پاسخ:

سوره فتح چهل‌وهشتمین سوره در چینش کنونى قرآن به شمار می‌آید و در جزء 26 قرآن قرار گرفته است. این سوره، در ترتیب نزول، صدودوازدهمین سوره است و بعد از سوره صف نازل شده است. (1)، (2) سوره فتح از سوره‌های مدنی (3) و دارای 29 آیه است. فتح در لغت به معنای «گشایش» و «پیروزی» است و چون آیه اول این سوره مشتمل بر بیان «فتح مبین» (4) و پیروزی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بر مشرکان بعد از امضای پیمان صلح حدیبیه می‌باشد، این سوره به «فتح» نام‌گذاری شده است.

فضای نزول سوره فتح

در سال ششم هجری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در مدینه در عالم رؤیا دید که همراه یارانش وارد مسجدالحرام شده‌اند و مناسک عمره انجام می‌دهند (5) بر همین اساس، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به همراه عده‌ای از مسلمانان برای انجام مراسم عمره عازم مکه شدند. ظاهر حرکت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به‌خوبی نشان مى‌داد که هدفى جز انجام این عبادت بزرگ ندارد؛ اما مشرکان اجازه ورود ایشان به مکه را ندادند و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و یارانش در حدیبیه (6) متوقف شدند. (7) در آنجا ماجراى مفصلى پیش آمد که به عقد قرارداد صلحى میان پیامبر و مشرکان مکه به نام صلح حدیبیه منتهى شد.

 پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به یارانش دستور داد که شترهاى خود را در همان‌جا قربانى کنند، سرهاى خود را بتراشند و از احرام بیرون آیند و به‌سوی مدینه بازگردند. بعد از امضای صلح حدیبیه، مسلمانان محزون و اندوهگین به سمت مدینه حرکت کردند، طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فراگرفت و انبوهى از ناراحتی‌ها و گاه شک و تردید بر افراد ضعیف‌الإیمان غالب شد. در این هنگام سوره فتح بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نازل شد و چهره حضرت را مسرور و شادمان کرد و امید به آینده‌ای روشن را برای مسلمانان به ارمغان آورد. (8)

محتوای سوره فتح

سوره فتح مشتمل بر داستان حدیبیه، تحقق رؤیای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله مبنی بر ورود به مسجدالحرام و انجام مناسک عمره، کارشکنی و تخلف منافقان از همراهی پیامبر، ممانعت مشرکان از ورود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و مسلمانان به مکه می‌باشد و هدف کلان و غرض کلی سوره، بیانگر نعمت فتح و پیروزی و وعده پاداش الهی بر استقامت و پیروی مؤمنان از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است. (9) محتوای سوره فتح را نوید پیروزی مسلمانان بر مشرکان، افزایش تعداد یکتاپرستان و پاداش آنان در دنیا و آخرت، بخشش و مغفرت مجاهدان، انذار به منافقان و توصیف سیمای یاران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تشکیل می‌دهد. محتوای آیات این سوره فوق‌العاده حساس و سرنوشت‏ساز است و آموزه‌های آن براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى که جوامع اسلامى با آن درگیر هستند الهام آفرین است. (10)

سوره فتح مشتمل بر آیات نامداری چون: آیه «فتح»، (11) آیه «بیعت رضوان» (12) و آیه «سنت الهی» (13) می‌باشد.

فضائل و خواص سوره فتح

در فضیلت تلاوت سوره فتح، روایات بسیاری نقل شده است. بر این اساس، هر کس این سوره را قرائت کند، پاداشی همسان با کسی خواهد داشت که در فتح مکه همراه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بوده یا در بیعت رضوان با او بیعت کرده است. (14) همچنین از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که مداومت بر تلاوت این سوره، اموال و خانواده را از تلف و آسیب حفظ می‌کند و قاری آن در قیامت در زمره بندگان شایسته خدا قرار گرفته و با شراب گوارای بهشتی پذیرایی می‌شود. (15) مصون ماندن از خطرات، رفع ترس و در امان ماندن از شر ستمگران، از خواص این سوره شمرده شده است. (16) ناگفته پیداست که این خواص و فضائل مربوط به تلاوت همراه با تفکر و عمل است.

 سوره فتح در فضایی نازل شد که مسلمانان غرق در اندوه و غم بودند و نزول این سوره موجب سرور و شادمانی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و مسلمانان شد، از‌این‌رو قرائت و توجه به مضامین آن به هنگام غم و اندوه، می‌تواند زمینه امید به وعده الهی را فراهم سازد. (17)

امام خامنه‌ای (دام‌ظله) رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال 1403 ه.ش. پس از عملیات طوفان الاقصی که درگیری‌ بین نیرو‌های مقاومت و رژیم صهیونیستی افزایش یافته بود، به مردم توصیه کردند برای پیروزی جبهه مقاومت این سوره را بخوانند. (18)

نتیجه:

1. سوره فتح چهل‌وهشتمین سوره در قرآن کریم و دارای 29 آیه می‌باشد. در آیه اول آن سخن از «فتح مبین» به میان آمده و به همین دلیل، این سوره به «فتح» نام‌گذاری شده است.

2. بعد از امضای صلح حدیبیه، طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فراگرفت و گاه شک و تردید بر افراد ضعیف‌الإیمان غالب شد. در این هنگام سوره فتح بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نازل شد و چهره حضرت را مسرور و شادمان کرد و امید به آینده‌ای روشن را برای مسلمانان به ارمغان آورد.

3. غرض کلی سوره فتح، بیانگر نعمت فتح و پیروزی و وعده پاداش الهی بر استقامت مؤمنان است و محتوای آن مشتمل بر نوید پیروزی مسلمانان بر مشرکان است. محتوای این سوره سرنوشت‏ساز است و آموزه‌های آن براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى که جوامع اسلامى با آن درگیر هستند الهام‌بخش است.

4. در فضیلت و خواص تلاوت سوره فتح، روایات بسیاری نقل شده است و ناگفته پیداست که این خواص و فضائل مربوط به تلاوت همراه با تفکر و عمل است. قرائت سوره فتح و توجه به مضامین آن به هنگام غم و اندوه، می‌تواند زمینه امید به وعده الهی را فراهم سازد؛ چنان‌که قرائت آن برای پیروزی جبهه مقاومت، از جانب امام خامنه‌ای (دام‌ظله) توصیه شده است.

برای مطالعه بیشتر:

خرمشاهی، قوام الدین، «سوره فتح» در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ ش.

صفوی، سلمان، «سوره فتح»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ ش.

خامه‌گر، محمد، مجموعه کامل ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم، نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ ش.

پی‌نوشت‌ها:

1. معرفت، محمدهادى، (1410 ق) التمهید فی علوم القرآن، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، قم، چ سوم، ج 1، ص 138.

2. لازم به ذکر است اقوال در ترتیب نزول سوره‌های قرآن مختلف است.

3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ ق، ج ‏18، ص 252.

4. «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا» (فتح/1)؛ به‌یقین ما تو را پیروزى آشکاری دادیم.

5. «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَریباً؛ (فتح/27) به‌یقین خداوند رؤیاى فرستاده خود را به حقّ تحقق بخشید که (در خواب به او گفته بود) شما حتماً به خواست خداوند، در حال امن و درحالی‌که سرهایتان را تراشیده و موى و ناخن خود را کوتاه کرده‏اید و بیمى (از کسى) ندارید وارد مسجدالحرام خواهید شد، پس خداوند آنچه را شما نمى‏دانستید (که این وعده مربوط به سال بعد و در تأخیر آن حکمت‏هاست) دانست و پیش از آن پیروزى نزدیکى قرار داد (صلح حدیبیه را که درواقع فتحى بزرگ بود).» (مشکینى اردبیلى، على، (1381 ش) ترجمه قرآن، نشر الهادى،‌ قم، دوم)

6. حدیبیه قریه‌اى در نزدیکى مکه بود که حدود بیست کیلومتر تا مکه فاصله داشت.

7. مشرکان با این کار درواقع تمام سنت‌هایى را که درزمینة امنیت زائران خانه خدا در ماه حرام داشتند زیر پا گذاردند، چراکه آن‌ها معتقد بودند در ماه‌هاى حرام (ازجمله ماه ذى‌القعده که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در آن ماه قصد عمره داشت) و مخصوصاً در حال احرام نباید مانع هیچ‌کس شوند، حتى اگر کسى قاتل پدر خویش را در این ایام و در این مراسم مى‌دیدند ابداً متعرض او نمى‌شدند.

8. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزایری، سید طیب،‏ قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ ق، ج 2، ص 309؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ ش، ص 166؛ مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج 22، ص 5.

9. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ ق، ج ‏18، ص 251.

10. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج‌22، ص 7-6.

11. «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا؛ (فتح/1) به‌یقین ما تو را پیروزى آشکاری دادیم.»

12. «لَّقَدْ رَضىَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تحَْتَ الشَّجَرَهِ فَعَلِمَ مَا فىِ قُلُوبهِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَهَ عَلَیهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا؛ (فتح/18) بى‏تردید خداوند از مؤمنان هنگامی‌که در زیر آن درخت (سدر در حدیبیه) با تو بیعت مى‏کردند خشنود گردید، پس آنچه را در دل‏هاى آنان بود (از اخلاص و حسن نیّت) دانست، درنتیجه بر آنان آرامش و اطمینان (قلب) نازل کرد و پیروزى نزدیکى (پیروزى خیبر) را به آن‌ها پاداش داد.» (مشکینى اردبیلى، على، (1381 ش) ترجمه قرآن، نشر الهادى،‌ قم، دوم).

13. «سُنَّهَ اللَّهِ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّهِ تَبْدیلاً؛ (فتح/23) (این پیروزى انبیا) سنّت الهى است که پیش‌ازاین (تقدیرش در لوح محفوظ و جریانش در امت‏ها) گذشته است و هرگز براى سنّت خدا تبدیلى نمى‏یابى.» (مشکینى اردبیلى، على، (1381 ش) ترجمه قرآن، نشر الهادى،‌ قم، دوم).

