پاسخ:

منصور بن سرگون یا منصور بن سرجون (در برخی منابع منصور بن سرحون) (1) از رومیان و مسیحیانی است که قبل از فتح منطقه شامات از سوی مسلمانان، مسئول خزانه‌داری و امور مالی دمشق بود.

وی در جریان فتوحات مسلمانان در شام (بعد از اینکه مسلمانان طبریه و فلسطین را فتح کرده بودند)، با آنان همراهی کرد و سبب شد رومیان در منطقۀ «جابیه» شکست را پذیرا شوند و دمشق به تصرف سپاه اسلام درآید. ظاهراً منصور بن سرجون از فرمانده سپاه روم (باهان) کینه داشت و حمایت همه‌جانبۀ مالی از او انجام نداد و طی عملیاتی با برافروختن آتش و دمیدن در بوق‌ها و کوبیدن بر طبل‌ها، چنین وانمود کردند که سپاه اسلام آنان را محاصره کرده‌اند. همین سبب سقوط بسیاری از رومیان از دره شد و برخی دیگر به دمشق و دیگر شهرهای روم گریختند. باهان نیز به طورسینا پناه برد و بعد از مدتی نیز در همان جا از دنیا رفت. دمشق نیز به مدت شش‌ماه محاصره شد و بعد از اینکه منصور از خالد بن ولید برای مردم دمشق و فرماندهان روم امان گرفت، به تصرف سپاه اسلام درآمد (2).

بنا بر ادعای فیلیپ خوری هیتی ـ استاد لبنانی ـ آمریکایی ـ منصور بن سرجون در دوره اسلامی ابتدا این منصب را بر عهده داشت و بعد از وی فرزندش سرجون این منصب را عهده‌دار شد. در ادامه نیز نوه‌اش منصور بن سرجون بن منصور بن سرجون معروف به یوحنای دمشقی همین شغل را در دربار مروانیان در اختیار داشت (3). اما آنچه از منابع کهن به دست می‌آید این است که سرجون بن منصور از دوره معاویه کار کتابت دیوان را به زبان رومی بر عهده داشت و پس از او نیز پسرش منصور معروف به یوحنای دمشقی این کار را ادامه داد (4).

نتیجه :

در منابع تاریخی به نام دو منصور بن سرجون (سرگون یا سرحون) اشاره شده است؛ نخستین آنها، منصور بن سرجون (اول) مدیر مالی دمشق در عهد رومیان بوده است. به نظر می‌رسد وی بعد از فتح دمشق در سال 13 یا 14 هجری از سوی مسلمانان، همچنان این منصب را عهده‌دار بود تا اینکه با انتخاب معاویه به عنوان حاکم این منطقه، این سِمَت به فرزندش یعنی سرجون واگذار شد. منصور بن سرجون (دوم) نوۀ منصور اول معروف به یوحنای دمشقی است که او نیز مانند اجدادش در خدمت امویان در این سِمَت فعالیت می‌کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد؛ العبر؛ تحقیق: سهیل زکار؛ چ 2، بیروت: دارالفکر، 1408 ق، ج 2، ص 264.

2. همان، ج 2، ص 269.

3. هیتی، فیلیپ؛ تاریخ عرب؛ ترجمۀ ابوالقاسم پاینده؛ چ 3، تهران: آگه، 1380 ش، ص 316 ـ 317.

4. ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق؛ الفهرست؛ بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا]، ص 338 ـ 339.

پاسخ:

امروزه در مجامع بین‌المللی تنها دو شهر نوار غزه و کرانه باختری به‌عنوان «فلسطین» شناخته می‌شود و سایر سرزمین‌های اشغال‌شده توسط صهیونیست‌ها تحت عنوان «اسرائیل» شناخته می‌شود. امّا با توجه به اینکه صهیونیست‌ها سرزمین فلسطین را اشغال کرده‌اند، هرگاه کلمه فلسطین به‌کار برده شود منظور تمام خاک فلسطین است که از طرف غرب به دریای مدیترانه؛ از طرف شمال، به جمهوری لبنان؛ از جانب شرق به نهر اردن و جمهوری سوریه و از ناحیه جنوب، به شبه‌جزیره سینا که قسمتی از مصر است، محدود است که مهم‌ترین شهر آن بیت‌المقدس است.

فتح فلسطین در اسلام

تا قبل از اسلام کشمکش‌های بسیاری بین اقوام وادیان مختلف بر سر حکومت و تصرف منطقه‌ی فلسطین بود و نهایت در دوره رسالت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، این منطقه تحت حاکمیت دولت بیزانس روم بود. در اواخر سال دوازدهم هجری که مصادف با خلافت ابوبکر بود؛ مسلمانان پس از نبرد با مخالفان و مرتدان؛ به فکر فتح و گشودن سرزمین‌های همسایه افتادند. ازاین‌رو عراق و شام نخستین مناطقی بودند که ابوبکر بدان‌ها لشکر کشید که ابتدا عراق به تصرف مسلمانان درآمد و سپس نوبت به فتح مناطق شامات رسید. در آن زمان هرقل پادشاه روم شرقی بر آن منطقه مسلط بود، اما مسلمانان یکی پس از دیگری شهرهای اولیه شام را تصرف می‌کردند تا اینکه پس از فتح دمشق، نوبت به سرزمین فلسطین رسید.

پس از مرگ ابوبکر، عمر بن خطاب به این فتوحات ادامه داد تا اینکه در دوران خلافت او نبردی بزرگ میان سپاه مسلمانان و رومیان به نام یرموک آغاز شد. نبرد یرموک یکی از مهم‌ترین نبردهای تاریخ اسلام است که در سال ۱۵ هجری قمری (و به قولی ۱۳ هجری قمری) بین مسلمانان به فرماندهی ابوعبیده بن جراح و نیروهای امپراتوری روم شرقی رخ داد. این نبرد که در منطقه‌ای به نام یرموک در نزدیکی رود اردن اتفاق افتاد که نقطه عطفی در گسترش اسلام در شامات و فتح فلسطین بود. (1) در این نبرد رومیان برای جلوگیری از فرار سربازان خود، آن‌ها را با زنجیر به یکدیگر بسته بودند؛ اما این استراتژی که درنهایت به ضرر آن‌ها تمام شد و پس از غلبه‌ی مسلمانان بر نیروهای رومی؛ سربازان آن‌ها که با زنجیر به هم بسته بودند، به دره‌های اطراف سقوط کردند و تعداد زیادی از آن‌ها در اثر این حادثه جان خود را از دست دادند. این واقعه به‌عنوان یکی از صحنه‌های تلخ و دردناک نبرد یرموک ثبت شده است. (2)

پس از شکست رومیان در نبرد یرموک، عمر بن خطاب به ابوعبیده نامه‌ای نوشته و دستور داد برای فتح بیت‌المقدس، حرکت کند.(3) ابوعبیده به همراه مسلمانان راهی بیت‌المقدس شد و ساکنان آن سرزمین را میان پذیرش اسلام و یا پرداخت جزیه مخیر کرد. سرانجام پس از نبردها و کش‌وقوس‌هایی که رخ داد، ساکنین بیت‌المقدس پیکی را نزد ابوعبیده فرستادند که: «ما می‌خواهیم صلح کنیم، اما به شما اعتماد نداریم. نامه‌ای بنویسید تا خلیفه شما حاضر شده و با ما پیمانی بنویسد تا ما بر امان او اطمینان کنیم!»(4) ازاین‌رو خلیفه دوم برای برقراری صلح به شام آمد و این‌گونه منطقه‌ی فلسطین در سال شانزدهم هجری قمری، جزء قلمرو حکومت مسلمانان در آمد. (5)

ساکنین فلسطین

در سال 313 میلادی به‌فرمان کنستانتین اول امپراتور روم، مسیحیت در سرزمین‌های تحت سلطه وی ازجمله فلسطین به رسمیت شناخته شد و گسترش پیدا کرد؛ بنابراین هنگام ظهور اسلام و قبل از آنکه توسط مسلمانان فتح شود، همچنان مسیحی نشین بود. (6) بااین‌حال شواهد نشان می‌دهد که یهودیان و ادیان دیگری نیز به‌صورت اقلیت مذهبی در آنجا ساکن بودند. (7)

برخورد مسلمانان با ساکنین فلسطین

وقتی بیت‌المقدس به دست مسلمانان فتح شد، صلح‌نامه‌ای نوشته شده که اهالی بیت‌المقدس ازنظر خون و مال و کلیساهاى خود در امان‌اند، نه کسى حق دارد در کلیساهای آن‌ها ساکن شود و نه ویران کند. (8) همچنین حقوق راهبان کلیسا محفوظ است و کسی حق ندارد آنان را بیرون کنند. (9) از برخی گزارش‌ها به نظر می‌رسد با توجه به اینکه مسیحیان، جمعیت اغلب بودند و قبل از آن با یهودیان درگیری‌هایی داشتند؛ خلیفه به‌منظور جلوگیری از شرارت‌های یهود، دستور داد تا یهودیان در محله‌ها و معابد مسیحیان سکونت نداشته باشند؛ ضمن اینکه آثار و کنیسه‌های یهودیان نیز نباید از جانب احدی تخریب شود. (10)

نتیجه‌گیری:

 در دوران خلافت عمر بن خطاب در سال 16 هجری؛ پس از پیروزی مسلمانان بر رومیان در نبرد یرموک مسلمانان راهی بیت‌المقدس شدند و ساکنان آن سرزمین را میان پذیرش اسلام و یا پرداخت جزیه مخیر کرد. در آن زمان بیشتر ساکنین فلسطین پیرو آیین مسیح بودند؛ و سایر ادیان به‌صورت اقلیت مذهبی در آنجا زندگی می‌کردند. ازاین‌رو برای مسیحیان صلح‌نامه‌ای نوشته شده که اهالی بیت‌المقدس ازنظر خون و مال و کلیساهاى خود در امان‌اند، نه کسى حق دارد در کلیساهای آن‌ها ساکن شود و نه ویران کند و این‌گونه بیت‌المقدس جزء قلمرو مسلمانان در آمد.

پی‌نوشت‌ها:

1. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، انتشارات دار الکتاب العربى، 1413 ق، ج ۳، ص ۱۳۹.

2. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، انتشارات دار الکتاب العربى، 1413 ق، ج ۳، ص 41.

3. ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق، شیری، علی، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ ق، ج ۱، ص ۲۲۲.

4. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ ق، ج ۲، ص ۵۰۰.

5. ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر (تاریخ ابن‌خلدون)، تحقیق، خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ ق، ج ۲، ص 544.

6‌ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا، ج ۱، ۱۵۳۳.

7. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا، ج ۵، ص ۱۸۵.

8. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا، ج 2، ص 147.

9. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا، ج ۵، ص ۱۸۵.

10. حمیری، محمد بن عبد المنعم، الروض المعطار فی خبر الأقطار، محقق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان،1984 م، ص 69.

پاسخ:

بنا بر دیدگاه قاطبه بزرگان شیعه، ذبیح‌الله همان حضرت اسماعیل علیه‌السلام است. در میان اهل سنت، برخی با استناد به روایاتی، اسماعیل را ذبیح‌الله معرفی می‌کنند. (1) برخی دیگر نیز اسحاق را ذبیح‌الله دانسته‌اند که در جای خود رد می‌شوند و دارای اعتبار نیستند. (2)

نکته این است که گرچه یهودیان معتقدند که ذبیح‌الله همان اسحاق است و در تورات انعکاس یافته است، لکن از تناقضاتی که در تورات پیرامون این قضیه وجود دارد، استفاده می‌شود که ذبیح‌الله اسماعیل بوده است نه اسحاق.

