حضرت زهرا سلام الله علیها فدک را ابتدا به عنوان هدیه و هبه ای که از رسول خدا دریافت نمودند مطالبه کردند و پس از ممانعت ابوبکر، فدک و زمین‌های خیبر را به عنوان ارث از غاصبان مطالبه کردند. زیرا رسول خدا علاوه بر فدک اموال دیگری هم داشتند، که آن اموال از طریق ارث به حضرت زهرا سلام الله علیها می‌رسید. بنابراین حضرت زهرا سلام الله علیها، ارث خود را از ابوبکر طلب کردند.(1)
اما ابوبکر گفت، من از پیامبر شنیدم که فرمود «ما پیامبران ارثی از خود نمی‌گذاریم و هر چه که بعد از ما بماند صدقه خواهد بود»
پس از این بود که حضرت زهرا سلام الله علیها خطبه فدکیه را ایراد کردند و در آن فرمودند «...شما اکنون گمان مى‌کنید که ما ارث نمی‌بریم، آیا به دنبال حکم جاهلیت هستید؟ و براى اهل یقین، چه حکمى، نیکوتر از حکم خداوند است؟ اى مسلمانان! آیا بر ارثم مغلوب شدم، اى پسر ابوقحافه! آیا در کتاب خدا هست که تو از پدرت ارث ببری؛ ولى من از پدرم ارث نبرم، همانا سخن دروغ به خدا و رسولش نسبت داده‌ای»(2)
در احتجاجی دیگر (3) ایشان خطاب به ابوبکر فرمودند قرآن می‌گوید: سلیمان از داوود ارث برد «وَوَرِثَ سُلَیمَانُ دَاوُدَ» ( سوره نمل آیه 16) زکریا از خداوند فرزندی طلب کرد که از او و آل یعقوب ارث ببرد. « فَهَبْ لِی مِن لَّدُنک وَلِیاً یرِثُنِی وَیرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیاً» (سوره مریم آیه 5 و6.)

پی نوشت:
1- صحیح البخاری، ج 4، ص 1481، ح3810، کتَاب الْمَغَازِی، بَاب حدیث بَنِی النَّضِیرِ و ج 6، ص 2474، ح6346، کتَاب الْفَرَائِضِ، بَاب قَوْلِ النبی صلى الله علیه وسلم لَا نُورَثُ ما تَرَکنَا صَدَقَةٌ و نیز صحیح البخاری، ج 3، ص 1360، ح3508، کتاب فضائل الصحابة، بَاب مَنَاقِبِ قَرَابَةِ رسول اللَّهِ (ص) وَمَنْقَبَةِ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام
2- ابن اثیر جزرى در کتاب منال الطالب، باب أحادیث الصحابیات، دو خطبه از صدیقه شهیده سلام الله علیها، با موضوع دادخواهى از ابوبکر نقل کرده است.
3- این احتجاج در کتاب الطبقات الکبرى، ج2، ص315 ذکر شده است.