14. «مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَهَ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ کَمَنْ بَایَعَ النَّبِیَّ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تَحْتَ الشَّجَرَهِ وَ أَوْفَی بِبَیْعَتِهِ وَ کَمَنْ شَهِدَ مَعَ النَّبِیِّ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّه.» (طبرسی، همان، ج ۹، ص ۱۶۵)

15. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ: حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ‏ وَ نِسَاءَکُمْ‏ وَ مَا مَلَکَتْ‏ أَیْمَانُکُمْ مِنَ التَّلَفِ بِقِرَاءَهِ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ مِمَّنْ یُدْمِنُ قِرَاءَتَهَا نَادَى مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ حَتَّى یُسْمِعَ الْخَلَائِقَ أَنْتَ مِنْ عِبَادِیَ الْمُخْلَصِینَ أَلْحِقُوهُ بِالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِی وَ أَدْخِلُوهُ جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ اسْقُوهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ بِمِزَاجِ الْکَافُورِ.» (ابن‌بابویه، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ ق، ص ۱۱۵).

16. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن‏، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ ق، ج ۵، ص ۷۷؛ کفعمى، ابراهیم بن على عاملى، المصباح للکفعمی (جنه الأمان الواقیه) - قم، چاپ: دوم، ۱۴۰۵ ق، ص ۴۵۷.

17. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج 22، ص 7.

18. سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۴۰۳ ش، تاریخ بازدید: 12 مهر ۱۴۰۴ ش.

پاسخ:

اسلام دین فطرت، عقل، برهان، گفتگو و استدلال است. اساساً دین چون با روح و فکر انسان سرو‌کار دارد و اساس و شالوده‌اش بر ایمان و یقین استوار است، اجباربردار نیست و راهى جز منطق و استدلال نمى‌تواند داشته باشد (۱)؛ حقیقتی که آیۀ «لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ» (۲) به‌روشنی بر آن دلالت دارد. با این حال، یکی از شبهه‌های رایج دربارۀ تعالیم اسلامی، ادعای ناسازگاری میان این آیه و جنگ‌های صدر اسلام است. پرسش این است که چگونه می‌توان آیۀ نفی اجبار در دین را با جنگ‌هایی که در صدر اسلام رخ دادند، سازگار دانست؟ این نوشتار می‌کوشد به‌اختصار به این شبهه پاسخ دهد و نشان دهد که با درنظرگرفتن زمینه‌ها، اهداف و قواعد حاکم بر آن رویدادهای تاریخی، هیچ منافاتی بین این دو وجود ندارد و جنگ‌های صدر اسلام نه برای «اجبار بر عقیده»، بلکه برای دفاع از جامعۀ نوپای مسلمانان و رفع فتنه و ستم بوده است.

مفهوم آیۀ «لا إِکراه فِی الدِّینِ»

درک صحیح از آیه شریفه «لا إکراه فی الدین» و جایگاه جهاد در اسلام، مستلزم تمایز میان دو امر است: اجبار بر پذیرش دین و دفاع از حق و آزادی دینی و رفع موانع ایمان.

خدای متعال در این آیه، هرگونه اجبار را از عرصه دین نفی می‌کند؛ زیرا دین مجموعه‌ای از معارف علمی و عملی است که بر پایۀ اعتقاد قلبی بنا شده است؛ از سوی دیگر، ایمان و اعتقاد از اموری نیست که بتوان با زور و فشار در دل‌ها جای داد. اجبار تنها در رفتارهای بیرونی معنا دارد؛ در‌حالی‌که ایمان، امری درونی است که تنها از مسیر معرفت و آگاهی حاصل می‌شود. اعتقاد و ایمان از سنخ ادراک‌اند و محال است که جهل و زور به پیدایش علم و یقین بینجامد (۳). بر همین اساس قرآن در آیات متعددی بر این حقیقت تأکید دارد که دل‌ها تنها در برابر حجت و برهان خاضع می‌شوند (۴). بر همین اساس در سیرۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نمی‌یابیم که کسی را بر پذیرش اسلام مجبور کرده باشند، بلکه دعوت او بر پایۀ برهان، موعظۀ نیکو و جدال احسن (۵) استوار بود.

جهاد در اسلام

با بررسی جنگ‌های صدر اسلام روشن می‌شود هیچ‌یک از آنها با هدف تحمیل عقیده یا اجبار مردم به پذیرش اسلام انجام نگرفته است. بیشتر این نبردها دفاعی بودند و برای حفظ هستی جامعۀ نوپای اسلامی در برابر حملات و توطئه‌های دشمنان انجام شده است؛ دفاعی که کاملاً عقلانی و مشروع به شمار می‌رود. بخش دیگری از جنگ‌ها که جنبۀ جهاد ابتدایی داشت، نه برای کشورگشایی و تحمیل دین، بلکه برای برداشتن موانع دعوت الهی و برقراری آزادی و عدالت بود تا مردم بتوانند با آگاهی و اختیار، مسیر ایمان را برگزینند. گواه این حقیقت شواهد تاریخی است که نشان می‌دهد مسلمانان پس از فتح شهرها، پیروان ادیان دیگر را در انجام عبادات و مناسک خود آزاد می‌گذاشتند و تنها مبلغی به نام جزیه می‌گرفتند که در برابر تأمین امنیت و حفظ جان و مال آنان بود. حتی بسیاری از مورخان غیرمسلمان نیز به این واقعیت اذعان کرده‌اند؛ چنان‌که در کتاب تمدن اسلام و عرب آمده است: «رفتار مسلمانان با پیروان ادیان دیگر چنان ملایم بود که رهبران مذهبی آنان آزادانه به برگزاری آیین‌های خود می‌پرداختند» (6).

موارد سه‌گانه توسل اسلام به قدرت نظامی

به طور کلی اسلام در سه مورد به قدرت نظامى توسل مى‌جسته است:

الف) محو کامل شرک و بت‌پرستی به عنوان بیماری و خرافه؛ ب) دفاع و مقابله با متجاوز و کسانى که نقشه نابودى و حمله به مسلمانان را مى‌کشند و شاید بیشتر جنگ‌هاى اسلامى در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله از همین قبیل باشد؛ ج) واژگون‌کردن نظام‌های ظالمانه برای کسب آزادی تبلیغ. هیچ‌یک از این موارد ربطی به اکراه و اجبار بر پذیرش دین ندارد، بلکه همگی برای برقراری حق و عدالت و فراهم‌آوردن آزادی دعوت و انتخاب بوده‌اند (۷). بنابراین نه‌تنها ناهماهنگی میان جنگ‌های صدر اسلام و آیۀ شریفۀ «لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ» وجود ندارد، بلکه این اصل حکمی است جاودانه و هماهنگ با فطرت که حکم جهاد ابزاری برای حفظ آن در سطح اجتماعی است.

نتیجه

1. آیۀ «لا إِکراهَ فِی الدِّینِ» بیان‌کنندۀ حقیقتی بنیادین در تعالیم اسلام است که ایمان و اعتقاد، امری درونی و برخاسته از آگاهی و اختیار انسان ‌است و هیچ‌گونه اجبار و تحمیلی در آن راه ندارد.

2. بررسی تاریخی و محتوایی جنگ‌های صدر اسلام نشان می‌دهد این جنگ‌ها هرگز با هدف اجبار مردم به پذیرش اسلام انجام نشده‌اند، بلکه بسیاری از آنها جنبۀ دفاعی داشتند و برای حفظ جامعۀ نوپای اسلامی و رفع فتنه و ستم انجام گرفته است.

3. هدف جهاد ابتدایی، کشورگشایی و تحمیل دین نیست، بلکه برای برداشتن موانع دعوت الهی و برقراری آزادی و عدالت است.

4. نه‌تنها میان آیۀ نفی اکراه در دین و جهاد اسلامی تعارضی وجود ندارد، بلکه جهاد ضامن تحقق همان آزادی ایمان و دفاع از حق و عدالت در سطح جامعه است.

پی‌نوشت‌ها:

1. ناصر مکارم شیرازی؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج ۲، ص ۲۷۹.

2. بقره: ۲۵۶.

3. ر.ک: سیدمحمد‌حسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ ش، ج ۲، ص ۳۴۲.

4. سیدمحمد‌حسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج ۴، ص ۱۶۴.

5. «اُدْعُ إِلى‌ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (نحل: ۱۲۵).

6. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی؛ تفسیر نمونه؛ ج ۲، ص ۲۸۳.

7. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی؛ تفسیر نمونه؛ ج ۲، ص ۲۸۳.

پاسخ:

طبیعی است که هر ملتی در عرصه‌ بین‌الملل، دوستان و دشمنانی داشته باشد، آنچه مهم است نوع ارتباط با دوست و دشمن و مهم‌تر از آن ملاک و معیار دوستی و دشمنی و نیز میزان دوستی و دشمنی است. ازآنجاکه منبع استنباط اصول، مبانی و قواعد رفتاری امت اسلامی و حکومت‌های اسلامی، در قرآن کریم و سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آمده است، پس جایگاه این دو منبع ارزشمند در بررسی و پاسخگویی به این دست از مباحث و مسائل روشن است. ازجمله آیاتی که به مقررات سیاست خارجى مسلمانان در رابطه با بیگانگان و دشمنان اشاره شده است، دو آیه هشتم و نهم سوره ممتحنه (1) است که به‌صراحت، معیار برقراری یا قطع رابطه با بیگانگان را بیان می‌کند.