 برای نمونه تنها به بخشی از مطالب تورات که نشان از ذبیح بودن حضرت اسماعیل دارد، اشاره می‌کنیم:

1. در سفر پیدایش باب 22 آمده است که خدای متعال به حضرت ابراهیم علیه‌السلام فرمود: «پسر یگانه خودت یعنی اسحاق را به کوه موریاه ببر و ذبح کن.» (3) این در حالی است که در تورات کنونی، به ارشد بودن حضرت اسماعیل و اینکه وی قبل از اسحاق (زمانی که حضرت ابراهیم 86 ساله بود) از هاجر به دنیا آمد، اشاره شده است. (4) بنابراین قاعدتاً این پسر یگانه باید اسماعیل باشد نه اسحاق، در غیر این صورت، یگانه بودن اسحاق بی‌معناست. به نظر می‌رسد که ماجرای یگانه بودن اسحاق بعدها توسط کاهنان یهود اضافه شده است.

2. با توجه به اختلاف سنی چهارده‌ساله میان اسماعیل و اسحاق (اشاره‌شده در تورات کنونی)، (5) مشخص می‌شود که تغییرات و جابجایی‌هایی در تورات صورت گرفته است تا ذبیح بودن به اسحاق نسبت داده شود. به این صورت که در سفر پیدایش باب 21، تولد اسحاق بلافاصله بعد از ولادت حضرت اسماعیل ذکر شده است. (6) درحالی‌که ترتیب وقایع باید این‌چنین باشد که بعد از تولد حضرت اسماعیل و هجرت او و مادرش به سرزمین مکه و فرمان به ذبح اسماعیل و سربلندی حضرت ابراهیم در این امتحان الهی، خداوند به پاداش این عمل، تولد اسحاق را به او بشارت داد.

3. ازآنجاکه بنا‌بر اذعان تورات، اسماعیل فرزند ارشد بود و از طرفی، در یهود ذبح فرزند نخست و نیز محصول نخست به خدا اختصاص دارد، (7) بنابراین، ذبیح‌الله اسماعیل باید باشد نه اسحاق.

منابعی برای مطالعات بیشتر:

- مقاله «اثبات ذبیح بودن اسماعیل با استفاده از تورات»، نوشته امیر اهوارکی

https://jscenter.ir/jewish-methods/falsification-of-history/846/%D8%B0%D8%A8%DB%8C%D8%AD-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA/

پی‌نوشت‌ها:

1. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364 ش، ج 16، ص 100؛ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق، ج 26، ص 351.

2. قرطبی در کتابش، نام افرادی که اسحاق را ذبیح‌الله می‌دانند، آورده است. ازجمله طبری و مالک بن انس. ج 16، ص 100. (آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر خود، این دسته از روایات را تحت تأثیر اسرائیلیات دانسته و ساختگی بودن آن‌ها را توسط یهود محتمل دانسته است. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374 ش، ج 19، ص 119-120.)

3. کتاب مقدس، تورات، انتشارات ایلام، چاپ دوم، 2014 م، ترجمه هزاره نو، سفر پیدایش، 22، 2، ص 33.

4. کتاب مقدس، تورات، انتشارات ایلام، چاپ دوم، 2014 م، ترجمه هزاره نو، سفر پیدایش، 16، 1 تا 16، ص 26-27.

5. کتاب مقدس، تورات، انتشارات ایلام، چاپ دوم، 2014 م، ترجمه هزاره نو، سفر پیدایش، 16، 16، ص 27؛ 17، 17، ص 28.

6. کتاب مقدس، تورات، انتشارات ایلام، چاپ دوم، 2014 م، ترجمه هزاره نو، سفر پیدایش، 21، 1 تا 3، ص 32.

7. کتاب مقدس، تورات، انتشارات ایلام، چاپ دوم، 2014 م، ترجمه هزاره نو، سفر اعداد، 11 و 12 و 40، ص 171 و 172.

پاسخ:

جنگ روانی، به‌عنوان ابزاری برای «تغییر نگرش‌ها، تضعیف روحیه و ایجاد تفرقه» (1) در میان مخاطبان، از دیرباز مورد استفاده قدرت‌ها و جریان‌های مخالف بود. در صدر اسلام، دشمنان دعوت نبوی به‌شدت از این ابزار علیه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و پیروان ایشان بهره می‌بردند.

دشمنان در صدر اسلام با فن‌های مختلف جنگ روانی مانند تهمت‌زنی (اتهام جنون و شاعری به پیامبر) (2) ترویج شایعات دروغ علیه پیامبر و مسلمانان (مانند ادعای کشته شدن پیامبر در جنگ احد) (3) و ... سعی در تقابل با دعوت نبوی و تضعیف روحیه مسلمانان داشتند و در مقابل آن حضرت با انجام تدابیر و روش‌های مختلف به تقابل جدی با جنگ روانی دشمنان پرداختند.

1. بصیرت‌افزایی و تبیین حقایق: شفاف‌سازی در برابر ابهام‌افکنی

اصلی‌ترین و کارآمدترین سلاح پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در برابر جنگ روانی دشمن، توضیح و تبیین شفاف واقعیات بود. ایشان با استفاده از آیات قرآن کریم و بیانات خود، اذهان عمومی را روشن می‌ساختند و پرده از اهداف شوم دشمن برمی‌داشتند. به‌عنوان نمونه در مقابله با اتهامات ناروا (جنون، شاعری، کهانت) که مشرکان مکه برای بی‌اعتبار کردن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، ایشان را متهم می‌کردند؛ قرآن کریم در آیات متعددی این اتهامات را رد می‌کند (4) و خود پیامبر نیز با اعمال و گفتارشان، عقلانیت و حکمت خویش را به نمایش می‌گذاشتند. برای مثال، در سوره قلم، آیه ۲ خداوند می‌فرماید: «ما أنت بنعمه ربّک بمجنون» (تو به سبب نعمت پروردگارت مجنون نیستی). این آیات به‌طور مستقیم به این اتهامات پاسخ می‌داد و مردم را از حقیقت امر آگاه می‌ساخت. یا در مقابله با شایعه شهادت در جنگ احد و جنگ روانی که دشمن به‌واسطه آن انجام داد که موجب تزلزل شدید روحیه برخی از مسلمانان گشت؛ (5) آن حضرت با حضور خود در میدان نبرد و آگاه‌سازی که توسط برخی از اصحاب انجام داد، این شایعه را خنثی کرد و از دیگر سو با نزول آیه ۱۴۴ سوره آل‌عمران، با تبیین دقیق نقش پیامبر به مسلمانان هشدار داد که اخباری نگران‌کننده مثل کشته شدن پیامبر مجوزی بر ارتداد و تسلیم در برابر جنگ روانی دشمن نخواهد بود. (6)

2. تقویت ایمان و اراده مسلمانان: بنیان‌های درونی برای مقاومت

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با تقویت بنیان‌های ایمانی و اعتقادی مسلمانان، آن‌ها را در برابر اشاره‌ی روانی دشمن مقاوم می‌ساختند. ایمان راسخ، سدی محکم در برابر تهاجمات روانی بود. بیان وعده‌های الهی و بشارت‌ها (7)، تبیین جایگاه صبر و استقامت و اجر الهی و آثار آن (8) نمونه‌ای از اقداماتی بود که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله بابیان آن‌ها سبب تقویت ایمان و اراده مسلمان و درنتیجه عدم تأثیرپذیری آنان در مواجهه با جنگ روانی دشمنان می‌گردید.

3. بی‌اعتنایی هوشمندانه: نادیده گرفتن تحریکات بی‌اساس

در برخی موارد، بهترین پاسخ به تحریکات دشمن، بی‌اعتنایی و نادیده گرفتن آن‌ها بود. این تاکتیک، مانع از بزرگ‌نمایی شایعات و دامن زدن به آن‌ها می‌شد و نشان از صلابت و اطمینان پیامبر (ص) به راه خویش داشت.

به‌عنوان نمونه نمونه پیامبر اکرم (ص) در جریان افک (9) که منافقین و دشمنان آن حضرت سعی داشتند با یک جنگ روانی بر مبنای یک تهمت و دروغ به همسر پیامبر، جامعه را دچار تشت و بدبینی نسبت به آن حضرت و همسر ایشان نمایند؛ اما پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در ابتدا با صبر و خویشتن‌داری و بدون واکنش عجولانه، منتظر وحی الهی ماندند. این بی‌اعتنایی هوشمندانه به شایعه‌پردازان اجازه نداد که به اهداف خود دست یابند تا اینکه با نزول آیات 11 تا 26 سوره نور، بطلان آن شایعه آشکار شد و آبروی تهمت‌زنندگان بر باد رفت و به همراه آن با تدبیر مناسب بطلان این دروغ و شایعه را به افراد جامعه ثابت کردند.(10)

4. سازمان‌دهی و انسجام جامعه اسلامی: سدی در برابر تفرقه

ازآنجاکه هدف بسیاری از جنگ‌های روانی دشمن، ایجاد تفرقه و نفاق در صفوف مسلمانان بود. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با تأکید بر وحدت و همبستگی، این توطئه را خنثی می‌کردند. به‌عنوان نمونه عقد اخوت اسلامی و برادری (مؤاخات) میان مهاجرین و انصار در مدینه، سبب تحکیم بنیان‌های جامعه و انسجام بین آنان گردید و تعصبات قبیله‌ای را که یکی از راه‌های ایجاد جنگ روانی دشمن در جامعه را از بین برد.

5. بهره‌گیری از شجاعت و قاطعیت: واکنش مناسب در زمان لازم

در کنار بصیرت و صبر، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در مواقع لزوم از شجاعت و قاطعیت نیز بهره می‌بردند. این قاطعیت، پیام قدرتمندی را به دشمن می‌فرستاد و باعث پیشگیری و مقابله با جنگ روانی دشمن می‌گردید. به‌عنوان نمونه وقتی دشمن سعی کرد با به رخ کشیدن عِده و عُده خود در جنگ‌های بدر، احد و خندق، یک جنگ روانی را علیه مسلمانان مدیریت کند تا سبب تضعیف روحیه آنان شود ایشان با شجاعت تمام اقدام لازم را به‌موقع انجام دادند و درنتیجه جنگ روانی دشمن را به‌کلی خنثی کردند یا وقتی یهودیان بنی قریظه با پیمان‌شکنی و خیانت به اسلام و مسلمانان سبب ایجاد جنگ روانی شدید علیه مسلمانان شدند پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله بلافاصله با آنان مقابله کردند.(11)

نتیجه‌گیری:

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در مقابله با جنگ روانی دشمن، الگویی بی‌نظیر از رهبری حکیمانه، بصیرت عمیق و قاطعیت در دفاع از حق ارائه دادند. ایشان با ترکیبی از تبیین حقایق، تقویت ایمان، بی‌اعتنایی هوشمندانه، سازمان‌دهی جامعه و شجاعت عملی، توانستند دسیسه‌های دشمنان را خنثی کرده و راه را برای گسترش اسلام هموار سازند. این شیوه مقابله، در طول تاریخ اسلام و حتی در دوران معاصر نیز می‌تواند الهام‌بخش و راهگشا باشد.

معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:

کتاب تبلیغات و عملیات روانی در سیره نبوی و علوی، نوشته بهرام رضایی، محمدمسعود بهمنی، انتشارات دافوس

پی‌نوشت‌ها:

1) متفکر، حسین؛ جنگ روانی، قم، دفتر عقل پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه،1386، ص 18.

2) «ویقولون ائنا لتارکوا ءالهتنا لشاعر مجنون.» و پیوسته می‌گفتند: «آیا ما معبودان خود را به خاطر شاعری دیوانه رها کنیم.» صافات آیه 8

3) ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، تهران، ۱۳۷۱ ش، ج ۷، ص ۱۵۷.

4) در همین زمینه مطالعه مدخل «دفاع قرآن از قرآن» در سایت ویکی‌فقه مناسب است: دفاع قرآن از قرآن https://fa.wikifeqh.ir/

5) زهری، محمد، المغازی النبویه، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م، ص ۷۷؛ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ ق/۱۹۷۸ م، ص ۲۷.

6) «و ما محمد إلا رسول قد خلت من قبله الرسل أفإن مات أو قتل انقلبتم علی أعقابکم» (و محمد جز فرستاده‌ای نیست که پیش از او [نیز] فرستادگانی بوده‌اند. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، شما به عقب بازمی‌گردید؟).

7) پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با تکیه‌بر آیات قرآن، وعده‌های الهی مبنی بر پیروزی حق بر باطل و پاداش اخروی را برای مسلمانان یادآوری می‌کردند. این بشارت‌ها، امید را در دل‌ها زنده نگه می‌داشت و روحیه ایستادگی را تقویت می‌کرد. برای مثال، وعده فتح مکه و پیروزی اسلام در قرآن کریم پارها مورد تأکید قرار گرفته بود که درنهایت نیز محقق شد.

8) به‌عنوان نمونه ازجمله آثار صبر با توجه به آیاتی که در قرآن کریم ذکر شده است می‌توان به مددهای غیبی الهی (انعام، آیه 34؛ نحل، آیات 127 و 128؛ روم، آیه 60؛ غافر، آیه 55)، جلب محبت و برطرف شدن دشمنی‌ها (فصلت، آیات 34 و 35)، دستیابى او به مقام رضا (طه، آیه 130)، قرار گرفتن در زمره محسنان (هود، آیه 115)، فرجام نیک (هود، آیه 49؛ طه، آیه 132)، دستیابی به خصلت نیکی کردن در برابر بدی دیگران یعنی دستیابی به مقام ایثار و اکرام (فصلت، آیات 34 و 35)‌اشاره کرد.

9) جهت مطالعه جریان افک مطالعه مدخل مربوطه در سایت ویکی شیعه مناسب است: https://fa.wikishia.net/view/%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D8%AB%D9%87_%D8%A7%D9%81%DA%A9

10) قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیرالقمی، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ ش، ج ۲، ص ۹۹.

11) در همین زمینه مطالعه مدخل بنی قریظه در سایت ویکی شیعه مناسب است: https://fa.wikishia.net/view/%D8%BA%D8%B2%D9%88%D9%87_%D8%A8%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D9%82%D8%B1%DB%8C%D8%B8%D9%87

پاسخ:

ناترازی به معنای عدم تعادل یا ناپایداری در اداره جامعه به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن منابع یک بنگاه اقتصادی یا یک نظام سیاسی با مصارف آن، همخوانی نداشته باشد. این مسئله اختصاص به مسائل اقتصادی ندارد، اما بارزترین و ملموس‌ترین نوع ناترازی، ناترازی در امور اقتصادی است. طبیعتاً ناترازی ها، یکی از ملاک‌های مهم ارزیابی عملکرد نظام‌های سیاسی و دولت‌ها، توسط افکار عمومی است. امروزه برخی از ناترازی‌ها در جمهوری اسلامی ایران، باعث شده تا بخشی از رسانه و افکار عمومی، از مدیریت تراز در دوران پهلوی سخن بگویند و جمهوری اسلامی را مذمت کنند. اکنون پرسش این است که آیا در دوران سلطنت پهلوی، ناترازی اقتصادی وجود نداشت و منابع و مصارف کشور، تراز و به‌سامان بود؟ برای پاسخ مستدل و مستند به این پرسش، باید مصادیق ناترازی همچون مسکن، کالاهای اساسی، سرمایه‌گذاری، بودجه، تورم، انرژی و ... در دوران پهلوی مورد مطالعه قرار گیرد:

1. ناترازی در اجاره‌نشینی و مسکن؛

مسکن یکی از نیازهای اساسی و اولیه انسان است که در اکثر جوامع، نیمی از درآمد سبد خانوار، مستقیم صرف تأمین آن می‌شود. در ایران در دوره قاجار در تهران ۱۲۴۳۰ خانه شخصی و همچنین ۷۲۰۰ خانه اجاره‌ای وجود داشت. جعفر شهری می‌گوید علت این‌که بیش از نیمی از مردم خانه شخصی نداشتند، این بود که معتقد بودند اجاره‌نشینی شر و مزاحمتی ندارد، ولی هزینه‌های خدماتی، تعمیراتی و نگهداری منزل شخصی سنگین است.(1) این روند در اوایل دوره پهلوی دوم، به‌جایی رسید که از یک‌سو، بیشتر افراد خانه‌دار در خانه‌هایی زندگی می‌کردند که از کمترین ضروریات زندگی راحت نیز به دور بودند(2) و بسیاری از صاحب‌نظران حوزه معماری و شهرسازی از شرایط مسکن در دوره پهلوی گلایه می‌کردند و ضمن انتقاد از کمبود مسکن، از وضعیت گران بودن کرایه‌ها و همچنین زندگی کردن افراد زیاد در یک‌خانه نیز ناراحت بودند.(3) از سوی دیگر، با گسترش شهر تهران به‌خصوص در دهه ٤٠ تهیه مسکن و اجاره‌نشینی نیز به معضل مهم در شهر تهران تبدیل شد. در این شرایط، حکومت درصدد طرح‌هایی برای تنظیم عرضه و تقاضا برآمد، اما نابرابری عرضه و تقاضای مسکن، بسیار بالا بود؛ زیرا طبق آمار بانک ملی، کرایه مسکن در کل کشور به‌خصوص در تهران، در سال ۱۳۳۶ نسبت به سال ۱۳۱۵ نزدیک به ٣٦ برابر افزایش یافته بود. این درحالی بود که در حدود 20 سال، درآمد مردم افزایش چندانی نیافته بود.(4) ازاین‌رو مردم توان اجاره‌نشینی نیز نداشتند و بنابر اطلاعاتی که کیهان منتشر کرد در دهه ٤٠ در تهران نزدیک به ٦٠ هزار خانه خالی وجود داشت که بدون مشتری مانده بود.(5) این در حالی است که تعداد خانواده‌های شهرنشین که همگی در یک اتاق زندگی می‌کردند به گفته جان فوران از ۳۶ درصد در سال ١٣٤٦ به ٤٣ درصد در سال ۱۳۵۶ رسیده بود (6) و بیش از ٤٢ درصد از خانواده‌های تهرانی در اواخر سال ٥٦ و اوایل سال ۵۷ دارای مسکن مناسب نبودند(7) که علت آن، افزایش بی‌سابقه قیمت مسکن بود؛ به‌طوری‌که یک کارمند باید ۷۰ درصد از حقوق خود را به اجاره خانه اختصاص می‌داد.(8) دولت پهلوی اقداماتی برای حل مشکل مسکن و اجاره‌بها انجام داد، اما سیل مهاجرت از روستا به شهر به خاطر بیکاری، افزایش قیمت مصالح ساختمانی، بورس‌بازی زمین و افزایش قیمت بیش‌ازحد آن، افزایش نرخ انشعاب آب و برق و گاز و نداشتن یک سیاست مشخص در حوزه مسکن،(9) راه به‌جایی نبرد.

2. ناترازی در کالاهای اساسی و مواد غذایی؛

تأمین مواد غذایی و کالاهای اساسی، یکی از وظایف عادی دولت‌ها و نظام‌های سیاسی است. دولت پهلوی در این زمینه نیز دچار ناترازی عمیقی بود که در ادامه بیان می‌شود.

2ـ1. دوران پهلوی اول؛

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های دولت تراز یا ناتراز، تأمین کالاهای اساسی و نیازهای اولیه انسان است. بررسی وضعیت معیشت در دوران پهلوی نشان می‌دهد که از همان ابتدا، ناترازی سنگینی بر کشور حاکم بود؛ در تاریخ 27 مهر 1304، یعنی زمانی که رضاخان در عرصه سیاست یکه‌تازی می‌کرد، روزنامه‌ها از کمبود و گران‌شدن نان در اصفهان می‌نوشتند.(10) این وضعیت در سال‌های بعد نه‌تنها بهتر نشد که بدتر نیز شد و علاوه بر گرانی، اغلب نان نامرغوب و بی‌کیفیت به دست مردم گرسنه‌ای می‌رسید که گاه به‌جز نان قوت دیگری نداشتند. روزنامه «اخگر» در آبان 1307 در گزارشی درباره وضعیت نان شهر اصفهان نوشت: «درحالی‌که اصفهان یکی از مهم‌ترین ولایات زراعتی و در اطراف آن بهترین گندم‌ها کاشت می‌شود، بااین‌وجود نان اصفهان قابل خوردن نیست. نان این شهر به‌جای آرد گندم یا جو، ترکیبی از مقدار کمی آرد و تخم علف و شن و خاک هست و برای مردمی که اغلب باید نان خالی بخورند، یا با نان لبو و کشک امرارمعاش کنند نیروئی باقی نخواهد ماند.(11) این ناترازی تا حدی پیش رفت که محمدعلی همایون کاتوزیان درباره وضعیت اسف‌بار معیشتی مردم در اوایل دهه 20 می‌نویسد: «اشغال کشور و بی‌ثباتی داخلی به کمبود کالاها و درنتیجه نرخ‌های تورم بسیار بالا انجامیده بود. احتکار و فساد کارکنان دولت بر وخامت اوضاع می‌افزود. بی‌تردید می‌توان گفت که فعالیت‌های اقتصادی در شهرها کاهش بسزایی یافته و سرمایه‌گذاری‌های دولت به حد ناچیزی تقلیل یافته بود. سرمایه‌گذاری خصوصی مخاطره‌آمیز و نامطمئن بود. تقاضا کاهش و بیکاری افزایش یافته و فقر شایع شده بود و اسکناس اعتبارش را از دست داده بود.»(12)

