سوره های عزائم، سوره هایی هستند كه آیات سجده واجب در آن ها هست و عبارت اند از سوره های:

سجده (32)، فصلت (41)، نجم (53) و علق (96).

سوره فجر در روایات به نام سوره امام حسین مشهور است؛ زیرا امام حسین (ع) مصداق "نفس مطمئنی" است كه در این سوره مخاطب شده و به ورود به بهشت لقا فراخوانده شده است.

در حديثي از امام صادق - عليه السّلام - مي‏خوانيم: «سوره فجر را در هر نماز واجب و مستحب بخوانيد كه سوره حسين بن علي - عليه السّلام - است. هر كس آن را بخواند، با حسين بن علي - عليه السّلام - در قيامت در درجه او از بهشت خواهد بود». (1)

در تفسیر نمونه آمده: «معرفي اين سوره به عنوان سوره حسين بن علي - عليه السّلام - ممكن است به جهت اين باشد كه مصداق روشن "نفس مطمئنه" كه در آخرين آيات اين سوره مخاطب واقع شده، حسين بن علي - عليه السّلام - است». (2)

"رمض" به معنای گرمای شدید است و "رمضاء" سنگی را گویند كه در اثر تابش آفتاب به شدت داغ و سوزاننده شده است و "رمضان" كه مصدر بوده و الف و نون آن زائده است، اسمی است كه برای این ماه گذاشته شده است؛ چون موقع نامگذاری (كه قبل از اسلام بوده)، این ماه گرم ترین ماه بوده، به این نام خوانده شده است. (3)

پی نوشت ها:

1. بحرانی، البرهان، تهران، بنیاد بعثت، 1416 ق، ج 5، ص 649.

2. مكارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، ج 5، ص 486، تهران، اسلامیه، 1382 ش.

3. مصطفوی، التحقیق، ج 4، ص 231، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش.

وقتي غذاي شيريني تناول مي كنيم ممكن است به دو علت شيريني آن غذا را درك نكنيم.

عامل اول اختلال در حس چشايي به سبب بيماري است و عامل دوم غفلت از غذاي شيرين و توجه و تمركز روي مسئله اي غير از آن است.

 قرآن كريم نيز غذاي روح انسان است و دو عامل مذكور باعث عدم درك شيريني اين غذا مي گردد.

عامل اول كه ناشي از بروز بيماري است باعث اختلال در حس چشايي مي گردد. چنانكه براي شخص سرماخورده، غذاي خوشمزه نيز بي مزه به نظر مي رسد. روح انسان نيز همانند جسم آن ممكن است دچار بيماري ها گردد و همين امراض قلبي و روحي باعث بي مزه شدن قرآن و بلكه تلخ مزه شدن آن مي گردد. خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد:

« وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إيماناً فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ (*) وَ أَمَّا الَّذينَ في‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَي رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ كافِرُونَ » (1)

 «و هنگامي كه سوره‏اي نازل مي‏شود، بعضي از آنان (به ديگران) مي‏گويند: «اين سوره، ايمان كدام يك از شما را افزون ساخت؟!» (به آنها بگو:) اما كساني كه ايمان آورده‏اند، بر ايمانشان افزوده و آنها (به فضل و رحمت الهي) خوشحالند. (*) و امّا آنها كه در دلهايشان بيماري است، پليدي بر پليديشان افزوده و از دنيا رفتند در حالي كه كافر بودند.»

آيات قرآن مانند دانه‏هاي حيات بخش باران است، كه در باغ سبزه رويد و در شوره‏زار خس! آنها كه با روح تسليم و ايمان و عشق به واقعيت به آن مي‏نگرند، از هر سوره، بلكه از هر آيه‏اي، درس تازه‏اي فرا مي‏گيرند كه ايمانشان را پرورش مي‏دهد و صفات بارز انسانيت را در آنها تقويت مي‏كند.