فضای نزول و پیام اصلی سوره ممتحنه

آیات سوره ممتحنه تأکید می‌کند که فکر تأمین منافع از طریق روابط سرّى با دشمنان دین، بیراهه رفتن و حرکتى بى‌نتیجه است. (2) از فضای آیات سوره ممتحنه استفاده مى‌شود که بعضى از مؤمنین مهاجر به‌صورت پنهانی با مشرکان مکه رابطه دوستى داشته‌اند و انگیزه‌شان در این دوستى جلب حمایت آنان از ارحام و فرزندان خود بود که هنوز در مکه مانده بودند؛ (3) چنان‌که در درباره شأن نزول آیات ابتدایی سوره ممتحنه آمده است: یکی از مسلمانان مهاجر به نام «حاطب بن ابی بلتعه» خودش در مدینه بود، اما خانواده‌اش در مکه مانده بودند و فامیلی نداشت که از آنان حمایت کنند. در سال هشتم هجری به دنبال نقض عهد مشرکان مکه، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تصمیم گرفت به سمت مکه حرکت کند. قبل از حرکت مسلمانان برای فتح مکه،‌ حاطب نامه‌ای نوشت و به زنی به نام ساره داد تا به اهالی مکه برساند و آن‌ها را از حرکت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله خبردار کند تا این‌گونه از خانواده‌اش حمایت کرده باشد؛ اما پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از جاسوسی آنان با‌خبر شد و امام علی علیه‌السلام، زبیر و مقداد را مأمور کرد آن زن را بازداشت کنند. آنان، زن جاسوس را در میان راه مدینه و مکه یافتند. او در ابتدا انکار می‌کرد. اثاثیه او را گشتند و چیزی پیدا نکردند. همگی تصمیم گرفتند که باز گردند؛ اما امام علی علیه‌السلام گفت: نه پیامبر به ما دروغ می‌گوید و نه ما دروغ می‌گوییم. پس بر آن زن غضب کرد و ساره نامه را از بین گیسوانش درآورد. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله حاطب را خواست. حاطب ضمن عذرخواهی و اظهار وفاداری، بر ایمان خود تأکید کرد و گفت قصدش حمایت از خانواده‌ بوده است. در چنین فضایی بود که این سوره نازل شد و مسلمانان را از دوستی با دشمنان به‌شدت نهی کرد؛ هم آیات ابتدایی و هم آیات پایانی سوره ممتحنه ناظر به ارتباط با دشمنان است و مسلمانان را از دوستی با آنان بازداشته است. (4)

ارتباط با بیگانگان غیر متخاصم

آیات هشتم و نهم سوره ممتحنه، به‌طور واضح و روشن، بیگانگان (غیرمسلمانان) را به دودسته تقسیم کرده و نوع مواجهه امت اسلامی با هر یک را بیان می‌کند. براساس این آیات، ارتباط با بیگانگانی که با مسلمانان رفتار خصمانه نداشته باشند، هیچ منعی ندارد؛ در آیه هشتم می‌فرماید:

 «لا یَنْهَاکم اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فىِ الدِّینِ وَ لَمْ یخْرِجُوکمُ مِّن دِیَارِکُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُواْ إِلَیهِمْ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطِینَ؛ (5)

 خداوند شمارا بازنمی‌دارد - نسبت به بیگانگانی که با شما جنگ دینی نداشته و شمارا از خانه‏هایتان بیرون نکرده‏اند - به آن‌ها نیکى کنید و با قسط و عدل رفتار نمایید، همانا خدا عدالت‏پیشگان را دوست دارد.»

قطع رابطه با بیگانگان متخاصم

آیه نهم سوره ممتحنه، ویژگی دشمنانی که باید با آن‌ها قطع رابطه داشت را بیان کرده و می‌فرماید:

 «إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى‏ إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛ (6)

 خداوند شمارا فقط از دوستى کسانى منع مى‏کند که با شما جنگ دینی راه انداخته و شمارا از خانه‏هایتان بیرون رانده و در این کار باهم متحد شده‌اند، پس کسانی که با آن‌ها پیوند دوستى برقرار کنند، ستمکارند.»

ویژگی بیگانگان متخاصم

آیه نهم سوره ممتحنه، با تعبیر «إِنَّما» - که بیانگر انحصار است- شروع شده و قطع رابطه را منحصر به دشمنانی کرده که دارای سه ویژگی زیر باشند:

1. بر سر باورها و ارزش‌های دینی، با شما جنگ‌ودعوا داشته باشند؛ «قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ»

2. شمارا از حقوق مسلم و طبیعی خود محروم سازند؛ «أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ»

3.  در دشمنی با شما، یارگیری کرده و جبهه متحد راه‌اندازی کنند؛ «ظاهَرُوا عَلى‏ إِخْراجِکُمْ»

در این آیه، دلائل سه‌گانه‌ای برای قطع رابطه با دشمنان متخاصم مطرح شده است؛ 1. رفتار خصمانه به‌سبب ارزش‌های دینی؛

 2. محروم ساختن مسلمانان از حقوق مسلم و قطعی؛

 3. تشکیل ائتلاف و یارگیری علیه مسلمانان.

 بر همین اساس، اگر بیگانگان متعرّض مسلمانان نشوند و دشمنی نکنند، این آیه شامل او نمی‌شود و به ‌تعبیر دیگر، بین بیگانگان معاند و غیر معاند تفاوت وجود دارد. (7)

قطع رابطه در حالت ترک مخاصمه (صلح)

دقت در واژگان به‌کاررفته در آیه:

 «الَّذینَ قَاتَلُوکُمْ فىِ الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُم مِّن دِیَارِکُمْ وَ ظَاهَرُواْ عَلىَ إِخْرَاجِکُم؛

 کسانى که با شما درباره دین جنگیده‏اند و شمارا از خانه‏هایتان بیرون رانده‏اند و بر بیرون راندن شما همدیگر را یارى داده‏اند» (8)

 که از هیئت ماضی (نه هیئت مضارع یا وصف) استفاده شده است، بیانگر این نکته مهم است که دشمنان شما به دلیل اقدامات خصمانه آشکاری که انجام داده‌اند، دشمنی خود را عینیت بخشیده و اثبات کرده‌اند و لو اینکه در حال حاضر در حالت جنگ با شما نباشند؛ به‌عبارت‌دیگر، این آیه بیانگر قطع رابطه با دشمنان در حالت صلح است وگرنه در حالت جنگی، مواجهه با دشمن، نه‌فقط قطع رابطه، بلکه اقدام نظامی است؛ چنان‌که می‌فرماید:

 «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَد؛

 مشرکان را (در حالت جنگی) هر جا یافتید به قتل برسانید و آن‌ها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمینگاه، بر سر راه آن‌ها فرود آیید.» (9)، (10).

نتیجه:

1. معیار روابط بین‌الملل از منظر قرآن، کفر و ایمان ملت‌ها و کشورها نیست؛ بلکه ارتباط یا قطع رابطه با هرکدام از آنان، منوط به نوع رفتار آنان با جامعه و حکومت اسلامی است؛ یعنی برقراری ارتباط با دشمنان، منوط به دست‌کشیدن آنان از اقدامات خصمانه است.

2. آیات 8-9 سوره ممتحنه بیان می‌کند که نوع رابطه با بیگانگان، تابعی است از نوع رفتار آنان با امت اسلامی؛ اگر بیگانگان، رفتار خصمانه‌ای نداشته باشند، برقراری ارتباط با آنان هیچ منعی ندارد، اما اگر بر رفتار خصمانه خود اصرار داشته باشند، ارتباط با آنان غدغن شده است.

3. ورود به ائتلاف حکومت‌هایی که دشمنی آن‌ها قطعی باشد و همچنین اتحاد با دولت‌های هم‌پیمان که در مواردی سابقه توطئه علیه اسلام و مسلمانان داشته و عناد خود را ثابت کرده باشند، با تعلیمات قرآنی منافات دارد.

پی‌نوشت:

1. نام‌گذاری سوره مُمتَحنه (برخی آن را به کسرِ حاء و برخی به فتح حاء خوانده‌اند)، متأثر از آیه آیات دهم تا دوازدهم آن است که دستور می‌دهد برای اطمینان از ایمان زن‌های مهاجر، آنان امتحان شوند تا علت و انگیزه ترک شوهرانشان و مهاجرتشان از مکه به مدینه معلوم شود و بر اساس آن درباره آنان تصمیم‌گیری شود. (ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ ش، ج‏۹، ص ۴۱۰؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ ق، ج ۱۸، ص ۴۹؛ ابن‌حجر، احمد بن علی، فتح الباری، بیروت، دار الفکر، ج ۸، ص ۶۳۳؛ خرمشاهی، بهاءالدین (به کوشش)، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان – ناهید، ۱۳۷۷ ش، ج ۲، ص ۱۲۵۵.

2. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ۱۳۸۳ ش، ج ۹، ص ۵۷۵

3. ر.ک: طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق، پنجم، ج 19، ص 226.

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه،‌ ۱۳۷۴ ش، ج ۲۴، ص 9 و نیز: ابن‌خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳ ش، ج ۱، ص ۴۴۱.

5. سوره ممتحنه، آیه 8.

6. سوره ممتحنه، آیه 9.

7. امام خامنه‌ای، سید علی، تفسیر سوره ممتحنه، ۱۳۹۹ ش، بخش ۲، ص، 7، 14 و 51.

8. سوره ممتحنه، آیه 9.

9. سوره توبه، آیه 5.

10. ر.ک: طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق، پنجم، ج 19، ص 234.

پاسخ:

در قرآن کریم، نام فاطمه زهرا علیها‌السلام به‌صراحت بیان نشده است؛ ولی قرآن‌پژوهان آیات متعددی را مربوط به آن حضرت دانسته‌اند؛ انتساب بیشتر این آیات به حضرت زهراعلیها‌السلام بر اساس احادیث است. این مجموعه آیات، برخی از جهت شأن نزول، برخی از باب تطبیق مصداق، برخی نیز ازنظر تأویل و بطن آیات، با صدیقه کبری علیها‌السلام ارتباط پیدا می‌کند. در این نوشتار برخی آیات را یادآور می‌شویم.

فاطمه علیها‌السلام؛ کوثر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله

بت‌پرستان مکه، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را به دلیل اینکه فرزند پسرش از دنیا رفته ‌بود، أبتر و مقطوع‌النسل نامیدند. خداوند در حمایت از فرستاده خویش، سوره کوثر را نازل کرد و ضمن ردّ گفتار مشرکان، به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود:

 «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر؛ (1) ما به تو کوثر عطا کردیم.»

 «کوثر» به معنای خیروبرکت فراوان بوده و مقصود از آن، فراوانی نسل و ذریه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است که از طریق فاطمه علیها‌السلام محقق شده است؛ به‌گونه‌ای که امروزه نسل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از شمارش فراتر رفته است. (2)

مودت به فاطمه علیها‌السلام؛ مزد رسالت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله

ازجمله آیات مربوط به حضرت زهرا علیها‌السلام آیه مودت است؛ خداوند خطاب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرماید:

 «ِقُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى؛ (3) بگو هیچ پاداشی از شما (بر رسالتم) درخواست نمی‌کنم، جز دوست داشتن نزدیکان را.»

 این آیه قرآن، مودت و محبت نسبت به نزدیکان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را به‌عنوان اجر و مزد رسالت پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله معرفی می‌کند و آن را از امت مسلمان می‌خواهد. ابن عباس روایت می‌کند: وقتی این آیه نازل شد، به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله عرض شد: یا رسول‌الله! آنانی که محبت و مودت آن‌ها بر ما واجب شده است، چه کسا نی‌اند؟ آن حضرت فرمود:

 «علی علیه‌السلام، فاطمه علیها‌السلام، حسن علیه‌السلام و حسین علیه‌السلام.» (4)

عصمت فاطمه علیها‌السلام

قرآن کریم در سوره احزاب می‌فرماید:

 «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً؛ (5) اى اهل‌بیت، خدا می‌خواهد پلیدى را از شما دور کند و شمارا پاک دارد.»