2ـ2. ناترازی دوران پهلوی دوم؛

این مسئله در دوران پهلوی دوم نیز، نه‌تنها بهبود پیدا نکرد، بلکه شرایط سخت‌تر شد. به نوشته آبراهامیان در نخستین سال‌های سلطنت محمدرضا پهلوی نمایندگان آمریکا و انگلیس همواره از «نارضایتی طبقات پایین از کمبود شدید مواد غذایی، لباس، دارو و درمان و آموزش» هشدار می‌دادند.(13) اردشیر زاهدی وزیر امور خارجه و داماد محمدرضا پهلوی، با اشاره به فقر عمومی مردم در شهرهای مختلف کشور در دهه 20 می‌گوید: «در سال 1329 وضع اقتصادی و کشاورزی ایران خراب بود. در آذربایجان مردم از بی‌نانی و قحطی در عذاب بودند. هرروز هم که ما از خواب بلند می‌شدیم، می‌دیدیم که چند نفر از گرسنگی مرده‌اند. در شمال ایران اغلب بچه‌ها شکم‌های بزرگ و رنگ پریده داشتند، چون به مالاریا مبتلا بودند. در کرمان و بندرعباس کیفیت آب آن‌قدر بد بود که مردم به یک بیماری به نام پیوک مبتلا بودند.»(14) در این شرایط دردناک، آمریکایی‌ها و خارجی‌ها در ایران، وضع بسیار مطلوبی داشتند و در بسیاری مواقع، ایرانی‌ها منتظر ته‌مانده غذا و پوست میوه آن‌ها می‌ماندند. فریدون هویدا (برادر امیرعباس هویدا نخست‌وزیر رژیم پهلوی) درباره وضع مردم ایران در این سال‌ها می‌گوید: «در سپیده‌دم صبح، آذر 1323، موقعی که قطار به اندیمشک رسید، متوجه حضور صدها مرد و زن و کودک پابرهنه در ایستگاه شدم که با لباس‌های مندرسی از شدت سرما می‌لرزیدند و چشم به ما دوخته بودند. در گوشه‌ای از محوطه‌ ایستگاه، نمایندگان مرکز تدارکات ارتش آمریکا، صبحانه‌ سربازان آمریکایی قطار را به‌صورت ساندویچ‌هایی که در کاغذ پیچیده بود، همراه با میوه و فنجانی قهوه بین آن‌ها تقسیم کردند. این سربازان همان‌جا، فی‌المجلس صبحانه خود را خوردند و قبل از سوارشدن به‌قطار، باقیمانده‌ آن را به داخل بشکه‌هایی که در کنار محوطه قرار داشت پرتاب کردند. در این موقع، ناگهان سیل ایرانی‌های پابرهنه‌ای که در ایستگاه انتظار می‌کشیدند به‌سوی بشکه‌ها هجوم آوردند و با جستجو در میان باقیمانده‌ غذای آمریکایی‌ها، هرکدام تکه‌ای نان یا پرتقال و یا پوست موزی به دست می‌آورد و به‌سرعت در دهان می‌گذاشت و فرومی‌داد». وی در سفر سال بعدش به ساری می‌گوید: «مردمان روستایی که در آن نواحی زندگی می‌کردند در کلبه‌های گلی به‌سر می‌بردند و بیش از دو وعده در روز، غذا نمی‌خوردند که تازه آن‌هم از مقداری نان خشک و ماست فراتر نمی‌رفت.(15) ثریا اسفندیاری همسر محمدرضا پهلوی در خاطراتش می‌نویسد: «در سال 1329، در هنگام بازدید از بیمارستان‌ها و پرورشگاه‌های تهران، متوجه شدم که محلات جنوب شهر با جوی‌ها‌ی سرباز که آب کثیف آن پس از عبور از رختشوی‌خانه‌ها و آلوده شدن به کثافات ولگردان و سگ‌ها به مصرف خوراک مردم می‌رسد. بچه‌های مفلوج، زنان و پیرمردان گرسنه، گل‌ولای کوچه‌ها که خانه‌هایشان شباهتی به خانه ندارد. محلاتی که فقر کامل بر آن‌ها حکم‌فرماست و توان شکایت نیز ندارند».(16) وی همچنین درباره عدم وجود امکانات اولیه زندگی در دهه 30 می‌نویسد: «در سال 1333، از یک پرورشگاه، بدون اطلاع قبلی بازدید می‌کنم و بچه‌هایی را می‌بینم که تمام بدنشان پوشیده از چرک و دمل است. زمستان است و بخاری ندارند. دفتر پرورشگاه را مطالبه می‌کنم و با وحشت، متوجه می‌شوم که بسیاری از دختربچه‌ها و پسربچه‌هایی که نام‌نویسی شده‌اند، دیگر زنده نیستند. میزان مرگ‌ومیر این خانه‌ مرگ به‌مراتب بیشتر از خانه‌ سالمندان است. سعی فراوانی برای دریافت اعتبارات لازم از وزارت بهداری، به عمل می‌آورم، ولی نه‌تنها با کمبود پول، بلکه با کمبود پرسنل نیز روبه‌رو می‌شوم».(17) این وضعیت به اعتصابات خونین منجر می‌شد. آبراهامیان می‌نویسد: «این مشکلات اقتصادی و فشارهای خارجی موجب بی‌ثباتی رژیم شد. شمار اعتصابات بزرگ که در سال‌های 1334 تا 1336 بیش از سه مورد نبود در سال‌های 1336 تا 1340 به بیش از 20 مورد رسید که برخی با درگیری‌های خونین میان اعتصابیون و نیروهای مسلح پایان یافت»(18).

3. ناترازی در انرژی؛

ایران یکی از کشورهای ثروتمند در حوزه انرژی و منابع زیرزمینی است. دولت پهلوی به‌ویژه در دهه 50 با فروش بیش از 6 میلیون بشکه در روز، نه‌تنها گشایشی در معیشت مردم ایجاد نکرد، بلکه حتی در مسئله انرژی نیز، مردم با ناترازی مواجه بودند. «فرانسیس فیتزجرالد»، نویسنده سرشناس آمریکایی و برادرزاده سفیر امریکا نیز وضعیت ایران در سال 1353 را «بدتر از سوریه» دانسته و عنوان می‌کند: «وضعیت ایران به‌طورکلی به‌مراتب بدتر از کشوری مانند سوریه است که نه نفت و نه ثبات سیاسی دارد. به این دلیل که شاه برای توسعه کشور هرگز تلاش جدی نکرده است... ثروت کشور بیشتر به‌سوی خودروهای شخصی و نه ‌اتوبوس، کالاهای مصرفی و نه بهداشت عمومی و به‌سوی حقوق سربازان و پلیس کشور و نه ‌آموزگاران، سرازیر شده است.»(19) پرویز راجی (آخرین سفیر رژیم پهلوی در لندن) می‌گوید: «موقعی که به تهران رسیدم دیدم مردم در ایران، به‌شدت از کمبود روشنایی برق و عدم توانایی در استفاده از تهویه و یخچال در بحبوحه‌ گرما، عذاب می‌کشند و احساس می‌کنند؛ بودجه‌ای که می‌بایست صرف تأمین رفاه آن‌ها شده باشد، به خرید جنگ‌افزار اختصاص یافته است.»(20). به‌طورکلی، در دوران پهلوی، ناترازی در بسیاری از بخش‌ها به حد بحران رسیده بود و به اعتراف اشرف پهلوی: «در فضای ثروت فاحش برآمده از افزایش قیمت نفت، شکاف میان فقیر و غنی عمیق‌تر و آشکارتر و برای دوام و بقای حکومت، خطرناک‌تر می‌شد. تهران به آسمان‌خراش‌های چندین میلیون دلاری، محله‌ی مسکونی‌ای با کاخ‌ها و ویلاهای میلیونرهای جدید و بلوارهای وسیع پر از اتومبیل‌های لوکس آراسته شد. بااین‌همه، علاوه ‌بر تهی‌دستان شهری که در زاغه‌ها زندگی می‌کردند و همه‌ اعضای خانواده توی یک یا دو اتاق چپیده بودند و گاهی هم برق و آب جاری نداشتند، هنوز شمار عظیمی از مردم ما نیز در روستاهای کوهستانی، در جاهای پرت و دسترس‌ناپذیر، روزگار می‌گذراندند.»(21)

نتیجه‌گیری:

به اعتراف اسناد متعدد دربار، مسئولین و مستشرقان، ناترازی در دوران پهلوی در وضع بحران قرار داشته است و در بسیاری از عرصه‌ها، کشور را متوقف کرده بود که نمونه‌هایی از آن در مسکن، غذا و کالاهای اساسی و انرژی با استناد به منابع معتبر خارجی و خاطرات دولتمردان و وابستگان سلطنت پهلوی بیان شد.

پی‌نوشت‌ها:

1. شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، انتشارات رسا، 1367.

2. مجله آرشیتکت، سال اول، شماره 4، تیرماه 1326، ص 127.

3. همان، ش 1، شهریور 1325، ص 15.

4. پوریانژاد، فرهاد و پرویش، محسن، بررسی وضعیت مسکن و اجاره‌بهای شهر تهران در دهه آخر حکومت پهلوی دوم، فصلنامه اقتصاد شهری، دوره 6، شماره 2، 1400، ص 117.

5. روزنامه کیهان، ش 5329، فروردین 1340، ص 8.

6. فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1392، ص 429.

7. آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1377، ص 410.

8. پارسونز، آنتونی، غرور و سقوط (ایران 1352-1357)، ترجمه محمدصادق حسینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390، ص 25.

9. پوریانژاد و پرویش، پیشین، ص 118-122.

10. روزنامه اخترمسعود، 27مهر 1304: سال 6، شماره 6.

11. پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، معیشت مردم در عصر پهلوی، شماره 186، تیرماه 1400، http://www.niknami.ir/.

12. همایون کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی در ایران؛ از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، مترجمان کامبیز عزیزی و محمدرضا نفیسی، چاپ 4، تهران، نشر مرکز، 1373 ص 201.

13. آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1377، ص 211.

14. زاهدی، اردشیر، رازهای ناگفته، به کوشش پری اباصلتی و هوشنگ میرهاشم، انتشارات به آفرین، 1381، ص 34.

15. هویدا، فریدون، سقوط شاه، ترجمه حسین ابوترابیان، چاپ 12، تهران، نشر اطلاعات، 1395، ص 67 و 68.

16. درودی، ریحانه، 53 سال (عصر پهلوی به روایت دربار)، چاپ 6، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394، ص 92.

17. درودی، ریحانه، 53 سال (عصر پهلوی به روایت دربار)، چاپ 6، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394، ص 85.

18. آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1377، ص 518.

19. راجی، پرویز، خدمتگزار تخت طاووس، ترجمه حسین ابوترابیان، چاپ 13 تهران، اطلاعات، 1394، ص 9 و 95.

20. راجی، پرویز، خدمتگزار تخت طاووس، ترجمه حسین ابوترابیان، چاپ 13 تهران، اطلاعات، 1394، ص 82.

21. درودی، ریحانه، 53 سال (عصر پهلوی به روایت دربار)، چاپ 6، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394، ص 112.