ولي كساني كه از پشت شيشه‏هاي تاريك لجاجت و كبر و نفاق به اين آيات مي‏نگرند نه تنها از آنها بهره نمي‏گيرند، بلكه بر شدت كفر و عنادشان افزوده مي‏شود. كه ان شاء الله مورد اول درباره ما و شما صدق نمي كند

اما عامل دومي كه باعث عدم درك حلاوت و شيريني آيات قرآن مي گردد «غفلت» است. همانطور كه هنگام تناول نمودن غذايي شيرين، اگر حواس ما متوجه جاي ديگري باشد شيريني و طعم لذيذ غذا را درك نمي كنيم هنگام تلاوت قرآن نيز اگر متوجه جاي ديگري باشيم شيريني و حلاوت قرآن را درك نمي كنيم. اگر فكر و حواس ما و هم و غم ما متوجه جذابيت هاي دنيا و دلبستگي هاي مادي دنيوي گردد، ديگر توجهي به آيات قرآن كريم نداريم. چنانكه خداوند متعال فرموده:

« بَلْ قُلُوبُهُمْ في‏ غَمْرَةٍ مِنْ هذا وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِكَ هُمْ لَها عامِلُون»(2)

 «ولي دلهاي آنها از اين نامه اعمال (و روز حساب و آيات قرآن) در بي‏خبري فرورفته و اعمال (زشت) ديگري جز اين دارند كه پيوسته آن را انجام مي‏دهند»

«غمره» از ريشه «غمر» گرفته شده و به آب زيادي كه زير خود را مي پوشاند «الغمر» گفته مي شود.(3) غفلت از آخرت و توجه و دلبستگي به دنيا نيز همچون غباري است كه قلب و روح انسان را مي پوشاند و حجابي مي گردد كه انسان را از درك لذت هاي معنوي محروم مي سازد.

بنابراين اگر بدنبال درك حلاوت قرآن هستيم لازم است ابتدا از حالت غفلت خارج شويم و سپس امراض قلبي و روحي خود را كه منشأ اصلي آن حب دنيا و فريفته شدن به لذت هاي زودگذر دنيوي است را بوسيله آيات شفا بخش قرآن و عمل به فرامين آن درمان نماييم.

در پايان لازم به ذكر است كه چنانكه گفتيم قرآن كريم غذاي روح انسان است و لذا شيريني و حلاوت آن از جهت كيفيت همانند شيريني غذاي جسم نيست. بلكه لذت هايي روحاني همچون آرامش و نشاط روحي و ... را در بر دارد.

عامل ديگري هم مي توان اضافه كرد كه احتمالا راجع به شما صادق باشد اين است كه انسان اگر معناي كلامي را متوجه نشود از آن سخن هم لذت نمي برد. ظاهرا شما هم با معنا و تفسير و منظور آيات آشنايي نداريد از اين جهت لذت نمي بريد از اين رو ما توصيه مي كنيم كه هر روز چند آيه كوتاه در كنار تفسير مطالعه بفرماييد و در آياتي كه مطالعه كرديد تفكر كنيد مطمئن باشيد روز به روز بر علاقه شما افزوده خواهد شد. براي اين كار مي توانيد از تفسير نمونه تاليف آيت الله مكارم و يا تفسير نور آقاي قرائتي استفاده كنيد.

پي نوشت ها:

1. توبه(9) آيه 124-125.

2. مؤمنون(23) آيه 63.

3. راغب اصفهاني، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان، دار العلم، 1412ق، ‌ص 614.

-

   در حدیث ثقلین منظور از دو ثقل بیان شده است. جمله رسول خدا بنا به نقل های مختلف به این شرح است:

اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي(1)

 اني تارك فيكم الخليفتين من بعدي كتاب الله وعترتي أهل بيتي (2)

واني تارك فيكم الثقلين، كتاب الله و عترتي، كتاب الله حبل ممدود من السماء إلي الأرض، وعترتي أهل بيتي، وان اللطيف الخبير أخبرني أنهما لن يفترقا حتي يردا علي الحوض. فانظروا كيف تخلفوني فيهما ؟ (3)

بنا بر این منظور از تقل اكبر قرآن و منظور از تقل اصغر ، اهل بیت رسول الله می باشند كه قرین، مفسر ، مبین و مجری قرآن هستند.