 طبق گزارش‌های حدیثی و تاریخی، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پیوسته به هنگام نماز، بر در خانه علی علیه‌السلام و فاطمه علیها‌السلام می‌فرمود:

 «خداوند، شمارا رحمت کند؛ هنگام نماز است. همانا خداوند می‌خواهد پلیدی و ناپاکی را از شما اهل‌بیت دور کند.»

 تداوم این عمل از سوی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله –که براساس برخی گزارش‌ها، چندین ماه طول کشید- به همگان فهماند که آیه تطهیر، در شأن اهل‌بیت علیه‌السلام است. (6) چنان‌که حضرت علی علیه‌السلام به جماعتی فرمود:

 «اى مردم، آیا تصدیق مى‌کنید که خداوند پس از نزول آیه تطهیر، من و فاطمه و دو پسرم حسن و حسین را جمع نموده و فرمود: "بار خدایا! اینان اهل‌بیت و گوشت تن من‌اند، آزار و ناراحتى و زحمت اینان موجب زحمت و آزار و اذیّت من است، پس رجس و آلودگى را از وجود اینان زایل نموده و آنان را تطهیر فرماى!" امّ سلمه با شنیدن این کلمات نزدیک کساء آمده و عرض کرد: من نیز [از اهل کساء هستم]؟ فرمود: تو بر خیرى، ولى این آیه فقط در شأن من و برادرم علىّ و دخترم فاطمه و دو فرزندم و نُه تَن دیگر از فرزندان حسین نازل شده است و کسى را در آن اشتراکى نیست.»

جماعت با شنیدن این سخن یکپارچه گفتند: گواهى می‌دهیم که امّ سلمه این مطلب را براى ما نقل نمود. (7)

فاطمه علیها‌السلام؛ مشکات الهی

قرآن کریم برای تبیین و معرفی نور خداوند، مثالی ذکر می‌کند:

 «ِمَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فیها مِصْباحٌ ...؛ (8) مثل نور خداوند، مثل چراغدانی است که درون آن، چراغی گذارده باشند... .»

 امام صادق علیه‌السلام درباره این کلام الهی فرمود:

 «آن چراغدان، فاطمه علیها‌السلام است و آن چراغ، امام حسن علیه‌السلام و آن زجاجه، امام حسین علیه‌السلام است.» (9)

 این بیان در حقیقت اشاره به جایگاه والا و متعالی فاطمه علیها‌السلام و فرزندانش در هدایت بشر دارد.

نتیجه:

1. سوره کوثر در شأن فاطمه زهرا علیها‌السلام نازل شده است. «کوثر» به معنای خیروبرکت فراوان بوده و مقصود از آن، فراوانی نسل و ذریه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است که از طریق فاطمه علیها‌السلام محقق شده است؛ به‌گونه‌ای که امروزه نسل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از شمارش فراتر رفته است.

2. قرآن کریم، مودت و محبت نسبت به نزدیکان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را به‌عنوان اجر و مزد رسالت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله معرفی می‌کند. ابن عباس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل می‌کند که منظور، مودت به فاطمه علیها‌السلام، علی علیه‌السلام و حسنین علیه‌السلام است.

3. طبق گزارش‌های حدیثی و تاریخی، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پیوسته بر در خانه علی علیه‌السلام و فاطمه علیها‌السلام آیه تطهیر را می‌خواند. تداوم این عمل از سوی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به همگان فهماند که آیه تطهیر، در شأن فاطمه علیها‌السلام و اهل‌بیت علیه‌السلام است.

4. امام صادق علیه‌السلام مشکات در آیه نور را به فاطمه زهرا علیها‌السلام تفسیر کرده است. این تفسیر که تطبیق مصداق است، بیانگر جایگاه والای فاطمه علیها‌السلام و فرزندانش در هدایت بشر دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره کوثر، آیه 1.

2. ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372 ش، سوم، ج ۱۰، ص 836.

3. سوره شوری، آیه 23.

4. ر.ک: قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1422 ق.)، ینابیع الموده لذوی القربی، منظمه الاوقاف و الشؤون الخیریه. دار الأسوه للطباعه و النشر، قم، ایران، ج ۱، ص ۱۲۴؛ ابن طاووس، علی بن موسى. الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف. قم: خیام. اول: 1400 ق، ص ۱۱۲، ح ۱۶۷؛ ثعلبى، احمد بن محمد، (1422 ق)، الکشف و البیان المعروف بتفسیر الثعلبی، دار إحیاء التراث العربی، لبنان، بیروت، چاپ: اول، ج ۸، ص ۳۱۰؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۴۸؛ ابن مغازلی، علی بن محمد، (1424 ق.) مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، بیروت، دار الاضواء، ص ۲۵۸، ح ۳۵۲؛ حموی جوینی، ابراهیم بن محمد، (1398 ق.) فرائد السمطین فی فضائل المرتضى والبتول والسبطین، بیروت، ج ۲، ص ۱۳، ح ۳۵۹؛ مجلسى، محمدباقر (1403 ق)، بحار‌الأنوار (ط-بیروت)،‌ بیروت، دوم، ج ۱۰، ص ۱۹۶.

5. سوره احزاب، آیه 33.

6. ر.ک: حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی،1411 ق، چاپ: اول، ج 2، ص 18؛ ثعلبى، احمد بن محمد، (1422 ق)، الکشف و البیان المعروف بتفسیر الثعلبی، دار إحیاء التراث العربی، لبنان، بیروت، چاپ: اول، ج ۸، ص ۴۲.

7. طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق، اول، ج 1، ص 148.

8. سوره نور، آیه 35.

9. ر.ک: کلینى، محمد بن یعقوب، (1407 ق) الکافی (ط - الإسلامیه) - تهران، چهارم، ج 1، ص 195؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، ص ۲۶۳، ح ۳۶۱.

پاسخ:

یکی از محورهای مهم و قابل‌توجه در آیات قرآن کریم، موضوع پیدایش و آفرینش جنین است که به‌عنوان نقطه آغاز حیات انسانی مطرح گردیده، موضوعی که در دانش جنین‌شناسی نیز با همه پیشرفت‌هایش، هنوز بسیاری از رازها و معماهای ناگشوده پیرامونش باقی مانده است. خدای سبحان در آیات متعدد با بیانی شیوا و عبارات رسا به این موضوع پرداخته است. ازجمله آیاتی که به این موضوع اشاره دارد، آیات ۳۷ تا ۳۹ سوره مبارکه قیامت هست؛ برخی شبهه کرده‌اند که قرآن در این آیات، تعیین جنسیت جنین را بعد از مرحله علقه دانسته، درحالی‌که جنسیت جنین به‌محض تشکیل جنین مشخص می‌شود که در ادامه با بررسی آیات مزبور، این مسئله تبیین خواهد شد.

«خلق» جنسیت و «جعل» جنسیت

قرآن کریم در دودسته از آیات، به موضوع تعیین جنسیت جنین پرداخته است:

دسته اول؛ آیاتی که زمان «خَلْق» جنسیت جنین در آن‌ها بیان شده است. ازجمله آیات ۴۵ و ۴۶ سوره نجم: «وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَینِ الذَّکرَ وَالْأُنثَی * مِن نُّطْفَهٍ إِذَا تُمْنَی.» واژه «خَلْق» به معنای اصل ایجاد و اصل وجود چیزی است. (۱) در این آیات زمان خلق جنسیت جنین همان لحظه لقاح و تشکیل سلول تخم عنوان گردیده؛ زیرا می‌فرماید: «از نطفه، آنگاه‌که در رحم می‌ریزد» یعنی همان لحظه اولیه ترکیب اسپرم و تخمک.

دسته دوم؛ آیاتی هستند که زمان «جَعْل» جنسیت را تبیین می‌کنند که آیات موردبحث در سوره قیامت ازجمله این دسته هست. واژه «جَعْل» به معنای بروز کیفیات و درباره خواص و آثار و کیفیاتی است که به دنبال خلق چیزی وجود پیدا می‌کند. (۲) در این آیات زمان جعل جنسیت جنین (زمانی که آلت جنسی خارجی آن شروع به تمایز یافتن می‌نماید) بعد از مرحله علقه عنوان گردیده است؛ (۳) بنابراین بعد از مرحله علقه است که آثار جنسی و اعضای تناسلی جنین رشد می‌یابد. با این وصف این آیه در مقام تعیین زمان جنسیت جنین نیست، بلکه به زمان بروز آثار و نشانه‌های جنسی اشاره دارد؛ نکته‌ای که از دیدگاه علم پزشکی نیز مورد تائید است؛ بر اساس منابع معتبر پزشکی، در طی ماه سوم بارداری، صورت جنین بیشتر شکل انسانی به خود می‌گیرد و اعضاء تناسلی خارجی به حدی از رشد می‌رسند که در هفته دوازدهم می‌توان جنسیت جنین را از ظاهر تشخیص داد. قرآن مرحله «خلقت» جنس جنین را پس از مرحله «تسویه» و شکل‌گیری قرار داده است؛ و این همان زمانی است که مرحله مضغه و تسویه، در سه‌ماهگی کامل می‌شود. (۴)

مرجع ضمیر «منه»

البته همه این مطالب در صورتی است که ضمیر «منه» در آیه را به «نطفه و منی» برگردانیم، اما بسیاری از مفسرین، ضمیر در «منه» را به انسان برگردانده‌اند؛ یعنی: «از انسان دو صنف درست کرد، یکى نر و دیگرى ماده» (۵) که در این صورت اساساً آیه در مقام بیان مراحل خلقت جنین نیست و از موضوع بحث خارج است.

نتیجه‌گیری:

طبق نظر بسیاری از مفسرین ضمیر «منه» در آیه، به انسان بر‌می‌گردد که در این صورت آیه اساساً در مقام بیان مراحل خلقت جنین نیست؛ اما در صورتی هم که ضمیر به «منی» برگردد، آیه شریفه زمان جعل جنسیت جنین را بعد از مرحله علقه عنوان کرده است و با توجه به معنای واژه «جعل» که دلالت بر بروز و ظهور کیفیات و آثار دارد، مقصود از آن، مرحله‌ای است که نشانه‌های جنسی و آلت تناسلی جنین شروع به تمایز می‌یابد، کما اینکه این مطلب ازنظر علم پزشکی هم مورد تائید است.