شخصیت های ،مانند امام خمینی ودکتر مصدق از هویت ملی ومفاخر کشور ما محسوب می شوند و این دوشخصیت در برخی از مسایل مانند آزادی خواهی ، استقلال طلبی، عزت گرایی اشتراک دارند ،در عین حال این دوشخصیت تفاوت هائی هم دارند که این تفاوت ها امتیاز امام خمینی بر دکتر مصدق را نشان می دهد از جمله :
1 .معنویت گرایی
حضرت امام خمینی (ر) به عنوان فقیهی ژرف نگر ، حکیمی خردمند ، سیاستمداری دوراندیش و عارفی الهی، توانسته بود در پرتو مناجات های شبانه و توکل و معرفت و اخلاص، به منبع نورانیت الهی متصل گردد. بر این اساس کار وفعالیت های امام رنگ وبوی خدائی داشت واین امر به گونه ای بود که هیچ کس نمی تواند در اخلاص ومعنویت گرایی وی تر دید نماید، همین امر نیز رمز موفقیت امام بود.امیر مؤمنان (ع) در مورد شخصیت چنین مردانی می فرماید: " آنان با نور دانش به حقیقت ادراک و بصیرت رسیدند و جوهره یقین را با جان خود دریافته اند و آنچه را که بر افراد رفاه طلب دشوار می نمود راحت و آسان گرفته و با آنچه که نا آگاهان از آن بیم داشتند مانوس شدند. با بدن هایی همنشین دنیا گشتند که روح های آن ها به [قله های رفیع] عالم ملکوت پیوند خورده است. آنان جانشینان خدا در زمین او و دعوت کنندگان مردم به سوی دین اویند. آه! آه! چقدر مشتاق دیدارشان هستم!" . (1) »
آیا این معویت گرایی را آقای مصدق داشت ؟
2. مرجعیت دینی وعلمی
یکی از امتیاز مهم امام مرجعیت علمی ودینی وی است که این امر امتیاز بزرگ محسوب می گردد، زیرا در اسلام مقام مر جعیت جایگاه بس بلند دارد . همین امر نیز موجب گردید که مردم رهبری وی را قبول واز وی در همه عرصه ها اطاعت کنند، این در حالی است که مصدق فاقد این خصوصیت بود ، از این رو مردم از وی مانند امام اطاعت نمی کردند وچنین جایگاه ومقام را برای وی قایل نبودند
مولانا کوثر نیازی می گوید: «امام خمینی رحمه الله این مساله را ثابت کردند که برای استقرار حکومت اسلامی لازم نیست تمامی عوامل کامل و مهیا باشد. تمام آنچه که برای برپایی اسلامی «توحیدی » لازم است وجود «مجتهدی » متعهد است که به توده های مسلمانان در مقابل «منافقین » و جهان «کفر» الهام بخش باشد. روش سیاسی و شخصی امام خمینی رحمه الله مثالی برای رهبریت اسلامی شده است. نه ثروت ونه قدرت، هیچ کدام نتوانستند وی را فریب دهند.
3. دین داری
بی تردید امام یکی از انسان های دین مدار وعاشق اسلام بود. وی بار ها هدف از انقلاب اسلامی را حاکمیت دینی خدا دانست واعلام کرد : حکومت شاه ضد دین است و قیام علیه او ضروری است . بر این اساس امام طی فراخوان عمومی از همگان - بویژه علما- خواست که برای حاکمیت دین خدا قیام نمایند. بدینسان انگیزه اصلی قیام امام ، -مانند همه انبیا وامامان - حفظ وحاکمیت اسلام بود. برخی از شخصیت های جهان نیز به این مساله اشاره کرده اند : دکتر ادریس کتانی- نویسنده معروف مراکشی و از اعضای مجمع کبار العلماء مغرب -می گوید: «به عقیده من مهم ترین کارامام خمینی رحمه الله حفاظت از اسلامی ماندن انقلاب پس از پیروزی بود. برای توضیح مطلبم نیاز دارم قسمتی از تاریخ معاصر را که، خود شاهد آن بوده ام برای شما بازگو کنم. من در متن انقلاب بزرگ مردم الجزایر بودم. در آن انقلاب همه مردم مسلمان بودند و با شعارهای اسلامی و با دست خالی استعمار 130 ساله فرانسه بر ماورءالبحر را پایان دادند. اما بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب، سوسیالیست ها مسلمانان را کنار زدند و حاکمیت خود را بر مردم تحمیل کردند. زیرا انقلاب مردم اسلامی الجزایر کادر رهبری اسلامی نداشت. همان روزها، درست چند روز پس از پیروزی، «تیتو» ، «ناصر» و «نهرو» به الجزایر آمدند تا رسما سوسیالیست بودن مبارزات مردم را اعلام کنند. ولی نکته مهم در انقلاب اسلامی ایران، اصرار امام خمینی رحمه الله بر اسلامی ماندن حکومت بود.(2)
4 .پایگاه مردمی
حقیقت امر این است که امام از مقبولیت وپایگاه مردمی مثال زدنی بر خور دار بود. . یکی از علل موفقیت امام نیز همین امر می باشد. مردم ایران در موارد متعدد از جمله در هنگام آمدن امام به ایران (سال 1357) وهنگام رحلت ایشان نشانداد که این شخصیت الهی ازچه جایگاهی بر خور دار می باشد. امام نه تنها در میان مردم ایران بلکه در بین ملت های آزادی خواه ومظلومان وپابرهنگان عالم نیز جایگاه ویژه داشت ،چنانکه دکتر فوسبری، مراسم عزاداری ملت ایران را نمونه هایی از عشق عمیق یک ملت نسبت به معشوق خود دانسته و اشک ده ها میلیون ایرانی را در سوگ رهبر از دست رفته شان، عزای یک ملت در فقدان امام خود خوانده می گوید: «عکس العمل میلیونی مسلمانان در غم از دست دادن تنها یک سیاستمدار نبود، بلکه درد جدایی کسی بود که ماهیت فرهنگی یک ملت را به وی بازگرداند و راه آزادگی را به جهانیان آموخت. (3)
6.جامعیت امام
معمولا رهبران سیاسی از علم ودانش سیاسی برخوردار هستند ، وهمین طورعارفان در عرفان صاحب نظر هستند ودرعرصه های دیگر آشنائی ندارند یا کم تر آشنا هستند، وحال اینک امام رهبر جامع بود، بدین معنا که امام ،فقه ، عرفان ، حکمت، سیاست وتفسیر ... را در خود جمع کرده بود .امام در حوزه سیاست سیاستمدار تیز بین ، در عرصه حکمت نکته سنج ، ودر عرفان صاحب نظر ودر فقه ، فقیه ژرف اندیش بود، وحال اینکه آقای مصدق این جامعیت را نداشت . امام با انقلاب اسلامی وتشکیل حکومت دینی اثبات نمود که می توان سیاست ، عرفان ، حکمت وفقیه را با هم جمع نمود
7. رشد سیاسی
امام از رشد سیاسی بالائی بر خور دار بود به گونه ای که معمولا سیاستمداران دنیا این رشد فکری ندارند ویا کم تر دارند . یکی از مصادیق رشد فکری امام پیش بینی سقوط شوروی سابق می باشد.که می توان از آن به عنوان معجزه پيشگوييهاي سياسي یاد نمود . بر اساس این رشد فکری بود که امام به گورباچف نامه نوشت ونسبت به سقوط این کشور هوشدار داد واگر گورباچف به نصايح امام توجه ميكرد دچار اين گرفتاري نميشد. بابورين(نماينده مجلس دوماي روسيه) اگر ما پيشگوييهاي آيت الله خميني را در آن پيام جدي ميگرفتيم امروز قطعاً شاهد چنين وضعيتي(فروپاشي شوروي و ضعف روزافزون روسيه) نبوديم، آيت الله خميني توانست اثر بزرگي در جهان بگذارد و من معتقدم ايشان فراتر از زمان ميانديشيد و در بعد مكان نميگنجيد .دکتر مصطفی ایوب، دانشمند مسلمان آمریکایی و مسؤول گروه مطالعات ادیان در دانشگاه تامبل آمریکا در مورد رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران می گوید:
«بنده معتقدم که تاریخ، امام خمینی رحمه الله را به عنوان بزرگترین شخصیت جهانی قرن بیستم معرفی خواهد کرد، زیرا او فردی بود که هم نبوغ سیاسی و هم نبوغ دینی داشت. درست است که ولایت فقیه به عنوان یک مفهوم اسلامی شیعی از غیبت (4)
7. میزان تاثیر گذاری
یکی دیگر از امتیازات امام خمینی میزان تاثیر گذاری وی در معادلات جهان می باشد. امام با انقلاب اسلامی وتشکیل حکومت اسلامی در فرایند معا دلات دنیا تاثیر گذاشت ، از این رو است که امروزه ایران یکی از کشورهای مقتدر وتاثیر گذار در معادلات سیاسی ، اقتصادی و... می باشد ، حال اینکه این تاثیر گذاری را آقای مصدق نداشت . پروفسور حمید مولانا رئیس و بنیانگذار بخش ارتباطات بین المللی دانشگاه آمریکن واشنگتن دی سی است که با بیان بخشی از تاثیرات شگرف حضرت امام خمینی در جهان معصر اظهار می دارند، «به عقیده من هیچ صدایی در قرن بیستم مثل صدای امام جهان را به لرزه در نیاورد حضرت امام پس از جنگ جهانی اولین شخصیتی بود که به صورت جهانی «طلسم سکوت» را در مقابل طاغوت و ظلم شکستند، اگر این طلسم نشکسته بود امروز شوروی زنده بود».(5)

پینوشت ها:
1 .نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت 147.
2.http://www.hawzah.net/hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineN mberID=4280&id=27813 3.http://www.hawzah.net/hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNmbeID=4280&i.....
4<http://www.abna.ir/data.asp?lang=1&id=225440>.
5<http://www.bayynat.ir/index/?state=article&id=223>

پاسخ:

امام علی (علیه‌السلام) همواره بر اهمیت وحدت و همبستگی میان مسلمانان تأکید می‌ورزیدند. ایشان به درستی دریافته بودند که تفرقه و اختلاف، بزرگ‌ترین تهدید برای امت اسلامی است و می‌تواند به تضعیف و نابودی آن منجر شود. از آنجا که سیره خلفای سه‌گانه پیش از ایشان، مانند: بی‌توجهی به خواسته‌های برخی از طبقات اجتماعی، توزیع ناعادلانه بیت‌المال و عدم توجه به خواسته‌های موالی (مسلمانان غیرعرب)، سبب ایجاد شکاف‌های متعددی در جامعه اسلامی شده بود؛ ایشان در طول دوران حکومتش تلاش‌های بسیاری برای تقویت وحدت اسلامی و همبستگی کرده و در دوران کوتاه حکمرانی‌شان، اقدامات ارزشمندی برای تحقق این هدف انجام دادند که در ادامه، برخی از این موارد به اختصار بیان خواهد شد:

الف. اقدامات سیاسی و اجتماعی وحدت‌بخش

1. توجه ویژه به عدالت اجتماعی

عدالت، رکن اساسی برای ایجاد و حفظ اتحاد و همبستگی در هر جامعه‌ای، از جمله جامعه اسلامی است. وقتی افراد احساس کنند که به طور عادلانه با آن‌ها رفتار می‌شود و فرصت‌های برابر دارند، احساس برابری و تعلق به جامعه در آن‌ها تقویت می‌شود. علاوه بر این، وقتی همه افراد جامعه احساس کنند که به آن‌ها توجه شده و حقوقشان رعایت می‌شود، احساس تعلق و مسئولیت‌پذیری بیشتری خواهند کرد. در دوران خلفای سابق برخی سیاست‌های اجرایی آنان، مانند برتری عرب بر عجم یا برتری دادن برخی قبایل بر دیگر قبایل، سبب ایجاد شکاف‌های اجتماعی متعددی در بدنه جامعه اسلامی شده بود. امام علی (علیه‌السلام) با درک صحیح و کاملی که از اهمیت عدالت اجتماعی در حفظ وحدت جامعه اسلامی داشتند، در طول دوران حکمرانی‌شان بر این مسئله تأکید می‌کردند. ایشان در دوران حکومت خود، هیچ فرد یا گروهی را به دلیل نژاد، قومیت، مذهب یا هر ویژگی دیگری مورد تبعیض قرار نداند. به‌عنوان نمونه امام علی علیه‌السلام به عبیدالله بن أبی‌رافع خازن و کاتبش گفت:

 «ابتدا مهاجرین را حساب کن و به هرکدام سه دینار بده، سپس انصار را حساب کن و به هرکدام سه دینار بده، بعد تمامی افراد اعم از سیاه‌پوست، سفیدپوست و سرخ‌پوست، همه یکسان هستند.»(1)

 در نامه 53 نهج‌البلاغه که امام علی (علیه‌السلام) خطاب به مالک اشتر (هنگامی که او را به‌عنوان والی به مصر فرستادند) نوشتند، به ایشان رعایت مهربانی به همه مردم بدون توجه به دینشان را توصیه می‌کنند و بیان می‌کنند:

 «با مردم مهربان باش ... زیرا مردم دو دسته‌اند، دسته‌ای برادر دینی تو و دسته‌ای دیگر همانند تو در آفرینش می‌باشند.»