آیت الله جوادی آملی در وجه نامیدن عترت به "ثقل اصغر" می نویسد :

عترت طاهرین گرچه به لحاظ مقام های معنوی و در نشئه باطن از نظر بزرگان دین مانند صاحب جواهر و كاشف الغطا از قرآن كمتر نیستند و سخن بلند امیرالمؤمنین: " ما لله عزوجل آیه هی اكبر منی = خدا را آیتی از من بزرگتر نیست " (4) » نیز گواه این مدعاست. اما از نظر نشئه ظاهر و در مدار تعلیم و تفهیم معارف دین، قرآن كریم ،ثقل اكبر و آن بزرگواران، ثقل اصغرند و در این نشئه جسم خود را نیز برای حفظ قرآن فدا می كنند.(5)

البته مقایسه واقعی میان قرآن و اهل بیت و اكبر و اصغر نامیدن آنها در واقع صحیح نیست. زیرا قرآن كلام خدا است و با رسول الله و اهل بیت از دو سنخ هستند. 

رسول الله و اهل بیت  انسان و مكلف اند و با انسان های دیگر كه مثل ایشان مكلف هستند، قیاس می شوند.

قرآن كلام الله است. موجودی مكلف مانند انسان نیست تا با وی مقایسه شود كه كدام افضل هستند. این كه در روایت ثقلین، قرآن، ثقل اكبر و اهل بیت، ثقل اصغر نامیده شده­اند، شاید از این جهت بوده كه قرآن كلام خدا و معیار حق است و پیامبر و  اهل بیت برای ابلاغ ، بیان، تفسیر و تبیین قرآن هستند و قرآن را در خود پیاده كرده­اند. پس از این حیث قرآن اصل است و اكبر؛ و  اهل بیت اصغر و به عنوان مفسر و مبین، معرفی شده اند.

پی نوشت ها:

1. بروجردی، جامع احادیث شیعه، قم، مهر، 1415 ق، ج 26، ص 103.

2. محمد حیاه انصاری، معجم الرجال و الحدیث، ج 1، ص 61.

3. همان، ص 198.

4. صفار قمی، بصائر الدرجات، تهران ، اعلمی ، 1404 ق ، ص 97 .

5.  جوادی آملی، تسنیم، قم، مركز نشر اسراء ، 1385، ج 1، ص 76

قرآن خود را "شفا " و "رحمت" نامیده :

قد جائكم موعظه من ربكم وشفاء لما فی الصدور وهدي و  رحمة للمومنین (1)

و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لایزید الظالمین الا خسارا(2)

قل هو للذین آمنوا هدی و شفاء(3)

قد جائكم موعظه من ربكم و شفاء لما فی الصدور  (4)

بنا براین به تصریح قرآن، این كتاب شفا است. اما اینكه شفا از چه دردی؟ از دردی كه مربوط به "قلب و سینه ها [جایگاه قلب معنوی و جایگاه اینان و كفر و نفاق و محبت و نفرت]" می باشد:

"شفاء لما فی الصدور"

امام علی (ع) در توصیف قرآن آورده :

فان فیه شفاء من اكبر الداء و هو الكفر و النفاق و الغی و الضلال(5)

 در آن شفای بزرگ ترین مریضی هاست كه كفر، دورویی، گمراهی و ضلالت است.

در روایات برای شفای بعضی مریضی ها به خواندن بعض آیات یا سوره ها سفارش شده كه این اثر هم به اراده خدا برای آیات قرآن است .درمان بیماری های جسمی باید از طریق مداوا باشد. در عین حال كه فرد به مداوا اقدام می كند، می تواند به آیات و سوره هایی كه در روایات تصریح شده، متوسل شود. شفا دهندگی  آیات و سوره ها به اذن و اراده الهی است. اما شفا از كفر و نفاق و گمراهی، خاصیت قطعی و تخلف ناپذیر قرآن است برای كسانی كه از آن بهره گرفته باشند. قرآن برای  شفا نازل شده است. قرآن از آن جهت شفا است كه اول صفحه دل را از انواع مرض ها و انحرافات پاك می كند و زمینه را برای جا دادن فضائل آماده می سازد. از آن جهت رحمت است كه صحت و استقامت اصلی و فطری آن را به انسان باز می گرداند. (6)  قرآن داروی شفا بخشی است  برای آنها كه از بیماری عشق به دنیا وابستگی به مادیات تسلیم بی قید و شرط  در برابر شهوت ها رنج می برند.