پی‌نوشت‌ها:

۱. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ایران-تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، چاپ سی و دوم، ج ۵، ص ۱۴۵

۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ایران-تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، چاپ سی و دوم، ج ۵، ص ۱۴۵

۳. رضایی حسین، خیراللهی زهرا، بررسی انتقادی شبهات کتاب نقد قرآن، پیرامون آیات مربوط به جنین‌شناسی، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال پنجاه و یکم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، ص ۲۳۰

۴. حیدری نسب محمدباقر، دفاع از قرآن در رد کتاب نقد قرآن، ایران-قم، فرشتگان فردا، ۱۳۹۶ ش، چاپ اول، ص ۱۰۳

۵. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت - لبنان، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ ش، ج ۲۰، ص ۱۱۵

پاسخ :

معجزات مختلفی نشان‌دهندۀ نبوت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و دلایل مختلف عقلی نشان از عصمت پیامبران از هرگونه اشتباه و دروغ هستند. افزون بر این، با توجه به عجز بشر از آوردن مثل قرآن، اخبار غیبی، اعجاز علمی و ... ، متوجه الهی‌بودن قرآن می‌شویم. در قرآن نیز آمده است: «اگر پیامبر چیزی را به دروغ به خدا نسبت می‌داد، به‌یقین عذاب و رسوا می‌شد». عذاب‌نشدن (صلی الله علیه و آله) نشان می‌دهد که او به خدا دروغ نبسته است. از همه مهم‌تر اینکه حتی اگر فرض کنیم پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از سوگندخوردن پشیمان شده‌اند، نیازی به ساخت آیه و دروغ‌بستن به خدا نداشتند؛ چراکه حضرت بر ترک کار حلالی سوگند خوردند که ترک آن بر انجام آن رجحانی نداشت و مطابق شریعت اسلامی، عمل به چنین سوگندهایی اصلاً واجب نیست.

راه شناخت مدعی راستین نبوت از مدعی دروغین، معجزه است؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نیز معجزات مختلفی از جمله قرآن داشته‌اند (1). در اعجاز قرآن همین بس که با وجود تَحَدّیات و هماوردطلبی‌های مختلف قرآن (2)، کسی تاکنون نتوانسته است حتی سوره کوچکی مثل سورۀ «کوثر» بیاورد. اگر قرآن واقعاً ساختۀ پیامبر بود و او آن را به خدا نسبت داده بود، چرا دیگران از آوردن مثل آن عاجز هستند؟ بنابراین قرآن بهترین دلیل نبوت پیامبر خداست. وقتی نبوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) ثابت شد، با توجه به دلیل عقلی لزوم عصمت نبی (3)، صداقت پیامبر در اموری که از خداوند خبر می‌دهد نیز ثابت می‌شود؛ چنان‌که با اثبات اعجاز قرآن و الهی‌بودن آن، صداقت پیامبر خدا به گونه دیگری نیز ثابت می‌شود: ﴿وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنٰا بَعْضَ اَلْأَقٰاوِیلِ * لَأَخَذْنٰا مِنْهُ بِالْیَمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنٰا مِنْهُ اَلْوَتِینَ * فَمٰا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حٰاجِزِینَ﴾: و اگر [او] پاره‌ای از گفته‌ها را به دروغ بر ما می‌بست، ما او را به‌شدت می‌گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می‌کردیم. در آن صورت هیچ‌کدام از شما مانع از عذاب او نبود (4).

بر اساس این آیات، اگر پیامبر خدا چیزی را به دروغ به خدا نسبت می‌داد، به‌یقین خداوند او عذاب می‌کرد؛ بنابراین عذاب‌نشدن پیامبر به این معناست که تک‌تک آیات قرآن، آسمانی و الهی هستند.

آیات ابتدایی سورۀ تحریم

بر اساس آیۀ اول سورۀ تحریم، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) کار حلالی را انجام ‌دادند که برخی از همسرانشان از آن کار ناراحت شدند (5). آن حضرت برای کسب رضایت آنان سوگند می‌خورند این کار حلال را ترک کنند؛ با این سوگند، آن کار حلال بر ایشان حرام می‌شود. خداوند به حضرت وحی می‌کند و می‌گوید: «چرا برای رضایت همسرانت کاری را که من برای تو حلال کرده‌ام، با سوگند بر خودت حرام کردی؟»، سپس از ایشان می‌خواهد سوگند خود را بشکند و «کفّاره» بدهد (6).

کفارۀ شکستن قسم عبارت است از: 1. غذادادن به ده نیازمند؛ 2. پوشاندن آنان؛ یا 3. آزادکردن یک برده. اگر فرد نمی‌تواند هیچ‌کدام از این سه کار را انجام دهد، باید سه روز روزه بگیرد (7). پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نیز با اطعام ده فقیر (8) کفاره را پرداخت کردند.

چرا آیات ابتدایی سوره تحریم ساخته خود پیامبر نیست؟

حِنث قَسَم یا به تعبیر ساده‌تر، شکستن سوگند در صورتی که مُتَعَلَّق قَسَم (= کاری که برای انجام یا ترک آن قسم خورده شده است) رُجحان نداشته باشد، حرام نیست. پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز چون بر ترک عملی حلال سوگند خورده بودند و ترک چنین عملی در برابر انجام‌دادن آن رجحان و برتری ندارد، شکستن آن نه‌تنها حرام نیست، بلکه کفاره هم ندارد؛ هرچند مستحب است برای حفظ احترامِ قسم، کفاره داده شود (9). به‌روشنی مشخص است که حکم بیان‌شده در آیات آغازین سورۀ تحریم اختصاصی به پیامبر ندارد و حکمی عمومی و همگانی است؛ بنابراین نمی‌توان ادعا کرد حضرت ابتدا قسم خورد و سپس از سوگند خود پشیمان شد و با ساخت آیات آغازین سورۀ «تحریم» به دروغ مدعی شد خدا از من خواسته است که سوگند خورد را بشکنم؛ چراکه حتی اگر این آیات نازل نمی‌شدند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌توانستند به سوگند خود عمل نکنند.

نتیجه:

اول: نبوت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) با معجزات مختلفی از جمله قرآن ثابت شده است و به حکم عقل، پیامبران از هرگونه خطا، اشتباه و دروغ معصوم هستند.

دوم: با توجه به عجز بشر از آوردن سوره‌ای مثل سوره‌های قرآن، الهی‌بودن این کتاب ثابت می‌شود؛ همچنین بر اساس این کتاب، اگر پیامبر چیزی را به دروغ به خدا نسبت می‌داد، خدا او را عذاب می‌کرد.

سوم: حکم بیان‌شده‌ در آیات آغازین سورۀ تحریم عمومی و همگانی است و اختصاصی به پیامبر ندارد تا بتوان ادعا کرد حضرت آن را به نفع خود ساخته و به خدا نسبت داده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. عالمان مسلمان آثار متعددی درباره معجزات پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) تألیف کرده‌اند؛ «دلائل النبوه» نوشتۀ بیهقی، «معجزات النبی» از ابن‌کثیر، «مصابیح الأنوار» اثر بحرانی و «معجزات حضرت محمد(ص)» نگاشتۀ غریقی از جمله آثاری هستند که مستقل به این موضوع پرداخته‌اند. قطب‌الدین راوندی در «الخرائج و الجرائح»، شیخ حر عاملی در «اثبات ‌الهداة» و علامه مجلسی در «بحار الأنوار» نیز فصل یا فصولی از کتاب خود را به روایات معجزات پیامبر اختصاص داده‌اند.

2. اسراء: ۸۸؛ هود: ۱۳ ـ ۱۴؛ یونس: ۳۸؛ بقره: ۲۳.

3. ر.ک به: عبد‌الرزاق لاهیجی؛ سرمایه ایمان در اصول اعتقادات؛ تهران: نشر الزهرا (سلام الله علیها)، ۱۳۷۲ ش، ص 91.

4. الحاقه: 44 ـ 47.

5. بر اساس برخی روایات، این کار حلال، خوردن عسل یا مؤانست با ماریه قبطیه بوده است (عبدالرزاق بن همام صنعانی؛ تفسیر القرآن العزیز المسمى تفسیر عبدالرزاق؛ بیروت: دارالمعرفه، 1411 ق،‏ ج 2، ص 241. محمد طبری؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار‌المعرفه، 1412 ق، ج ‏28، ص 100)؛ اما اولاً این روایات با شأن و شخصیت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) سازگار نیست؛ ثانیاً ماجرای بچگانۀ بیان‌شده در آنها برخلاف اهمیتی است که آیات آغازین سورۀ تحریم نشان‌دهندۀ آن هستند. به ‌نظر می‌رسد برخی این روایات را ساخته‌اند تا علت واقعی نزول این آیات پنهان بماند.

6. سید‌محمدحسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‏، 1390 ق، ج ‏19، ص 330.

7. مائده: 89.

8. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ تهران: دار‌الکتب الإسلامیه؛ چ 4، 1407 ق، ج ‏7، ص 452. برخی نیز گفته‌اند پیامبر خدا برده‌ای را آزاد کرد (مقاتل بن سلیمان؛‏ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ بیروت: دار‌إحیاء التراث العربی‏، 1423 ق، ج ‏4، ص 376).

9. ناصر مکارم شیرازى و جمعی از نویسندگان؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار‌الکتب الإسلامیه، چ 10، 1371 ش، ج ‏24، ص 274.

پاسخ:

برخی هماهنگی قرآن با پیامبر را مستمسکی قرار داده‌اند تا الهی بودن قرآن را زیر سؤال ببرند. به باور آنان «پیامبر از قرآن به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد نظرات شخصی‌اش استفاده کرده و خواسته‌های نفسانی خود را در ظرف کلام خدا به اطرافیان تحمیل کرده است. اصلاً گویا رسالت قرآن این بوده که مشکلات ایشان را با آیه‌هایی که به سودش نازل می‌کند، برطرف سازد. اشتباهاتش را هموار و خواسته‌های نفسانی او را برآورده کند ... .»

 در این نوشتار این مدعا مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد.