گرچه سیاست علوی در حفظ عدالت اجتماعی سبب اتحاد و وحدت اجتماعی بین اکثریت جامعه اسلامی شد، اما برخی افراد صاحب‌نفوذ (مانند طلحه، زبیر و معاویه) که سیاست عدالت اجتماعی در تضاد با منافع آنان بود، در مخالفت با این امر دست به فتنه‌انگیزی در جامعه اسلامی زدند و سعی کردند که عدالت علوی را در کام مردم تلخ کنند و مانع وحدت و اتحاد اجتماعی شوند.

2. مبارزه با فساد

مبارزه با فساد، یکی از مهم‌ترین راهکارها برای ایجاد وحدت و همبستگی در جامعه است. بر همین اساس، امام علی (علیه‌السلام) مبارزه با فساد را به‌عنوان یک اصل حکومتی مورد توجه قرار دادند؛ چراکه مبارزه با فساد، تنها به معنای مجازات مجرمان نیست، بلکه به معنای ایجاد سیستمی شفاف، عادلانه و مردم‌سالار است که در آن همه افراد احساس کنند که حقوقشان به طور برابر رعایت می‌شود. مبارزه با فساد، علاوه بر تأمین عدالت، سبب تقویت اعتماد عمومی نیز می‌شود؛ چراکه مبارزه با فساد، اعتماد مردم به نظام و نهادهای حکومتی را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، سبب کاهش شکاف اجتماعی می‌شود؛ چراکه فساد، شکاف بین طبقات مختلف جامعه را افزایش می‌دهد و مبارزه با آن به کاهش این شکاف کمک می‌کند؛ در نتیجه سبب تقویت وحدت ملی می‌شود. فساد، باعث تفرقه و اختلاف بین مردم می‌شود و مبارزه با آن، وحدت ملی را تقویت می‌کند. علاوه بر این مبارزه با فساد، مشارکت مردم در امور جامعه را افزایش می‌دهد. اهمیت این مسئله وقتی معلوم می‌شود که بدانیم که جامعه اسلامی، به‌عنوان نمونه در دوران خلیفه سابق، به علت فساد گسترده والیان حکومتی دچار تشتت و اختلاف شده بود و همین امر نیز سبب به قتل رساندن خلیفه سابق توسط مخالفین فساد شد.

بر همین اساس، امام انتخاب افراد شایسته در انتصابات، نظارت بر عملکرد مسئولان و مجازات متخلفین، شفافیت در امور مالی (با تأکید بر این شفافیت و جلوگیری از هرگونه اختلاس و رباخواری) و مبارزه با اشرافیت (با مخالفت شدید علیه اشرافیت و تجمل‌گرایی و توجه بر ساده‌زیستی) تأکید داشتند.(2) توجه حضرت بر این مسئله به حدی بود که وقتی گزارش تخلف «ابن هرمه» که مسئول رسیدگی به بازار اهواز بود، توسط یک زن به امام علی (علیه‌السلام) رسید، امام بلافاصله طی یک نامه ابن هرمه را عزل کرده و دستور زندانی شدن او را به استاندار خود اعلام کردند.(3) همین امر سبب علاقه و دلبستگی عموم جامعه اسلامی به حکومت اسلامی شده بود. البته برخی از مفسدان که مخالف سیاست علوی بودند و آن را مخالف منافع خویش می‌دانستند، علیه آن دست به فتنه‌انگیزی می‌زدند.

3. مدارای با مخالفین

امام علی (علیه‌السلام) در دوران حکومت خویش، سعی داشتند، برای حفظ وحدت و همبستگی اجتماعی، تا آنجا که امکان دارد با مخالفین خویش مدارا کنند؛ به‌عنوان نمونه، هنگامی که خوارج، پس از پذیرش حکمیت در صفین از سپاه امام جدا شدند، با عقاید افراطی خود، تهدیدی جدی برای وحدت و امنیت جامعه اسلامی به‌شمار می‌رفتند؛ اما تا زمانی که خوارج دست به شمشیر و حرکت مسلحانه نزدند، آن حضرت با آنها برخورد نظامی نکردند. (4). مدارای حضرت علی (علیه‌السلام) به شیوه‌های متعددی بود؛ از جمله گفت‌وگو، مناظره، رفع ابهامات و شبهات، آگاه‌سازی و استفاده از وساطت و افراد دیگر برای برقراری صلح.

 نمونه دیگر آن که وقتی مشاهده کردند که مردم به خواندن نماز تراویح، مبتنی بر سیره عمر بن خطاب، اصرار دارند و به نهی آن حضرت مبنی بر ترک این کار توجهی ندارند، دستور داد تا مردم را رها کنند تا بر همان روشی که گمان می‌کنند صحیح است، عمل کنند.(5)

ب. اقدامات فرهنگی و فکری وحدت‌بخش

1. تأکید بر اصول وحدت‌بخش، مانند قرآن کریم و سنت نبوی (صلی‌الله‌علیه‌وآله)

امام علی (علیه‌السلام) در راستای حفظ وحدت و انسجام اجتماعی، بر اصول وحدت‌بخش، مانند قرآن کریم و سنت نبوی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تأکید ویژه‌ای داشتند و این مشترکات را به‌عنوان مبنایی برای تعامل و گفت‌وگو با مخالفین مورد توجه قرار می‌دادند. بر همین مبنا، ایشان در سخنان، نامه‌ها و اقدامات خود، بارها بر این دو منبع تأکید کرده و تلاش کردند تا اختلافات را بر مبنای آن‌ها حل و فصل نمایند. به‌عنوان نمونه، امام علی (علیه‌السلام) در توجیه عملکرد خویش در مواجهه با اعتراضات و شبهاتی که خوارج داشتند، بارها به قرآن و سیره پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) که مورد قبول آنان نیز بود، استناد کردند و از این راه توانستند بخش قابل توجهی از آنان را متقاعد کنند که صحنه جنگ و درگیری را ترک کنند.(6)

در آغاز جنگ جمل نیز امام‌ علی (علیه‌السلام) مسلم بن عبدالله مجاشعی، یکی از سپاهیان خود را مأمور کرد نسخه‌ای از قرآن کریم را در بین دو لشکر بلند کند و همه را به آنچه در قرآن است و به پرهیز از تفرقه دعوت کند(7) تا از این طریق مانع ایجاد اختلاف و شکاف در جامعه اسلامی و حفظ وحدت و هبستگی اجتماعی شوند.

2. مشورت و هم‌فکری کلید وحدت

مشورت و هم‌فکری، یکی از مهم‌ترین راهکارها برای ایجاد وحدت و همبستگی در جامعه است. امام علی (علیه‌السلام) همواره بر اهمیت مشورت و هم‌فکری در اداره امور جامعه تأکید می‌کردند. ایشان معتقد بودند که با استفاده از خرد جمعی می‌توان به بهترین تصمیمات رسید و از بروز اختلافات و تفرقه جلوگیری کرد. چراکه وقتی افراد احساس کنند که در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دارند، احساس تعلق بیشتری به جامعه خواهند کرد. مشورت با افراد مختلف، اعتماد به تصمیمات اتخاذ شده را افزایش می‌دهد. مشورت و تبادل نظر، به کاهش اختلافات و رسیدن به توافق کمک می‌کند. استفاده از خرد جمعی، به یافتن بهترین راه‌حل‌ها برای مشکلات کمک می‌کند. مشورت و هم‌فکری، فضایی برای گفت‌وگو و تبادل نظر ایجاد می‌کند که به افزایش آگاهی و درک متقابل منجر می‌شود. مشورت با اصحاب، تشویق به گفتگو، احترام به نظرات مخالف و پرهیز از استبداد رأی، نمونه‌هایی از اقدامات عملی امام علی (علیه‌السلام) در این زمینه بود. اهمیت مشورت در سیره علوی به حدی بود که در نامه‌ای به سربازان مرزبانی خویش تصریح می‌کنند که:

 «حق شما بر من این است که جز اسرار جنگى هیچ سرى را از شما پنهان نسازم و در امورى که پیش می‌آید، جز حکم الهى، کارى بدون مشورت شما انجام ندهم.»(8)

3. به‌کارگیری اصل تقیه در جهت حفظ وحدت و همبستگی اجتماعی

پس از قتل عثمان بن عفان و بیعت عمومی با امام علی (علیه‌السلام)، جامعه اسلامی دستخوش اختلافات عمیق و فتنه‌های گوناگون شد. در این میان، امام علی (علیه‌السلام) به رعایت اصل تقیه، به‌عنوان ابزاری برای حفظ وحدت و همبستگی اجتماعی و جلوگیری از تشدید اختلافات، توجه داشتند. به‌عنوان نمونه، با آن که بعد از رحلت پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رفتارهای بسیار ناپسند و ظلم‌های بزرگی در حق امام (علیه‌السلام) و اهل‌بیت ایشان، توسط دستگاه حاکم و عمال آنها صورت گرفت، ایشان در راستای حفظ وحدت و همبستگی اجتماعی بسیاری از این حقایق را حتی در دوران حکومت خویش برای جامعه بازگو نکردند؛ با این که اثبات این ظلم‌ها و رفتارهای ناپسند باتوجه به ادله و شواهدی که در آن دوره وجود داشت، کار بسیار آسانی برای ایشان بود.(9)

نتیجه‌گیری:

امام علی(علیه‌السلام) اتحاد و همبستگی اجتماعی را به‌عنوان یک اصل اساسی مورد توجه قرار می‌دادند. تأکید بر انجام اقدامات سیاسی و اجتماعی وحدت‌بخش، مانند توجه ویژه به عدالت اجتماعی، مبارزه با فساد و مدارای با مخالفین، و تأکید بر انجام اقدامات فرهنگی و فکری وحدت‌بخش، مانند تأکید بر اصول وحدت‌بخش مانند قرآن کریم و سنت نبوی (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، مشورت و هم‌فکری، به‌کارگیری اصل تقیه در جهت حفظ وحدت و همبستگی اجتماعی؛ برخی از اقدامات آن حضرت برای ایجاد و تقویت اتحاد و همبستگی اجتماعی بود.

منبع جهت مطالعه بیشتر:

نرم افزار دانشنامه علوی، تولیدکننده: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن‌أبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله، شرح نهج‌البلاغه لإبن أبی‌الحدید، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق، ج7، ص37.

2. دری نجف‌آبادی، قربانعلی، مبارزه با فساد در حکومت علوى(علیه‌السلام)، حکومت اسلامی 1379، شماره 17 قابل مطالعه در لینک ذیل: https://ensani.ir/fa/article/81875/

3. مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، مصر: دارالمعارف، 1385ق، ج2، ص532.