قرآن نسخه شفا بخشی است برای دنیایی كه آتش جنگ ها در هر سوی آن افروخته است.

 قرآن نسخه شفا بخشی است برای آنها كه پرده های ظلمانی شهوات آنها را از رسیدن به قرب پروردگار مانع شده است. (7)

خلاصه آن كه شفا براي تمام دردها و مريضي هاست. شفا براي مرض ها اقتصادي مانند ربا و...، مرض هاي اخلاقي مانند نفاق و گناه و....، مرض هاي اجتماعي و فرهنگي مانند بدحجابي و....

برای اطلاع بیشتر به تفاسیر ذیل آیه مراجعه نمایید.   

پی نوشت ها:

1. یونس(10)،آیه 57.

2. اسراء(17)،آیه 82.

3. فصلت(41)،آیه 44.

4. یونس (10) آیه 57.

5. محمد عبده ، خطب الامام علی (نهج البلاغه )، قم، دار الذخائر، 1412 ق ، ج 2 ، ص 92. 

6. طباطبایی ، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، 1374 ش،  ج13، ص 254.

7. مكارم شیرازی، نمونه، تهران، اسلامیه، 1374 ش،  ج12، ص 239

خداوند متعال در قرآن كریم، آخرین كتاب آسمانی خود را با اسامی و اوصاف مختلفی توصیف نموده كه دو مورد از این اوصاف «مجید» و «كریم» است. در آیه 21 سوره بروج در وصف این كتاب می فرماید:« بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجید» « [این آیات، سحر و دروغ نیست] بلكه قرآن با عظمت و ارجمند است»‏ . در آیه 77 سوره واقعه می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَریم‏؛به یقین این قرآني است نفیس و رفیع».

بنابراین «مجید» و «كریم» اوصافی است كه خداوند متعال در وصف این كتاب آسمانی فرموده است . موصوف این دو وصف یك كتاب بیش تر نیست.

اما در توضیح معنای این دو وصف باید بگوییم كه برای توصیف قرآن به كریم دلایل متعددی ذكر نموده اند كه به برخی از آن ها اشاره می كنیم.

1- یعنی كتابی كه بر حضرت محمد  نازل شده ، عزیز و گرامی است، چون سخن خدا و وحی الهی است كه بر پیامبر فرودآمد .

2- كریم  به كسی گفته می شود كه بسیار بخشنده باشد. قرآن را كریم گویند چون دلایل بسیاری برای رسیدن به حق به انسان ها عطا می كند .

3- برخی گفته اند كریم اسم جامع است برای چیزی كه مورد ستایش قرار گیرد.  قرآن هم چون مایه هدایت ، نور، بیان و حكم هست ، به گونه ای كه فقیه به وسیله آن استدلال و از آن برداشت می كند . حكیم از آن كمك می گیرد . به وسیله آن احتجاج می كند . ادیب از آن استفاده می كند. با آن قوی می شود، پس هر عالمی پایه علمی خود را از آن می گیرد، از این رو مورد ستایش همه است.

4- بعضی گفته اند قرآن كریم است ،چون همه از آن بهره مند می شوند . آن را حفظ می كنند؛ بزرگ و كوچك و پاكیزه و پلید.

5- سخن چون تكرار شود ، شنونده از آن ملول می شود و چنین سخنی ازچشم می افتد.  برای گوش ملال آور می شود ، ولی  قرآن، عزیز و كریم است . با تلاوت زیاد از قدرش كاسته نمی شود . با مراجعه زیاد به آن كهنه نمی شود . شنونده از آن احساس ملال نمی كند . بر زبان سنگین نمی آید بلكه تازه است و  همیشه باقی است .(1)

اما منظور از اینكه قرآن مجید است ، یعنی مالك مجد و بزرگواریی است كه كتابی مانند آن نیست، زیرا كلام خدایی است كه هیچ چیز بالاتر از او نیست . چه مجد و بزرگواری برتر از این كه كتاب خدا است؟! كتابی كه باطل به آن راه ندارد ، زیرا محفوظ از تحریف است . زیاده و نقصان در آن راه ندارد. پس مرجع نهایی است برای تمام حقایق در تمام زمان ها و شرایط.(2)

پی نوشت ها:

1. لباب التاویل في معاني التنزیل، ج‏4، ص 242.