نسبت‌سنجی هماهنگی دائمی قرآن با پیامبر و الهی نبودن آن

اولاً قرآن کریم نه‌تنها از پیامبر خدا، بلکه از همه پیامبران الهی دفاع و آنان و کارهایشان را همواره تأیید کرده است؛

ثانیاً از وقتى پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‌ترین فرشته از فرشتگانش را مأمور وى نمود تا شب و روز ایشان را در مسیر کرامت و محاسن اخلاق جهان سوق دهد. (1) ایشان از کودکی تحت حمایت و حفاظت الهی قرار گرفت (2) و ازنظر اخلاقی به بالاترین مراتب آن رسید؛ (3) لذا حضرت خودشان را تربیت‌شده خدا معرفی می‌کردند (4) و می‌فرمودند: «أدّبنی ربی فأحسن تأدیبی»؛ (5)‏ خدا من را به بهترین شکل تربیت کرده است. حضرت هیچ‌چیزی از خودشان نمی‌گفتند و گفتارشان چیزی جز وحی که به ایشان نازل می‌شد، نبود. (6) همه این امور سبب شده بود که پیامبر هیچ‌گاه با خداوند مخالفت نکند و افکار، گفتار و کردارشان همیشه الهی و مطابق خواست و اراده خداوند باشد و درنتیجه، فعل پیامبر دقیقاً فعل خدا باشد و از هم قابل تفکیک و جدایی نباشد.(7) دقیقاً به‌همین‌دلیل، خداوند ایشان را به‌عنوان الگو به بشریت معرفی کرد، (8) از بندگانش خواست پا جای پای او بگذارند و رسماً اعلام کرد اطاعت از ایشان اطاعت از من است (9) و هرکه مدعی دوست داشتن من باشد، اما از پیامبر اطاعت نکند، دروغ می‌گوید.(10) همین الهی بودن رفتار حضرت سبب شده بود که مردم نه‌تنها مجاز نبودند و نیستند به ایشان اعتراض بکنند، بلکه حتی اگر در دلشان نیز از تصمیمات ایشان ناراحت بشوند، خداوند آنان را مؤمن نمی‌داند. (11)

چنانکه از یک‌سو، قرآن بر اساس حق نازل شده است (12) و از سوی دیگر، اهل‌بیت پیامبر خدا نیز همچون ایشان همیشه مطابق حق و قرآن رفتار می‌کردند و این تبعیت به‌اندازه‌ای بود که در روایات گفته شده حق از آنان تبعیت و خودش را با آنان هماهنگ می‌کند: «الحق مع علی و علی مع الحق یزول حق مع علی حیث زال» (13) و «علی مع القرآن و القرآن مع علی لا یفترقان حتی یردا علی الحوض.» (14) راز این‌که قرآن هیچ‌گاه اهل‌بیت را تخطئه نکرد نیز همین تبعیت قرآن و اهل‌بیت از حق است. مَثَل قرآن و اهل‌بیت مَثَل رعدوبرق است که چون از یک منبع مشترک نشئت می‌گیرند، هرگز از‌هم جدا نمی‌شوند.

با دقت در مطالب، مشخص می‌شود علت هماهنگی همیشگی قرآن با پیامبر و اهل‌بیت علیهم‌السلام و تأیید دائمی ایشان این نیست که قرآن ساخته‌وپرداخته پیامبر است؛ بلکه ریشه این هماهنگی به این امر برمی‌گردد که قرآن و افعال پیامبر و اهل‌بیت هردو از سرچشمه واحدی جاری شده‌اند و از‌این‌رو در نهایتِ سازگاری باهم هستند. بلاتشبیه معصوم همچون رباتی است که توسط سازنده خود برنامه‌ریزی شده و درنتیجه، همیشه مطابق با اراده سازنده خود عمل می‌کند و به‌همین‌دلیل، اصلاً عجیب نیست که سازنده آن همیشه از آن و کارهایش دفاع کند؛ البته همان‌طور که در کتب کلامی ثابت شده عصمت معصومان از آنان سلب اراده نمی‌کند و آنان در اثر لطف الهی، اما با اراده و اختیار کامل خود معصوم و بی‌گناه هستند.(15)

نتیجه‌گیری:

هماهنگی قرآن با پیامبر و اهل‌بیتش به دلیل این نیست که قرآن توسط پیامبر ساخته شده است، بلکه ریشه در این دارد که هر‌دو از یک سرچشمه الهی نشئت گرفته‌اند؛ چراکه اگر قرآن وحی خداوند است، بینش، کنش و منش پیامبر نیز تحت هدایت و تربیت الهی شکل گرفته بود: «أدّبنی ربی فأحسن تأدیبی.» چنانکه معیت و همراهی همیشگی قرآن و اهل‌بیت با حق، دلیل دفاع و تأیید همیشگی قرآن از آنان است.

پی‌نوشت‌ها:

1. سید رضی، محمد بن حسین‏، نهج‌البلاغه، تحقیق: صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق، ص 300، خطبه قاصعه: «لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ ص مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَه‏» مطابق برخی از روایات آن فرشته همواره حضرت را راهنمایی می‌کرد و از کارهای ناروا برحذر می‌داشت. (ابن‌حبان، محمد، صحیح ابن‌حبان، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ دوم، 1414 ق، ج 14، ص 169)

2. سوره ضحی، آیه 6: ﴿أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوىٰ﴾؛ «آیا تو را یتیم نیافت، پس پناه داد؟»

3. سوره قلم، آیه 4: ﴿وَ إِنَّکَ لَعَلىٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ﴾؛ «و یقیناً تو بر بلندای سجایای اخلاقی عظیمی قرار داری.»

4. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج‏16، ص 231: «أَنَا أَدِیبُ اللَّه.»

5. طبرانی، احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن، دار الکتاب الثقافی‏، چاپ اول، 2008 م، ج‏6، ص 321؛ ثعلبى، احمد بن محمد، تفسیر ثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ اول، 1422 ق، ج‏10، ص 10؛ طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضل‏‌الله ‏یزدى طباطبایى و هاشم رسولی، ‏تهران، ناصرخسرو، 1372 ش، ج‏10، ص 500.

6. سوره نجم، آیه‌های 3 و 4: ﴿وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوىٰ * إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحىٰ﴾؛ «و از روی هواوهوس سخن نمی‌گوید. گفتار او چیزی جز وحی که به او نازل می‌شود، نیست.»

7. سوره نساء، آیه 150: ﴿إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اَللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذٰلِکَ سَبِیلاً﴾؛ «بی‌تردید کسانی‌که به خدا و پیامبرانش کافر می‌شوند و می‌خواهند میان خدا و پیامبرانش جدایی اندازند و می‌گویند: به بعضی ایمان می‌آوریم و به برخی کافر می‌شویم و می‌خواهند میان کفر و ایمان راهی [خاص] برگزینند، [سبک‌مغز و بی‌شعورند.]»

8. سوره احزاب، آیه 21: ﴿لَقَدْ کٰانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اَللّٰهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ ...﴾؛ «یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوی نیکویی است.» ... .

9. سوره نساء، آیه 80: ﴿مَنْ یُطِعِ اَلرَّسُولَ فَقَدْ أَطٰاعَ اَللّٰهَ ...﴾؛ «نهر که از پیامبر اطاعت کند، در حقیقت از خدا اطاعت کرده ... .»

10. سوره آل‌عمران، آیه 31: ﴿قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّٰهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّٰهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اَللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ﴾؛ «بگو: اگر خدا را دوست دارید، پس مرا پیروی کنید تا خدا هم شمارا دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.»

11. سوره نساء، آیه 65: ﴿فَلاٰ وَ رَبِّکَ لاٰ یُؤْمِنُونَ حَتّٰى یُحَکِّمُوکَ فِیمٰا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاٰ یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّٰا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً﴾؛ «به پروردگارت سوگند که آنان مؤمن حقیقی نخواهند بود، مگر آنکه تو را در آنچه میان خود نزاع و اختلاف دارند به داوری بپذیرند؛ سپس از حکمی که کرده‌ای دروجودشان هیچ دل‌تنگی و ناخشنودی احساس نکنند و به‌طور کامل تسلیم شوند.»

12. سوره نساء، آیه 105: ﴿إِنّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ اَلْکِتٰابَ بِالْحَقِّ ...﴾؛ «یقیناً این کتاب را به‌درستی و راستی بر تو نازل کردیم ... .»

13. ابن‌مغازلی، علی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1424 ق، ص 140

14. ابن مردویه، احمد، مناقب علی بن ابی‌طالب، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1424 ق، ص 117.

15. صفایی، احمد، علم کلام، تهران، دانشگاه تهران، چاپ ششم، 1374 ش، ج 2، ص 103.

پاسخ:

قرآن در آیه 82 سوره نساء یکی از نشانه‌های الهی بودن خود را نداشتن اختلاف و تناقض دانسته است. برخی در مقام نقد این آیه گفته‌اند: «مطابق برخی از آیات آسمان‌ها و زمین در شش روز خلق شدند، اما آیات دیگر از آفرینش آسمان‌ها و زمین در هشت روز خبر داده‌اند! همان‌طور که مشخص است این آیات باهم اختلاف دارند و قابل‌جمع نیستند.»

 این اشکال در نوشتار کنونی بررسی و نقد خواهد شد.

تناقض چیست؟

اگر دو گزاره نتوانند هم‌زمان هردو راست یا هم‌زمان هردو دروغ باشند، متناقض محسوب می‌شوند. (1) البته تشخیص تناقض آسان نیست و برای اینکه دو گزاره واقعاً متناقض باشند، باید در جنبه‌های مختلفی مثل موضوع، محمول، شرط، زمان، مکان و... با یکدیگر یکسان باشند. (2) برای نمونه، دو گزاره «من ظرف‌ها را در دو ساعت شستم» و «من ظرف‌ها و لباس‌ها را در سه ساعت شستم» باهم متناقض نیستند؛ چراکه موضوع این دو باهم متفاوت است.