در منابع تاریخی معتبر آمده فدک مجموعه‌ای از باغات و مزارعی بود در اطراف مدینه که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله آن را به صلح از یهودیان خیبر گرفته و به حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ بخشید.(1)
بلاذری می‌نویسد که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نصف آن جا را به صلح خالصه خویش نمود. بنابر نقل بلاذری از عایشه وقتی که زنان پیامبر در زمان عثمان ارث خود را مطالبه نمودند، عایشه جواب داد: «... انما هذا المال لِآل محمد..»(2)
از این حدیث دو نتیجه مهم حاصل می‌شود؛ اول این که زنان پیامبر جزء آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیستند، دوم این که فدک را حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله به دخترش فاطمه سلام الله علیها داده بود، چنان که نقل کرده است که فاطمه سلام الله علیها به ابی‌بکر گفت رسول خدا فدک را به من هبه نمود، آن را به من بازگردان..(3)
بلاذری که یکی از علمای اهل سنّت است، چند روایت معتبر در این مورد نقل کرده است که ملک فدک مال رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بود و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از درآمد آن به خاندان خود می‌داد که فاطمه سلام الله علیها آن را از رسول خدا خواست و رسول خدا آن را به فاطمه سلام الله علیها بخشید و همچنین این مورخ نقل نموده است که عمر بن عبدالعزیز آن را به اولاد فاطمه سلام الله علیها برگرداند، چنان که عمر بن عبدالعزیز بعد از رسیدن به خلافت خطبه‌ای خواند و گفت فدک «فیء» رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بود که آن را به فاطمه ـ سلام الله علیها ـ داد... مأمون نیز آن را طی نامه‌ای به فرزندان فاطمه سلام الله علیها برگرداند و گفت این ملک را رسول خدا به دخترش فاطمه بخشیده است و وارثین او و فرزندانش مالک حقیقی آن هستند(4) و قد کتب امیر المؤمنین (مأمون) الی المبارک الطبری مولی امیر المؤمنین (مامون) یا مره برد فدک علی ورثه فاطمه بنت رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ ..(5)
ابن ابی الحدید روایاتی آورده است که دلالت می‌کند پیامبر این ملک را بنابر آیه شریفة «... و آت ذی القربی حقه...» به فاطمه بخشید و هرگز آن حضرت فدک را به عنوان میراث مطالبه ننمود.(6)

پی نوشت:
1- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، چاپ اول، 1410، ج4، ص271.
2- ابی الحسن بلاذری، فتوح البلدان، قم، منشورات الارومیه، 1404 ق، ص 44.
3- همان، ص 45.
4-همان، ص 46 ـ 47؛ و ابن اثیر الکامل، بیروت، دار صادر، 1399، ج 2، ص 225.
5- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، 1409، ج 4، ص 84.
6- همان

آیا سرمایه کسب و کار خمس دارد؟

پاسخ: به نظر آیت الله خامنه ای و آیت الله مکارم شیرازی: اگر سرمایه به مقداری باشد که با دادن خمس آن نمی تواند با باقی مانده سرمایه مطابق شأن خود کار کند و کارکردن با بقیه، هزینه زندگی او را تأمین نمی کند، سرمایه خمس ندارد؛ اما اگر سرمایه به مقداری باشد که با دادن خمس با باقی مانده آن می تواند هزینه زندگی را تأمین کند بر سرمایه خمس تعلق می گیرد و باید خمس سرمایه را بدهد. ولی اگر با دست‌گردان کردن می تواند پرداخت کند، باید پرداخت نمایید.(۱)

به نظر آیت الله شبیری زنجانی: سرمایه ای که مورد نیاز انسان است و با کمتر از آن زندگی او در حد آبرو و شئونش اداره نمی شود، خمس ندارد.(۲)

به نظر آیت الله سیستانی: سرمایه خمس دارد اما اگر سرمایه کم باشد و با دادن خمس با باقی مانده آن نمی تواند زندگی را اداره کند، در این صورت باید با مرجع تقلید یا نماینده مرجع تقلید خود دست‌گردان کند و خمس آن را کم کم و به تدریج پرداخت کند.(۳)

به نظر آیت الله وحید خراسانی: به سرمایه خمس تعلق می گیرد: اگر سرمایه به مقدار واقی برای کارکردن باشد به فتوی خمس دارد و اگر به مقداری باشد که با دادن خمس، کارکردن با باقی مانده آن کفایت امور زندگی را نکند به احتیاط واجب باید خمس سرمایه پرداخت شود. (در احتیاط واجب می توان به مرجع دیگری که بعد از مرجع تقلید اعلم باشد و فتوی بر عدم وجوب خمس داشته باشد رجوع نمود.) (۴).

پی نوشت:

۱. آیت الله خامنه ای، اجوبة الإستفتائات، سؤال ۹۵۲ و آیت الله مکارم، توضیح المسائل، مسأله۱۵۱۰ و استفتائات جدید، ج۱، سؤال ۳۳۰و ج۲، سوال۵۴۳ .

۲. آیت الله شبیری زنجانی، توضیح المسائل، مسئله ۱۷۹۳.

۳. آیت الله سیستانی منهاج الصالحین ج ۱ مسئله۱۲۱۹ و سؤال تلفنی(۷۷۴۱۴۱۵۰۲۵۱) از دفتر ایشان.