2. تفسیر من وحی القرآن، ج‏24، ص 6

احكام از قرآن و سنت استخراج مي شود، ولي به جهت اين كه امامان(ع)در دوران خفقان بودند و آزادي نداشتند كه علم خود را آزادانه انتشار دهند و گاهي مجبور بودند كه به جهت رعايت تقيه علم خود را كتمان كنند و مطابق رأي مخالفان سخن بگويند. از طرف ديگر نهضت شوم جعل حديث با گستردگي و حمايت حاكمان احاديث فراواني به نام امامان(ع) ساختند و توسط افراد فريب خورده نشر دادند و در كتب روايات شيعه وارد ساختند.

راويان حديث شيعه هم مورد قهر حاكمان بودند و امامان براي محفوظ ماندن آنان گاهي مجبور مي شدند از آنان بد بگويند تا آنان از خشم دشمن در امان باشند همان گونه كه حضرت خضر كشتي سالم يتيمان را معيوب كرد تا از دست دزدان در امان باشد.

بنا بر اين روايات موجود و راويان به اين جهات و جهات ديگر بسيار مختلف شدند و فقيهان با توجه به مجموع روايات وآيات به طور طبيعي اختلاف نظر پيدا مي كنند واين حدّ از اختلاف طبيعي است و منعي ندارد.

علاوه بر اين، مبنا هاي اصولي و فقهي فقها كه از روايات برداشت مي شود مختلف است و طبيعي است كه با اختلاف مبناها ،برداشتشان از روايات و فتواها هم تفاوت داشته باشد.

سخن مذكور از رسول خدا (ص) نقل شده است.

در برخي كتب روايي اهل سنت نقل شده كه:« إِذَا اسْتَأْذَنَتْ أَحَدَكُمُ امْرَأَتُهُ إِلَي الْمَسْجِدِ فَلَا يَمْنَعْهَا»(1)

 « هرگاه همسر يكي از شما براي رفتن به مسجد اذن خواست مانع نشويد.»

در حديث ديگري مي خوانيم:« إذا شَهِدَت إحداكُنَّ المسجد فلا تَمَسَّ طِيبا »(2)

«هرگاه يكي از زنان در مسجد حاضر شد، بوي خوش به كار نَبَرد.»

پي نوشت ها:

1. نيشابوري قشيري، ابوالحسين مسلم بن الحجاج، صحيح مسلم، بيروت، دار إحياء التراث العربي، بي تا، ج1، ص 326.

2. همان، ص 328

پرسشگر گرامی با سلام و سپاس از ارتباطتان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی

نهج الفصاحه  جمع آوري شده از خطبه‌ها و جملات كوتاه پيامبر (ص) يك‌بار در قرن چهاردهم و يك‌بار در دوران معاصر تاليف شده است، مرحوم شيخ آقا بزرگ تهراني با اشاره‌اي كوتاه به اوّلي مي‌فرمايد: مؤلف آن امين الواعظين اسدالله بن ابي القاسم شوشتري انصاري است.(1)دوّمي هم تأليف و ترجمه آقاي ابوالقاسم پاينده است. مشتمل بر كلمات قصار و تعداد كمي از خطبه‌هاست(2) در خصوص اعتبار این کتاب باید گفت :

1ـ مؤلف: جناب مرحوم آقاى ابوالقاسم پاینده ـ یكى از نویسندگان و مترجمین توانا و پرتلاش در دهه‌هاى اخیر ایران بوده‌اند. آثار ایشان در تألیف و ترجمه كتاب هاى مذهبى ـ از جمله قرآن ـ مورد استفاده عموم بوده و هست. یكى از كتاب هاى ایشان كتاب نهج‌الفصاحه است كه در آن تلاش كرده روایات پیامبر اكرم(ص) را ـ كه از قضا كم تر متن ترجمه شده آن در اختیار عموم مردم بوده ـ جمع آورى و ترجمه نماید؛ در این تلاش موفق بوده و حجم بزرگى از احادیث را استخراج،‌و به خوبى از عهده ترجمه آن برآمده است. با این وجود باید اذعان داشت كه ایشان ـ همچنان كه خود ایشان هم هیچ گاه چنین ادعایى نداشته‌اند ـ حدیث شناس، و به عبارت دیگر نقاد حدیث، نبوده است.