4. سلیمانی اصل، مصطفی و مسعود فصیح رامندی، شیوه‌های برخورد حضرت علی (علیه‌السلام) با خوارج، صلح‌پژوهی اسلامی، سال اول، زمستان 1399، شماره 4.

5. شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365ش، ج۷۰، ص۳.

6. سلیمانی اصل، مصطفی و مسعود فصیح رامندی، شیوه‌های برخورد حضرت علی (علیه‌السلام) با خوارج، صلح‌پژوهی اسلامی، سال اول، زمستان 1399، شماره 4.

7. بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، با اشراف مکتب البحوث و الدراسات، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۷؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا، ج‌۲، ص‌۱۸۲؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک (تاریخ طبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۷۰م، ج۴، ص‌۵۰۹.

8. نهج‌البلاغه، نامه 50.

9. مطالعه برخی آثار اهل‌سنت و شیعه که در این زمینه نوشته شده است، برای اطلاع از این ظلم‌ها و رفتارهای ناپسند مناسب است؛ به‌عنوان نمونه: عاملی، سید جعفر مرتضی، مأساه الزهراء علیهاالسلام‏، رنج‌های حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، ترجمه‏ محمد سپهری‏، قم، تهذیب، ۱۳۸۲ش؛ جوهری، احمد بن عبدالعزیز، السقیفه و فدک، به تحقیق: محمدهادی امینی نجفی، بیروت، شرکه الکتبی للطباعه والنشر، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

پاسخ:
درباره چگونگی و عامل شهادت امام محمدباقر علیه ­السلام اطلاعات چندانی در دست نیست. همین‌قدر می‌دانیم که آن حضرت در ایام خلافت هشام بن عبدالملک به شهادت رسید. به گفته برخی، حاکم مدینه ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بن مروان، امام را با زهر، مسموم کرد (1) و طبق برخی روایات، این کار به دستور عمویش هشام بوده است. (2) بعضی بدون نام بردن از هشام یا ابراهیم، فقط شهادت امام باقر علیه¬السلام را به دست بنی‌امیه نقل کرده‌اند که امام را مسموم نموده‌اند، همان‌طور که پدر بزرگوارشان امام سجاد علیه¬السلام را مسموم نموده‌ بودند. (3) 
بحرانی نیز ضمن نقل شهادت امام توسط بنی‌امیه، شهادت را به فرد دیگری از مأموران، نسبت می‌دهد. (4)
حال با صرف‌نظر از این‏که عامل اصلی یا مباشر در شهادت امام باقر علیه¬السلام چه کسی بوده، باید به این سؤال پاسخ دهیم که اساساً چرا هشام خلیفه اموی (که متهم اصلی در به شهادت رساندن امام است)، با آن حضرت دشمن بود و چرا می‌بایست کمر به قتل امام ببندد؟
دلیل کلی دشمنی خلفا با امامان اهل‌بیت
در یک پاسخ اجمالی باید گفت: اساساً نیازی نیست برای دشمنی خلفای اموی و عباسی با ائمه علیهم‌السلام به دنبال حادثه‌ای خاص به‌عنوان علّت بگردیم. همین‌که ائمه مقام علمی و جایگاه اجتماعی بسیار بالایی داشتند و خلفا در مقابل آنان احساس کوچکی و حقارت می‌کردند، کافی بود که هم کینه و حسدشان برانگیخته شود و هم نگران موقعیت خود باشند که مبادا مردم به ائمه رو کنند و قدرت از دست اینان خارج شود.

ماجرای فرزدق و شعری که در مدح امام سجاد علیه¬السلام در مقابل هشام خواند، نمونه‌ای بسیار روشن است. این ماجرا، مربوط به زمانی بود که هشام هنوز به خلافت نرسیده بود و به‌عنوان ولی عهد خلیفه، به حج رفته بود. پس از طواف، به سبب ازدحام جمعیت نتوانست به حجر الاسود دست بکشد؛ ولی وقتی امام سجاد علیه¬السلام آمد، مردم برای ایشان راه باز کردند و آن حضرت به راحتی حجر الاسود را زیارت کرد. هشام خشمگین شد و در پاسخ به شامیان حاضر که پرسیدند «او کیست»؟ برای تحقیر، گفت: «او را نمی‌شناسم». فرزدق در شعری بداهه، به معرفی امام سجاد پرداخت و به سبب سرودن همین شعر، زندانی شد. (5) در این ماجرا، هیچ رفتار خصمانه‌ای از امام سجاد سر نزده بود و هیچ سخنی هم نفرمود که بوی دشمنی از آن به مشام برسد. با این حال، احترامی که مردم به امام نهادند، خشم و حسد هشام را به شدّت برانگیخت.
هشام بعدها به خلافت رسید و همان کینه و حسدی که روزی نسبت به امام سجاد در وجودش بود، اینک نسبت به فرزندش امام باقر علیه¬السلام احساس می‌کرد؛ به‌ویژه آنکه مقام علمی آن حضرت نیز آشکار شده بود و همه او را به‌عنوان «باقر علوم النبیین» یعنی «شکافنده علوم پیامبران» می‌شناختند. در نتیجه، راویان و دانش‌دوستان بسیاری گرد آن حضرت جمع شده بودند که در منابع اسلامی، نام 467 نفر از آنان آمده است. (6) روشن است کسی که از راه باز کردن مردم برای امام سجاد خشمگین شده بود، به طریق اولی نمی‌توانست موقعیت امام باقر و گرد آمدن مردم به دور او را نیز تحمّل کند!
 تحریک خشم و حسد هشام
اما افزون بر این‏‏، حوادثی که در سفر اجباری امام به شام رخ داد نیز آتش کینه و حسد هشام بن عبدالملک را افروخته‌تر ساخت. 
به نقلی، هشام که به‌قصد تحقیر و تضعیف امام، ایشان را از مدینه فراخوانده بود، به اطرافیان خود و حاضران در مجلس که از بنی‌امیه بودند، گفت: «چون دیدید من محمد بن على را توبیخ کردم و ساکت شدم، شما یک به یک به او رو آورید و توبیخش کنید». سپس به حضرت اجازه ورود داد. وقتی امام باقر وارد مجلس هشام شد، با دست به همه حاضران اشاره کرد و فرمود: 
«سلامٌ علیکم» و برخلاف آنچه در دربار خلفا رواج داشت، به‌صورت اختصاصی و با عنوان «خلیفه»، به هشام سلام نداد و بی آن‏که از هشام اجازه بگیرد، نشست. هشام خشمگین شد و شروع به توبیخ و سرزنش امام کرد و ازجمله به امام گفت: «اى محمد بن على! همیشه مردى از شما خاندان میان مسلمین اختلاف انداخته و آن‌ها را به‌سوی خود دعوت کرده و از روى بی‌خردى و کم‌دانشى، گمان کرده که او امام است». این جملات هشام نشان می‌دهد که او واهمه بسیاری از خاندان اهل‌بیت داشته و به‌علاوه، از این‏که آن حضرت مدّعی امامت است تا چه اندازه ناخرسند بوده است. وی هر چه دلش خواست، آن حضرت را توبیخ کرد و پس از او، حاضران یکى پس از دیگرى به سرزنش امام پرداختند. چون همگى ساکت شدند، حضرت برخاست و فرمود:

«أَیُّهَا النَّاسُ أَیْنَ تَذْهَبُونَ وَ أَیْنَ یُرَادُ بِکُمْ؟ بِنَا هَدَى اللَّهُ أَوَّلَکُمْ وَ بِنَا یَخْتِمُ آخِرَکُمْ فَإِنْ یَکُنْ لَکُمْ مُلْکٌ مُعَجَّلٌ فَإِنَّ لَنَا مُلْکاً مُؤَجَّلًا وَ لَیْسَ بَعْدَ مُلْکِنَا مُلْکٌ لِأَنَّا أَهْلُ الْعَاقِبَهِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِین‏».
یعنی: «اى مردم! به کجا می‌روید و شیطان می‌خواهد شما را به کجا اندازد؟! (یعنى حقیقت کجا و شما کجا؟!) خدا براى سعادت خود شما، پیروى کردن از ما را از شما خواسته و شما با ما مخالفت و دشمنى مى‌کنید؟! خدا به‌وسیله ما خاندان، پیشینیان شما را هدایت کرد و هدایت پسینیان شما هم از برکت ما پایان یابد (یعنى در زمان ظهور امام قائم علیه‌السلام). اگر شما سلطنتى شتابان و زود گذر دارید، ما سلطنتى دیررس و جاودان داریم که بعد از سلطنت ما سلطنتى نباشد؛ زیرا ما اهل پایان و انجامیم و خداى عز و جل می‌فرماید: سرانجام از آنِ پرهیزگاران است».
این پاسخ کوبنده امام که در آن، از مقام اهل‌بیت دم زد و به گذرا بودن ملک امویان تصریح کرد، چنان آتشی به جان هشام انداخت که دستور داد امام را به زندان ببرند؛ اما رفتار و گفتار امام در زندان، باعث جذب دیگر زندانیان شد و زندان‌بان نزد هشام آمد و ضمن گزارش رفتار امام، گفت: «من از اهل شام بر تو هراسانم و مى‌ترسم که تو را از این مقام عزل کنند!». پس هشام نگران شد و به‌ناچار دستور داد امام را سوار بر قاطر کنند و با مشقّت و سخت‌گیری، به مدینه برگردانند که البته در میانه راه نیز ماجرای مواجهه امام با مردم مدیَن رخ داد که هم جایگاه معنوی امام را تثبیت و تقویت کرد و هم بر نگرانی و خشم هشام افزود. (7)
به روایتی دیگر، در این سفر امام صادق علیه¬السلام نیز حضور داشته است و هشام برای این‏که اسباب طعنه و تمسخر امام باقر علیه¬السلام را فراهم کند، مسابقه تیراندازی ترتیب داد و اصرار کرد که امام هم در آن شرکت کند؛ اما مهارت شگفت‌انگیز امام در تیراندازی، نه‌تنها باعث ناکامی هشام شد؛ بلکه به تقویت جایگاه امام انجامید. به‌ویژه اینکه وقتی هشام پرسید آیا فرزندت جعفر نیز چنین مهارتی دارد، امام در پاسخ، گریزی هم به جایگاه اهل‌بیت در اسلام زد و اکمال و اتمام دین به‌واسطه امامت اهل‌بیت را یادآور شد. این پاسخ امام، خشم هشام را بیش از پیش‌بر افروخت و او به مناظره با امام پرداخت؛ اما پاسخی برای سخنان مستدل امام نداشت و محکوم شد. سپس که امام را مرخص کرد، آن حضرت بیرون قصر، به عالمی مسیحی برخورد که راهبان و کشیشان گردش را گرفته بودند و از او سؤال می‌پرسیدند. امام به گفت‌وگو و مناظره با عالم مسیحی پرداخت و بر او چیره شد. 
خبر برتری امام بر آن عالم، در شام پیچید و نقل محافل شامیان شد. طبیعی بود که هشام بیش از پیش احساس خطر کند؛ چندان‌که طبق این نقل، در نامه‌ای به حاکم مدیَن، امام را به ارتداد و پیوستن به مسیحیان متهم کرد و بعد هم از حاکم مدینه خواست که حیله‌ای برای مسموم کردن امام بیندیشد. (8)
نتیجه
خلاصه این‏که موقعیت ممتاز اجتماعی و فضل و کمال امام باقر علیه¬السلام و توجه مردم و به‌ویژه دانشمندان به آن حضرت، به‌تنهایی کافی بود که خلفای اموی را به حسادت و دشمنی با آن حضرت وا دارد؛ ولی برخی حوادث خاص نیز در تشدید این کینه و حسادت مؤثر بود و انگیزه آنان را برای به شهادت رساندن امام تقویت کرد. ازجمله: رفتار امام با هشام در دمشق، غلبه امام بر او و اطرافیانش در بحث، غلبه امام بر عالم مسیحی و منتشر شدن خبر این چیرگی، پیروزی شگفت‌انگیز امام در مسابقه تیراندازی در دربار هشام و سخنان صریح امام در دفاع از امامت اهل‌بیت و جایگاه والای آنان در اسلام.
کلیدواژه
 امام باقر، سیره سیاسی اجتماعی امام باقر، امام باقر و بنی‌امیه، امام باقر و هشام، شهادت امام باقر.
پی‌نوشت‌ها
1. ر.ک: ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، انتشارات علامه، 1379 ھ.ق، ج 4، ص 210 (به نقل از شیخ صدوق).
2. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، دارالذخائر للمطبوعات (افست از نسخه انتشارات کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1383 ھ.ق)، ص 109.  البته طبق این نقل، هشام به ابراهیم دستور داد امام را مسموم کند؛ ولی خود هشام درگذشت و موفّق نشد شاهد مسمومیت امام باقر علیه¬السلام باشد. منتها، با توجه به قرائن و شواهد تاریخی، این سخن درست نیست و می‌دانیم که امام باقر علیه¬السلام در زمان خلافت هشام رحلت کرده است.
3. مؤمن شبلنجی، حسین، نور الابصار فی مناقب آل النبی المختار، قم، نشر ذوی القربی، چاپ اول، 1384، ج 2.
4. بحرانی، محمد بن احمد، وفاه امام محمدباقر علیه¬السلام، نجف، نشر مکتب حیدریه، ص 51.
5. ابن کثیر، ابو¬الفداء اسماعیل بن عمر دمشقى، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، 1407 ھ.ق/1986 م، ج 9، ص 108 ـ 109.
6. طوسی، محمد بن حسن، الرجال، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1415 ھ.ق، ص 123 ـ 155، ش 1229 ـ 1697.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش، ج 1، ص 471، ح 5 (با استفاده از ترجمه سید جواد مصطفوی).
8. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، دارالذخائر للمطبوعات (افست از نسخه انتشارات کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1383 ھ.ق)، ص 104 ـ 109.
 