۴. سایت آیت الله وحید خراسانی،احکام خمس، سؤال ۴۶۷ و سؤال تلفنی (۷۷۴۰۶۱۱-۰۲۵۱) از دفتر ایشان.

پنجم جمادی الاول سال پنجم هجری مصادف است با سالروز ولادت حضرت زینب کبری(س). به همین مناسبت، گذر کوتاهی بر زندگانی گهربار این بانوی بزرگوار داریم:

درباره ولادت حضرت زینب (س) مورخان اقوال گوناگونی را ذکر کرده‌اند.

دو قول مشهور در مورد ولادت ایشان:

نخست؛ پنجم جمادی الاول سال پنجم هجری و دوم؛ برخی نیز سال ششم هجری را سال ولادت ایشان می‌دانند البته اقوال دیگری نیز ذکر شده است.

مادر بزرگوارش حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و پدرش امیرالمؤمنین علی(ع) است. این بانوی بزرگوار در شهر مدینه تولد یافت. مدت زندگی ایشان با مادرش حضرت زهرا (س)حدود پنج یا شش سال بوده است. زندگی حضرت زینب با مادر در سوم جمادی الثانی سال یازدهم هجری به پایان رسید.

شوهرِ زینب عبدالله بن جعفر پسر عموی بزرگوارش است. او یکی از شخصیت‌های مشهور اسلام و از سخاوتمندان به نام و معروف است. حضرت زینب(س) دارای القاب و کنیه‌های زیادی است. یکی از القاب آن حضرت که در روایات آمده، عقیله یا عقیله بنی‌هاشم است که به معنای زن ارجمند و گرامی در فامیل خود، است.

از دیگر القاب آن حضرت می‌توان صدیقه صغری، عارفه، عالمه، فاضله، کامله، و عابده آل علی را نام برد. حضرت زینب (س) تا زمانی که امیرالمؤمنین در مدینه بود با شوهرش عبدالله بن جعفر در مدینه زندگی کردند و زمانی که امیرالمؤمنین پایتخت حکومت اسلامی را به کوفه منتقل کردند به کوفه نقل مکان کردند.

حضرت زینب(س) در کوفه به ارشاد و تعلیم زنان کوفه اشتغال داشت. حضرت علی(ع) در سال 40 هجری در کوفه به شهادت رسید. بنابراین سن حضرت زینب (س) در این زمان تقریبا 35 سال بود. حدود 10 سال هم بعد از شهادت پدر بزرگوارش با برادرش امام حسن(ع) زیست نمود. امام حسن(ع) در سال 50 هجری به شهادت رسید.

بعد از شهادت امام حسن(ع) 10 سال نیز با برادر دیگرش یعنی امام حسین(ع) زندگی کرد. حضور ده ساله زینب (س) در صحنه زندگی برادرش حسین(ع) پر حادثه‌ترین و رنج‌آورترین دوران زندگی ایشان است. حضرت زینب در طول زندگی با مصائب زیادی روبرو شد. اما حضور ایشان در کربلا و دیدن آن صحنه‌های دلخراش و از دست دادن برادران و فرزندان و فرزندان برادر از همه مصیبت‌ها دردآورتر و ناگوارتر بود چرا که در یک روز همه عزیزانش خصوصاً برادرش امام حسین(ع) را از دست داد.

هنگام مصیبت جانگداز کربلا سن حضرت زینب (س) 55 ساله بود. این بانوی بزرگوار در شب یکشنبه چهاردهم ماه رجب سال 62 هجری رحلت نمود. هر چند اقوال دیگری نیز در مورد ماه وفات ایشان وجود دارد. اما قول مشهور همان 14 ماه رجب سال 62 هجری است. سیدهاشم رسولی محلاتی می‌نویسد: مشهور آن است که وفات آن بانوی معظمه در شب یکشنبه چهاردهم ماه رجب سال 62 هجری اتفاق افتاد. یعنی حدود یک سال و نیم بعد از واقعه عاشورا. اختلافی که در وفات آن حضرت وجود دارد در ماه وفات آن حضرت است و گرنه همه مورخان اتفاق دارند که سال وفات ایشان همان سال 62 هجری است. بنابراین این بانوی شریف تقریباً یک سال و نیم بعد از واقعه عاشورا رحلت فرمود.