 مؤلف در مقدمه كتاب تصریح می كند كه هدف او حفظ احادیث از مهجوریت و بی توجهی است، نه ارزیابی آن. منابع حدیثی او هم اعم از تراث اصیل و معتبر و غیر آن، از كتاب های شیعه و سنی است. اگر بخواهیم نظیری برای كار این مؤلف ـ البته به شكلی گسترده تر و عمیق تر ـ بیان كنیم، می توانیم بحارالانوار مرحوم مجلسی را مثال بزنیم. او نیز هدفش را از تألیف كتاب خود حفظ تراث حدیثی شیعه ـ و نه ارزیابی و گزینش آن ـ بیان كرده است.

2ـ این اثر از مزیت نسبى قدمت و امكان دستیابى به منابع دست اول محروم است.

3ـ كتاب، سند احادیث را نیاورده است.  امكان ارزیابى احادیث از این ناحیه ـ جز با مراجعه به منابع اصلى آن ـ امكان پذیر نیست.

4ـ بسیاری از احادیث كتاب را نمی توان در منابع دست اول و معتبر حدیثی، به گونه ای یافت كه عنایت ویژه قدمای از علمای حدیث شناس شیعه به آن احراز شود.

5) نگارنده بسیاری از روایات كتاب را ـ كه غیر قابل قبول تلقی می شوند ـ ملاحظه كرده و آن را مطابق آیات و روایاتی كه صدور قطعی دارند، و همچنین قواعد مسلم دینی نمی بیند.(3)

 کتاب از نظر میزان اعتبار در ردیف کتاب های معتبر قرار نمی گیرد.

پی نوشت ها:

1. مجلسي،  بحارالانوار، ج 17، ص 158.

2. <http://www.andisheqom.com/Files/faq.php?level>

3. http://www.askdin.com/showthread.php?t=308

اين پرسش شما مبتني بر پيش فرض هاي نادرستي است كه موجب پديد آمدن اين سؤالات در ذهن شما شده است و براي تصحيح اين پيش فرض ها بايد بگوييم كه تاريخ حديث شيعه  از سه جهت با تاريخ حديث اهل سنت متفاوت است كه عبارتند از:

1. در تاريخ حديث شيعه عصري با عنوان دوره ممانعت با تدوين حديث  يافت نمي شود و اين دوره از سوي اهل بيت (عليهم السلام) و نيز محدثان شيعه محكوم بوده و محققان شيعه آن را دست آويزي براي اهداف سياسي خلفا و مخالفت با اهل بيت (عليهم السلام) ارزيابي كرده اند.

به عبارت روشن تر، تاريخ حديث شيعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال كاملي برخوردار بوده و هيچ حلقه اي از آن نيفتاده است. به همين دليل نخستين دوره تاريخي حديث شيعه را نخستين نگاشته هاي حديثي تشكيل مي دهد.

2. گردآورندگان جوامع حديثي اوليه اهل سنت مانند صحيح بخاري روايات را براساس سنت شفاهي فراهم آوردند. در حقيقت بخاري و مسلم از روي شنيده هاي روايي كه از طريق اساتيد به آنان منتقل شد به تدوين صحيحين پرداختند، اما گردآورندگان جوامع اوليه حديثي شيعه با سنت مكتوب روبرو بوده اند كه ما آن را با عنوان اصول اربعمأه (اصول چهار صدگانه ) مي شناسيم و از آن با عنوان شكل گيري ميراث روايي شيعه در قالب اصول اربعمأه ياد مي كنيم. اين دوره از اختصاصات تاريخ حديث شيعه است.