چرایی متناقض نبودن آیات قرآن درباره مدت‌زمان آفرینش آسمان‌ها و زمین

‌در راستای بررسی این اشکال بیایید آیات 9 تا 12 سوره فصلت را باهم بخوانیم:

﴿قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ اَلْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدٰاداً ذٰلِکَ رَبُّ اَلْعٰالَمِینَ * وَ جَعَلَ فِیهٰا رَوٰاسِیَ مِنْ فَوْقِهٰا وَ بٰارَکَ فِیهٰا وَ قَدَّرَ فِیهٰا أَقْوٰاتَهٰا فِی أَرْبَعَهِ أَیّٰامٍ سَوٰاءً لِلسّٰائِلِینَ * ثُمَّ اِسْتَوىٰ إِلَى اَلسَّمٰاءِ وَ هِیَ دُخٰانٌ فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ اِئْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ * فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحىٰ فِی کُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا وَ زَیَّنَّا اَلسَّمٰاءَ اَلدُّنْیٰا بِمَصٰابِیحَ وَ حِفْظاً ذٰلِکَ تَقْدِیرُ اَلْعَزِیزِ اَلْعَلِیمِ﴾؛ «بگو: آیا شما به آن‌کس که زمین را در دو روز آفرید کافر هستید و برای او همانندهایی قرار می‌دهید؟! او پروردگار جهانیان است! او در زمین کوه‌های استواری قرار داد و برکاتی در آن آفرید و مواد غذایی آن را مقدّر فرمود، ـ این‌ها همه در چهار روز بود ـ درست به اندازه نیاز تقاضا کنندگان! سپس به آفرینش آسمان پرداخت، درحالی‌که به‌صورت دود بود؛ به آن و به زمین دستور داد: "بیایید، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه" آن‌ها گفتند: "ما از روی طاعت می‌آییم" در این هنگام آن‌ها را به‌صورت هفت‌آسمان در دو روز آفرید ... .»

مطابق این آیات، خداوند زمین را در دو روز، کوه‌ها، برکات روی زمین و مواد غذایی را در چهار روز و آسمان‌های هفتگانه را در دو روز آفرید و این یعنی آفرینش آن‌ها روی‌هم‌رفته هشت روز طول کشید.

این در حالی است که مطابق برخی دیگر از آیات قرآن، خداوند آسمان‌ها و زمین را در شش روز (3) آفریده است:

﴿إِنَّ رَبَّکُمُ اَللّٰهُ اَلَّذِی خَلَقَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّٰامٍ… ﴾؛ «پروردگار شما، خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید ‌... ‌.» (4)

﴿وَ هُوَ اَلَّذِی خَلَقَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّٰامٍ ...﴾؛ «او کسی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید ‌... ‌.» (5)

اما برخلاف تصور برخی، آیات هشت روز، با آیات شش روز، باهم اختلافی ندارند و متناقض نیستند؛ چراکه موضوع آن‌ها باهم متفاوت است و یکی از شرایط تناقض «وحدت موضوع» است. توضیح آن‌که در آیات سوره فصلت اولاً اصلاً اسمی از آفرینش آسمان‌ها نیامده و منظور از «فَقَضٰاهُنَّ» هفت‌تا کردن آسمان است؛ یعنی آسمان قبلاً خلق شده بود، اما خداوند با تبدیل آن به هفت‌آسمان، خلقت آن‌ها را تکمیل کرده و به پایان رسانده است؛ (6) ثانیاً در این آیات افزون بر زمین، به کوه‌ها، برکات و مواد غذائی روی زمین نیز اشاره شده و هشت روز برای آفرینش همه این امور و هفت‌تا شدن آسمان است؛ بنابراین، آفرینش آسمان‌ها و زمین در شش روز بوده است، اما آفرینش زمین، کوه‌ها، برکات و مواد غذایی و همچنین هفت‌تا شدن آسمان در هشت روز بوده است.

برخی به گونه دیگری به این شبهه پاسخ داده و گفته‌اند: چهار روز شامل دو روز آفرینش خود زمین نیز می‌شود و درنتیجه، مجموع روزها شش می‌شود و نه هشت؛ پس هیچ تناقضی وجود ندارد. مشابه این تعبیر در زبان عربی و حتی زبان فارسى نیز وجود دارد. برای نمونه گفته مى‏شود: از تهران تا مکه ده روز و تا مدینه یازده روز طول مى‏کشد. همان‌طور که مشخص است یازده روز تا مدینه شامل آن ده روز تا مکه نیز می‌شود؛ یعنى از تهران تا مکه ده روز و از مکه تا مدینه یک روز. (7)

نتیجه‌گیری:

ازجمله شرایط تناقض (8) دو گزاره، وحدت آن دو در موضوع است؛ پس اگر موضوع دو گزاره باهم متفاوت باشد باهم متناقض نیستند. دقیقاً به همین دلیل بین آیات حاکی از شش روز با آیات حاکی از هشت روز اختلاف و تناقضی وجود ندارد؛ زیرا موضوع آیات حاکی از شش روز، فقط آفرینش آسمان‌ها و زمین تنها است؛ اما موضوع آیات حاکی از هشت روز، اولاً آسمان‌ها، زمین و کوه‌ها و برکات روی زمین هستند؛ نه‌فقط آسمان‌ها و زمین تنها؛ ثانیاً این آیات درباره «قضاء» آسمان‌ها به معنای هفت‌تا شدن آن‌ها است؛ نه «خلق» آن‌ها.

پی‌نوشت‌ها:

1. مظفر، محمدرضا، المنطق، انتشارات اسماعیلیان، چاپ سیزدهم، 1384 ش، ص 157: «تناقض القضایا اختلاف فی القضیتین یقتضی لذاته ان تکون احداهما صادقه و الاخری کاذبه.»

2. سلطانی بیرامی، اسماعیل، اعجاز قرآن در پیراستگی از اختلاف و نقد شبهات، قم، موسسه امام خمینی، چاپ اول، 1396 ش، ص 109.

3. در روایتی از امام باقر علیه‌السلام آمده است که مراد از «سته ایام»، «سته اوقات» است. (قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب‏، چاپ سوم، 1363 ش، ج‏1، ص 236)

4. سوره اعراف‏، آیه 54.

5. سوره هود، آیه 7؛ سوره یونس، آیه 3 و سوره حدید، آیه 4.

6. طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد اردن، دار الکتاب الثقافی‏، چاپ اول، 2008 م، ج‏5، ص 422؛ طوسى، محمد بن حسن‏، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ اول، بی‌تا، ج‏9، ص 111.

7. زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج 2، ص 191؛ مکارم شیرازى، ناصر و جمعى از نویسندگان، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ 10، 1371 ش، ج 20، ص 224.

8. شاعری شرایط تناقض را در قالب دو بیت به شعر درآورده است: «در تناقض هشت وحدت شرط دان * وحدت موضوع و محمول و مکان / وحدت شرط و اضافه، جزء و کل * قُوّه و فِعل است در آخِر زمان»

پاسخ:

قرآن در مقام اثبات قدرت خداوند بر معاد جسمانی به چگونگی آفرینش او اشاره کرده و گفته است همان خدایی که شما را آفرید شما را دوباره زنده خواهد کرد:

﴿فَلْیَنْظُرِ اَلْإِنْسٰانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ مٰاءٍ دٰافِقٍ * یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ اَلصُّلْبِ وَ اَلتَّرٰائِبِ * إِنَّهُ عَلىٰ رَجْعِهِ لَقٰادِرٌ﴾؛ (1) «پس انسان باید ببیند که از چه چیز آفریده شده است؟ از آبی جهنده (منی) آفریده شده است؛ از بین صُلب و ترائب بیرون می‌آید. خدا بر بازگرداندن انسان [پس از مرگش] حتماً تواناست.»

به باور برخی، سخن قرآن درباره خروج از بین صلب و ترائب با یافته‌های علمی سازگار نیست و اصطلاحاً خطای علمی است.

 در نوشتار حاضر این ادعا بررسی و نقد خواهد شد.

چرایی لزوم تطابق قرآن با علم

قرآن کتاب هدایت است و خودش کتاب علمی و هدفش بیان نظریه‌های علمی نیست؛ اما هنگامی در راستای راهنمایی بشر که به پدیده‌های طبیعی اشاره می‌کند، این اشارات نباید با یافته‌های قطعی علوم در تضاد باشند؛ زیرا قرآن کلام خداوندی است که علم او به همه‌چیز، ازجمله قوانین هستی، بی‌پایان و بی‌نقص است و لذا منطقاً نباید حاوی هیچ‌گونه خطا یا اشتباهی در هیچ زمینه‌ای باشد. چنانکه قرآن و جهان هستی هردو مخلوق خداوند هستند و نباید هیچ تضادی میان کلام خالق و خلقت او وجود داشته باشد؛ چراکه هیچ‌کس همچون خالق از مخلوق خود باخبر نیست. افزون بر این، قرآن به‌عنوان کتاب هدایت برای بشریت نازل شده است تا انسان‌ها را به‌راستی و درستی رهنمون سازد. اگر در محتوای آن، ازجمله اشارات علمی‌اش، خطاهایی وجود داشته باشد، این امر می‌تواند به اعتماد انسان‌ها به راهنمایی‌های آن لطمه وارد کند.

تمایز قرآن از ترجمه و تفسیر آن

باید بین قرآن از یک‌سو و ترجمه و تفسیر آن ازسوی‌دیگر، تفکیک و تمایز قائل شد. وجود خطا در ترجمه یا تفسیر قرآن، لزوماً به‌معنای وجود خطا در قرآن نیست. هرچند قرآن به‌عنوان کلام خداوند از هرگونه خطا عاری است، اما ترجمه و تفسیر، محصول تلاش فکری و فهم بشر هستند. انسان‌ها، به دلیل محدودیت‌های ذاتی خود در فهم، دانش، زبان و... همواره در معرض خطا و اشتباه قرار دارند. هیچ مترجم یا مفسری ادعای عصمت ندارد و این طبیعی است که فهم آن‌ها از متنی به این عمق و جامعیت، کامل و بی‌نقص نباشد. افزون بر این، زبان عربی قرآن، دارای بلاغت، ایجاز، اشارات عمیق و لایه‌های معنایی گوناگون است. فهم دقیق بسیاری از آیات، علاوه بر تسلط بر قواعد زبان عربی، نیازمند آشنایی با علوم قرآنی، اسباب نزول، احادیث نبوی و حتی درک عمیقی از بافت تاریخی و فرهنگی زمان نزول است. یک مترجم ممکن است به دلیل عدم احاطه کافی بر ظرافت‌های لغوی، صرفی، نحوی یا بلاغی و یا ناتوانی در انتقال کامل معنای آیه دچار خطا شود. چنانکه مفسر ممکن است در فهم آیه، به‌دلیل عدم دسترسی به اطلاعات کافی، غفلت از قرائن و شواهد، یا حتی پیش‌فرض‌های فکری نادرست، دچار کژفهمی ‌شود و تفسیری ارائه دهد که با مراد واقعی آیه فاصله دارد. این بدان معنا نیست که آیه خطا دارد، بلکه به‌معنای خطای مفسر است.