پاسخ:
در طول دوران مختلف تاریخ اسلام حضور مسلمانان از مناطق مختلف جهان اسلام با گرایش‌های مختلف مذهبی و سیاسی، برای انجام مناسک حج فرصت مغتنمی را پیشروی اندیشمندان و سیاستمداران جهان اسلام برای تبلیغ اندیشه‌هایشان فراهم کرده است. مطالعه تاریخ و سیره امام باقر علیه¬السلام بازگوکننده این است که ایشان به‌عنوان پنجمین امام شیعیان، بارها در طول زندگی خود به حج سفر کردند و از ظرفیت حج در راستای پیشبرد اهداف امامت استفاده کردند.
همان‌گونه که بیان شد امام باقر علیه¬السلام از ظرفیت حج برای تبیین اهداف امامت استفاده کردند. در ادامه برخی از اقدامات حضرت را در این زمینه بیان خواهیم کرد:
1. تبیین جایگاه امامت در بین مسلمانان 
امام باقر علیه¬السلام ولایت را در کنار نماز، روزه، حج  و زکات
 یکی از پنج رکن اسلام می‌دانستند و بر اهمیت این امر نسبت به دیگر موارد تأکید داشتند. (1) اهمیت جایگاه امامت و از دیگر سو عدم آشنایی مسلمانان با جایگاه امامت در دوران امامت امام باقر علیه¬السلام سببی برای تبیین این امر در مناسبت‌های مختلف از جمله ایام حج از جانب آن حضرت بود. به‌عنوان نمونه نقل شده است شخصی به عنوان عکرمه از شاگردان ابن عباس در ایام حج بعد از آنکه شیفته جمال حضرت می‌گردد با این هدف که بفهمد این شخص کیست، نزد آن حضرت می‌رود تا ایشان را آزمایش کند. 
او این دیدار را این‌گونه نقل کرده است: «همین‌که مقابلش ایستادم چنان لرزه اندامم را گرفت که در مقابل او ناتوان شدم عرض کردم یا ابن رسول‌الله من در مقابل مردان بزرگى نشسته‌ام ابن عباس و دیگران را درک نموده‌ام، ولى آنچه اکنون دچار شدم هیچ‌وقت برایم پیش نیامده امام باقر علیه¬السلام در جواب او فرمودند:  واى بر تو ای بنده‌ى شامیان! و بعد از آن با بیان «انت بین یدى بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه» به او فهماندند که تو در مقابل شخصیتى قرار گرفته‌اى که خداوند دستور احترام آن‌ها را داده و راهنماى خلق و نماینده خدا است». (2) از ابوحمزه ثمالى نیز نقل شده است که روزى در ایام حج بر امام باقر علیه‌السلام در حالى که به اجتماع طواف کنندگان خانه خدا می‌نگریست، وارد شدم. حضرت رو به من کرده و پرسید: ابوحمزه، به نظر تو این جمعیت مأمور به چه واجبى هستند؟ من که منظور امام را نفهمیده بودم چیزى نگفتم و منتظر ادامه سخن این حضرت شدم. امام ادامه داد: خداوند، مقصودش از طواف دور سنگ‌های خانه این است که مردم اجتماع کرده و سپس نزد ما آمده و به ولایت ما تعلیم داده شوند. (3)
2. تبیین جایگاه و منزلت عبودیت و خشوع در مقابل خداوند متعال
گرایش به دنیاگرایی یکی از اموری است که مسلمانان در عصر اموی در اثر تبلیغات و سیره حکومتی امویان مسلمانان به آن گرفتار شده بودند. در همین راستا توجه دادن مسلمانان به عبودیت و خشوع در مقابل خداوند متعال یکی از مسائلی بود که امامان معصوم علیهم¬السلام در این دوره به آن تأکید داشتند. به عنوان نمونه: افلح غلام امام باقر علیه¬السلام نقل کرده است: من با امام باقر علیه¬السلام به سفر حج رفتم. هنگامی‌که امام باقر علیه¬السلام قدم به درون مسجدالحرام نهادند، صدای آن حضرت به گریه بلند شد. به آن حضرت عرض کردم: پدر و مادرم فدای شما باد، مردم همه منتظر شما هستند. اگر کمی صدای خود را در حال گریه پایین بیاوری بهتر است. امام علیه¬السلام به این کلام من اعتنا نکرد و فرمودند: 
وای بر تو ای افلح، من صدای خود را به گریه بلند می‌کنم، باشد تا خداوند نظر رحمتی به من بیندازد و من به‌وسیله این نظر رحمت در روز قیامت رستگار گردم. سپس امام باقر علیه¬السلام خانه کعبه را طواف نمودند و به پشت مقام ابراهیم آمده و نماز خواندند. هنگامی‌که امام باقر علیه¬السلام نماز را به پایان بردند دیدم که سجده گاه آن حضرت از اشک چشمانش خیس شده است. (4)
3. استفاده از ظرفیت حج برای پاسخ به سؤال‌ها و مشکلات علمی مسلمانان
یکی دیگر از مسائلی که در سیره امام باقر علیه¬السلام در ایام حج نمود دارد تلاش حضرت برای پاسخ به سؤال‌ها و مشکلات علمی مسلمانان با استفاده از ظرفیت حج بود. بر همین اساس نقل شده است که در ایام حج مسلمانان گرد ایشان جمع می‌گردیدند و سؤال‌های خویش را از آن حضرت می‌پرسیدند. به‌عنوان نمونه از دو نفر از روایان احادیث امام باقر علیه¬السلام نقل شده است: «آن حضرت را در مراسم حج دیدیم در حالى که با وقار خاصى در کنار کعبه ایستاده و دعا مى‌نمود. هنگامى که از دعا و نماز فارغ گردید، سیل مردم به طرف او سرازیر شده و مکرر با ایشان سخن مى‌گفتند. امام پاسخ همه آنان را با خوش‌رویی داده و بلکه قریب به هزار مسئله را پاسخ دادند». (5) این امر موجب شکل‌گیری باور مسلمانان بر اساس تعالیم اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌شد.
4. استفاده از ظرفیت حج برای برملا کردن چهره جنایتکار و پلید حکومت امویان
بنی‌امیه تلاش داشت تا با تبلیغات فراوان یک چهره موجه از خود و حکومتشان در اذهان جامعه اسلامی ایجاد کند. از دیگر سو امامان هم‌عصر با حکومت امویان سعی داشتند که چهره واقعی امویان و جنایات آن‌ها در حق اسلام و مسلمانان را برای عموم افراد جامعه اسلامی تبیین کنند. بر همین اساس استفاده از ظرفیت ایام حج، با توجه به اینکه مسلمانان از نقاط مختلف جهان اسلام در آن حضور پیدا می‌کردند فرصت مناسبی را در اختیار این بزرگواران قرار می‌داد تا این مسئله را برای مسلمانان تبیین کنند. امام باقر علیه¬السلام نیز علاوه بر اینکه در ایام حیات خویش به این مسئله اهتمام داشتند هنگام شهادت خویش به امام صادق علیه¬السلام وصیت کردند تا ده سال برای ایشان در ایام حج و هنگام وقوف در منی عزاداری برپا شود. (6) علامه مجلسی نیز در تشریح علت این مسئله در کنار فهم استحباب عزاداری از این روایت، بر این امر نیز تأکید کرده‌اند. (7)
نتیجه
امام باقر علیه¬السلام از ظرفیت حج برای ارتباط بیشتر با مسلمانان جهان اسلام در آن عصر در جهت تبیین اهمیت جایگاه امامت، تبیین جایگاه و منزلت عبودیت و خشوع در مقابل خداوند متعال، استفاده از ظرفیت حج برای پاسخ به سؤال‌ها و مشکلات علمی مسلمانان و تبیین چهره واقعی حکومت طاغوتی بنی‌امیه استفاده کردند.
کلیدواژه
سیره امام باقر علیه¬السلام، ظرفیت حج، جایگاه امامت.
معرفی کتاب جهت مطالعه بیشتر:
کتاب: حج در سیره و سخنان امام باقر علیه‌السلام، نوشته: داود حسینی؛ تهیه و تدوین در پژوهشکده حج و زیارت، نشر مشعر.
پی‌نوشت‌ها:
1. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چ چهارم، 1407 ق، ج 2، ص 18.
2. ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم¬السلام (لابن شهرآشوب) - قم، علامه، چ اول، 1379 ق، ج‏۴، ص ۱۸۲.
3. ابن‌بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشی داورى‏، چ اول، 1385 ش، ج 2، ص 406.
4. ابن الجوزی، صفه الصفوه دارالحدیث، القاهره، مصر 1421 ه، ج 1، ص 363.
5. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چ دوم، 1403 ق، ج 46، ص 259.
6. کلینی، همان، ج ۵، ص ۱۱۷.
7. مجلسى، محمدتقى بن مقصود علی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، چ دوم، 1406 ق، ج 6، ص 423.