3. با توجه به اتصال حلقات تاريخي حديث شيعه و نيز تكيه داشتن آن بر سنت مكتوب و تا حدودي نظارت اهل بيت(عليهم السلام) بر مكتوبات حديثي، پديده وضع و جعل در مقايسه با حديث اهل سنت، به صورت محدودي در حديث شيعه راه يافته است. اين امر پيراستن منابع روايي شيعه از احاديث جعلي را از نگاه محدثان شيعي در مقايسه با آنچه از نگاه محدثان اهل سنت مشهود است، با ضرورت كمتري مواجه ساخته است.

بنابراين در تاريخ حديث شيعه و قبل از تدوين كتب اربعه شيعه ما با ميراثي تحت عنوان اصول اربعمأه مواجه هستيم.

اصول اربعمأة، يا اصول چهار صدگانه به مجموعه اي از مكتوبات حديثي گفته مي شود كه در دوران ائمه (ع) بويژه در عصر امام باقر و صادق(عليهما السلام ) توسط ياران ائمه(عليهم السلام) فراهم گرديد و در گردآوري جوامع روايي شيعه مورد بهره برداري قرار گرفت. و با توجه به تكيه داشتن جوامع اوليه، به اين اصول، مي بايست آنها را دست مايه هاي اوليه در تدوين جوامع حديثي دانست.

طبق نظر برخي از علماي شيعه  اين اصول مجموعه اي روايي است كه چهار صد تن از ياران امام صادق (ع) از گفتار آن حضرت، يا از پاسخ هاي امام (ع) به پرسش ها فراهم آورده اند.(1)

البته برخي ديگر از صاحب نظران بر اين باورند كه اصول اربعمأه از زمان حضرت امير (ع) تا زمان امام حسن عسكري (ع) فراهم آمده و حاوي گفتار تمام ائمه (عليهم السلام) است. هر چند بيشترين سهم روايات اصول اربعمأه از آن صادقين(عليهم السلام) است.(2)

بر اساس گزارش هاي تاريخي اين اصول تا دوران صاحبان جوامع اوليه شيعه؛ يعني محمدون ثلاث ( مرحوم كليني، شيخ صدوق، شيخ طوسي) وجود داشته و مورد استفاده آنان قرار گرفته است و آتش سوزي كتابخانه شيخ طوسي در سال 448 هجري به دست متعصبان اهل سنت باعث سوخته شدن شماري از اين اصول شده است.(3)

از سوي ديگر پس از تدوين جوامع اوليه حديثي از رغبت علماء به اصول اربعمأة كاسته شد؛ زيرا از سويي اين روايات در كتب اربعه گردآوري شده بود و از جهت ديگر مراجعه مستقيم به اصول اربعمأة بخاطر فقدان تنظيم و تبويب دشوار بود.

بنابراين گرچه ائمه معصومين (عليهم السلام) به سبب محدوديتي كه از جهات مختلف داشتند كتب روايي تأليف نكرده اند. اما شاگردان و اصحاب ايشان روايات معصومين (عليهم السلام) را نوشته اند و در برخي موارد مورد ارزيابي امامان معصوم (عليهم السلام) قرار داده اند.

محدوديت هاي ائمه معصومين از جهات مختلفي قابل بررسي است. به عنوان نمونه خلفاي بني اميه و بني عباس مانع اساسي براي اين امر بوده اند و دستگاه حاكم اموي و عباسي در طول دوران امامت امامان معصوم(ع)، شديداً آنان را تحت بازجويي و نظارت داشت. اين امر در دوران امامان(ع) شدت و ضعف داشت، اما همه آنان در جو تقيه زندگي مي كردند. همچنين جو غالب در زمان ائمه كه غالبا سني مذهب بوده اند مانع ترويج معارف شيعي به صورت علني بود و ائمه عليهم السلام ناچار به انتقال معارف به اصحاب خاص مي شدند .

علاوه بر اينكه وظايفي كه بر دوش امام هر عصر مي باشد آن قدر گسترده و فراگير است كه نوشتن كتاب، در مقابل آن بسيار كوچك است. امام مؤلف و نويسنده نيست تا در كنج منزل بنشيند و كتاب تأليف كند. بلكه بايد در عرصه هاي مختلف اجتماعي فعاليت داشته باشد و همين فعاليت ها بود كه باعث تحت نظر بودن و احيانا زنداني و تبعيد و حصر ائمه معصومين (عليهم السلام) مي شد و زمينه اشتغال به تاليف را از ائمه (عليهم السلام) سلب كرده بود.