آیا قرآن درباره محل تشکیل منی اشتباه کرده است؟

«صُلب» در عربی به‌معنای سخت و محکم است و برای تعبیر از استخوان‌های پشت همچون ستون فقرات و لگن به‌کار می‌رود. «ترائب» به معنای دو شیء مساوی است و ازجمله مصادیق آن می‌توان به اعضاء و استخوان‌های متساوی‌الاطراف مثل قفسه سینه، دو پا، لگن، عانه و... اشاره کرد. درباره آیه‌های 5 تا 8 سوره طارق شاهد سه تفسیر و درنتیجه، سه ترجمه مختلف هستیم و اشکال بالا فقط به یکی از این سه تفسیر و ترجمه وارد است:

1. فاعل فعل «یَخْرُجُ»، «الانسان» است و آیه در مقام بیان خروج انسان از رحم مادر در زایمان طبیعی از طریق «فَرْج» که در میان استخوان لگن (صلب) و استخوان عانه و دو پا (ترائب) قرار گرفته، است. این تفسیر و ترجمه کاملاً صحیح و مطابق با واقع است؛

2. فاعل فعل «یَخْرُجُ»، «مٰاء دٰافِق» یا همان منی است و آیه در مقام بیان خلقت انسان از منی مرد است. منی در آلت تناسلی (بیضه‌ها) که بین استخوان‌های لگن (صلب) و استخوان‌های دو پا (ترائب) قرار گرفته‌، ساخته می‌شود. این تفسیر و ترجمه نیز کاملاً درست و با یافته‌های علمی سازگار است؛

3. فاعل فعل «یَخْرُجُ»، «مٰاء دٰافِق» یا همان منی است و آیه در مقام بیان خلقت انسان از آبی که محصول ترکیب آب مرد که در پشت (صلب) او و آب زن که در میان استخوان‌های سینه (ترائب) او ساخته می‌شود، است. این تفسیر و ترجمه نادرست است و با کشفیات علمی سازگار نیست.

بنابراین، قرآن دچار اشتباه نشده، بلکه برخی از مفسران و مترجمان قرآن دچار اشتباه شده‌اند.(2)

نتیجه‌گیری:

قرآن از سوی خالق انسان نازل شده و چون هیچ‌کس به‌اندازه خالق از مخلوق خود خبر ندارد، نباید در گزارش‌های قرآن درباره آفرینش انسان شاهد خطا باشیم. درباره آیه‌های 5 تا 8 سوره طارق سه تفسیر و ترجمه مختلف ارائه شده که یکی از این سه با یافته‌های علمی سازگار نیست، اما ازآنجاکه ترجمه و تفسیر قرآن غیر از قرآن است، خطا بودن برخی از تفسیرها و ترجمه‌ها به معنای خطا بودن قرآن نیست. بله اگر این آیات به‌گونه‌ای بودند که تنها یک تفسیر و ترجمه برای آن‌ها ممکن بود و آن تفسیر و ترجمه هم خطا بود، باید وجود خطا در قرآن را می‌پذیرفتیم، اما همان‌طور که مشاهده کردید دو تفسیر و ترجمه دیگر وجود دارد که هردو کاملاً با علم سازگار هستند و هیچ مشکلی ندارند.(3)

برای مطالعه بیشتر

برومند، محمدحسین، مقاله «نقد آراء مفسران درباره مفهوم آیه "یخرج من بین الصلب و الترائب"»، مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، دوره 42، ش 1، مهر 1388 ش، صص 55-43.

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره طارق، آیه‌های 5-8.

2. رضایی، حسین، عرصه سیمرغ (پاسخی قاطع به شبهات کتاب «نقد قرآن سُها»)، قم، پژوهشگاه فرهنگ و معارف قرآن، 1398 ش، ص 27-29.

3. گفتنی است افزون بر تفاسیر ارائه‌شده در متن، تفاسیر دیگری نیز اخیراً ارائه شده است. برای نمونه، مقاله «بررسی تطبیقی شکل‌گیری جنین از منظر تفسیر قرآن و علم با تأکید بر آیات 5 تا 7 طارق» نیز به این نتیجه رسیده است که «مراد از «صلب» پشت و استخوان‌های پشت و منظور از «ترائب» سینه و استخوان‌های جلوی سینه و درنتیجه مراد از «من بین‌ الصّلب‌ و التّرائب‌» کل بدن است و زنان و مردان در شکل‌گیری جنین، دارای نقش فاعلی و قابلی هستند که این مسئله ازنظر مفهومی با یافته‌های علم پزشکی جدید سازگاری دارد». (کربلایی پازوکی، علی و قدسیه علی‌اوسط، مجله مطالعات تفسیری، تابستان 1399 ش، ش 42، صص 149-162) نویسندگان مقاله «نگرشی نو پیرامون مفهوم آیات ۵ تا ۷ طارق با تأکید بر نقد آراء موجود» نیز معتقدند: «منظور از ماء دافق، آب ماده آفرینش اولیه انسان، صلب، قسمت‌های سخت و ترائب، قسمت‌های نرم زمین است». (امامی میبدی، سید جلیل و کمال صحرائی اردکانی، مجله مطالعات تفسیری، بهار 1400 ش، ش 45، صص 25-40)

یکی از اصول اساسی قرآن کریم، انسجام و هماهنگی در آیات آن است، چراکه خود قرآن فرموده است:

 «آیا در قرآن نمی‌اندیشند تا به هماهنگی آیات آن پی ببرند و دریابند که آن از جانب خدا نازل شده است‌؟ اگر قرآن از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن ناسازگاری و ناهماهنگی بسیاری می‌یافتند.»(۱)

 اما در برخی موارد، در نگاه اولیه، آیات ممکن است متعارض به نظر برسند، ازجمله آیات ۳۲ و ۳۳ سوره نور که در ظاهر دو فرمان متفاوت در مورد ازدواج ارائه داده‌اند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر این دو آیه پرداخته خواهد شد.

بررسی آیات ۳۲ و ۳۳ سوره نور

خداوند در آیه ۳۲ می‌فرماید:

 «افراد بی‌همسر را همسر دهید و... اگر فقیر باشند، خداوند آنان را از فضل خود بی‌نیاز می‌سازد و خداوند گشایشگر و داناست.»

 در این آیه، خداوند به مؤمنان توصیه می‌کند که برای ازدواج افراد مجرد اقدام کنند و نگرانی از فقر را کنار بگذارند؛ زیرا خداوند درهای روزی را بر روی آنان باز خواهد کرد. این آیه تأکیدی بر اصل تشویق به ازدواج و اعتماد به فضل الهی دارد؛ و در آیه بعدی می‌فرماید:

 «و کسانی که توانایی ازدواج ندارند، باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان را از فضل خود بی‌نیاز سازد...»

 در این آیه، به کسانی که بنا به هر دلیلی شرایط لازم برای ازدواج را ندارند، دستور داده شده که عفت ورزند.(۲)

رفع تعارض ظاهری

بنابراین آیه نخست خطاب به کسانی است که بر آن بی‌همسران ولایت دارند(۳) و کسانی که مسئول ازدواج افراد بی‌همسر هستند ازجمله خانواده و جامعه،(۴) که از طریق کمک‌های مالی، پیدا‌کردن همسر مناسب، تشویق به ازدواج و پادرمیانی برای حل مشکلات و موانع این امر، مقدمات ازدواج مجردها را فراهم سازند(۵) و این‌که اگر افرادی که می‌خواهند با یکدیگر ازدواج کنند، فقیر و تهی‌دست باشند شما اصلاً نگران نباشید؛ چراکه خدای متعال آنان را غنی و بی‌نیاز می‏‌سازد.(۶) اما گاهی باوجود تمام تلاش و کوشش خود شخص و دیگران، وسیله ازدواج فراهم نمی‌گردد و خواه‌وناخواه انسان مجبور است مدتی را با محرومیت بگذراند، آیه دوم تکلیف این افراد را روشن کرده که باید عفت پیشه کنند:

 «و آن‌ها که وسیله ازدواج ندارند باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان را به فضلش بی‌نیاز سازد»

 و هیچ عذری برای تن دادن به آلودگی جنسی این افراد پذیرفته نیست، بلکه باید قدرت ایمان و شخصیت و تقوا را در چنین مرحله‌ای آزمود.(۷)

بنابراین میان دو آیه منافاتی وجود ندارد زیرا آیه‏ اوّل امر به مؤمنان، اولیای مجرّدها و مسئولین و متولیان جامعه اسلامی است که سزاوار نیست جوانان را به دلیل فقر و تهی‌دستی مجرد رها کنید و اگر مانع موجود بر سر راه ازدواج، فقر و تنگدستی است نگران نباشید و به فضل الهی امیدوار باشید و با اعتماد به وعده الهی در مورد گسترش رزق، به آنان کمک کنید و شرایط ازدواج آن‌ها را فراهم کنید؛ اما آیه دوّم خطاب به خود مجردها است و سخن در موردی است که به هر دلیل زمینه ازدواج برای شخص فراهم نیست که در اینجا وظیفه عفت ورزیدن است.

نتیجه‌گیری

میان دو آیه ۳۲ و ۳۳ سوره نور هیچ تعارضی وجود ندارد، بلکه هر یک ناظر به مسئولیت گروهی خاص است. آیه نخست، جامعه و سرپرستان را به تلاش برای تسهیل ازدواج مجردها و رفع موانع اقتصادی تشویق می‌کند، درحالی‌که آیه دوم بر وظیفه فردی تأکید دارد و کسانی را که به هر دلیلی امکان ازدواج ندارند، به حفظ عفت و تقوا فرا می‌خواند. این آیات در مجموع، راهکاری جامع ارائه می‌دهند که هم بُعد اجتماعی و هم بُعد فردی را در موضوع ازدواج و عفت‌ورزی مورد توجه قرار می‌دهد.

کلیدواژه

تعارض ظاهری آیات، ازدواج

پی‌نوشت‌ها

. سوره نساء آیه ۸۲

۲. ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۴۵۸

۳. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت-لبنان، دار احیاء التراث العربی، ج ۷، ص ۴۳۱

۴. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران - ایران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ج ۶، ص ۱۸۲

۵. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۴۵۷

۶. نجفی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران-ایران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ج ۱۴، ص ۸۴

۷. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۴۵۹