پي نوشت ها:

1. نصيري، علي، آشنايي با علوم حديث، قم، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1383ش، ص 66.

2. همان، ص 67.

3. همان، ص 68

با سلام و تشكر به خاطر ارتباط تان با این مركز.

با توجه به جریان شوم جعل حدیث كه از زمان پیامبر(ص) شروع شد ، پیامبر و امامان (ع)  دستور دادند به سخن و خبری كه از آن ها نقل می شود، در صورتی ترتیب اثر داده شود كه گوینده و خبر دهنده فاسق و فاجر نبوده و مورد اعتماد باشد. قرآن در این زمینه می فرماید:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلي‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمينَ؛ (1)

اي كساني كه ايمان آورده‏ايد! اگر شخص فاسقي خبري براي شما بياورد، درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهي از روي ناداني آسيب برسانيد و از كرده خود پشيمان شويد!

از این رو مسلمانان علم "رجال" را پایه ریزی كردند تا به معرفی راویان پرداخته ، علاوه بر بیان شرح حال و دوره زمانی و اساتید و شاگردان آن ها، وضعیت شان را از حیث وثاقت و مورد اعتماد بودن، روشن سازند .

در این علم علاوه بر تعیین ضوابط و كلیات توثیق (مورد اعتماد شمردن) و جرح ( غیر قابل اعتماد ) ، تك تك افراد روایت كننده از اصحاب رسول خدا و امامان را مورد بررسی قرار دادند.  درجه وثاقت( مورد اعتماد بودن ) آنان را كم و بیش تعیین كردند.

در این علم راوی  ناشناخته و مجهول معرفی می گردد یا بیان می شود  این نام كه در سند روایات هست، بین چند نفر مشترك است . در این سند ها معلوم نیست منظور كدام یك از آن ها می باشد . این افراد هم بعضی موثق و مورد اعتمادند . بعضی مجهول و بعضی غیر قابل اعتمادند، پس این نام مشترك بین مثلا ثقه و غیر ثقه است. یا راوی را مدح شده و شیعه معرفی می كنند كه وثاقت او در حدیث، تایید صریح نشده یا راوی علاوه بر این كه معین و مشخص هست و مدح و ستایش شده، بر وثاقت او در حدیث و نقل حدیث هم تاكید شده است.

از طرف دیگر چون در سند ، افراد مختلف هستند، هر حدیثی از حیث اعتبار سندی تابع حكم فردی از سلسله سند است كه در پایین ترین درجه اعتبار می باشد ،مثلا حدیث صحیح حدیثی است كه همه راویان آن افراد مشخص و شیعه دوازده امامی و مورد اعتماد باشند . عالمان رجال  وثاقت آن ها را تایید و تاكید كرده باشند . اگر همه افراد سند حدیثی این گونه باشند ،جز یكی كه فقط شیعه نبوده ، گر چه شناخته شده و موثق معرفی شده باشد، این حدیث دیگر صحیح شمرده نمی شود ،بلكه آن را موثق می نامند كه درجه اعتباری اش بالاتر از همه انواع حدیث و پایین تر از صحیح می باشد.

برای توثیق نیز معیارهایی شمردند  مثلا اگر امام كسی را وكیل كرده یا مأموریت داده یا برای او طلب رحمت كرده و...، این ها را نشانه های موثق بودن شمردند و گفتند: اگر عالمی از عالمان رجال شناخته شده، فردی را موثق شمرده و دیگری او را جرح كرده، قول جرح كننده مقدم است ،زیرا او از زاویه ای اطلاع یافته كه توثیق كننده از آن آگاهی نداشته است.

برای اطلاع بیش تر از علم رجال و معیارهای اعتبار سندی حدیث به كتاب های رجال  مثل " قاموس  الرجال و تنقیح المقال" و  كتاب كليات الرجال آيت الله سبحاني (كه ترجمه هم شده ) مراجعه كنید.

پی نوشت :

1. حجرات (49) آیه 6