برخی از فضائل حضرت زینب(س)

1. صبر: شهید مطهری در این رابطه می‌نویسد: در حماسه حسینی آن کسی که بیش از همه درس تحمل و بردباری را آموخت و بیش از همه این پرتو حسینی بر روح مقدس او تابید خواهر بزرگوارش زینب (س) بود و در ناسخ التواریخ آمده است: محققاً از آغاز خلقت تاکنون از هیچ زنی از زن‌های انبیاء و اولیاء با این حلم و بردباری پدید نیامده است.

2. عبادت: زینب کبری(س) در تمام مدت اسارت تهجد و نماز شبش تعطیل نشد. در کتاب ریاحین الشریعه آمده است: شب‌زنده‌داری زینب(س) در تمام عمرش ترک نشد حتی شب یازدهم محرم.

3. سخنوری: خطبه‌های آتشین و زیبای زینب در کوفه و شام که یزید و یزیدیان را رسوا ساخت در حد اعلای فصاحت و بلاغت بود. شهید مطهری در این رابطه می‌نویسد:

خطابه‌ای که حضرت زینب در مجلس یزید خوانده است از خطابه‌های بی‌نظیر دنیاست.

4. علم: زمانی که حضرت زینب (س) خطبه پرمحتوا و آتشین خود را در بازار کوفه ایراد نمود، امام سجاد(ع) در تأیید مقام علمی زینب (س) فرمود: الحمدلله تو دانشمند و عالمه‌ای بدون معلم و بانوی خردمندی بدون استاد می‌باشی. این سخن امام سجاد(ع) نشان دهنده علم لدنی آن حضرت است.

5. بزرگواری: در بزرگواری آن حضرت (س) همین نکته بس که زمانی که در عصر روز عاشورا دو پسرش را شهید کردند از خیمه پای بیرون نگذاشت در حالی که هنگام شهادت سایر شهدا از خیمه بیرون می‌آمد و امام حسین(ع) را دلداری می‌‌داد ولی اینجا برای این که برادرش حسین(ع) خجالت نکشد از خیمه بیرون نیامد.

6. عصمت: در کتاب «زینب بنت الامام امیرالمؤمنین» مقام عصمت را برای این بزرگوار ذکر می‌کند و می‌نویسد: هر چند مقام عصمت برای ایشان ضروری دین نیست ولی به این مرحله رسیده‌اند... و خلاصه باید گفت: شئونات باطنیه و مقامات معنویه حضرت زینب (س) نایبه زهرا، امینه خدا را هیچ کس نتواند به تحریر و تقریر در آورد. ابن اثیر می‌نویسد: زینب در فصاحت و بلاغت و زهد و عبادت و فضیلت و شجاعت و سخاوت شبیه‌ترین مردم به پدر خود علی(ع) و مادر خود فاطمه (س)بود.

سخن گفتن پیرامون افضلیت اشخاص و مقایسه کردن آنها کار ساده‌ای نیست مگر در جایی که دلیل نقلی و یا عقلی داشته باشیم مثلاً دلیل عقلی و نقلی اقامه شده بر اینکه پیامبران و امامان معصوم نسبت به غیر معصومین افضل هستند و به سبب مقام بندگی و ارتباط با غیب و گاه موقعیت رهبری و پیشوایی که دارند از مقام بالاتری برخوردار هستند و این معنا را می‌توان در روایات معصومین علیهم‌السلام به کرات دید.

اما پیرامون مقام و جایگاه شاگردان انبیاء (مانند مؤمن آل فرعون و یا آصف بن برخیا) و تربیت شدگان امامان همچون حضرت زینب سلام‌الله علیها دلیل عقلی نداریم. لذا برای رسیدن به پاسخی مناسب تنها از طریق دلیل نقلی می‌توان به نتیجه رسید.

در روایات پیرامون افضل‌بودن حضرت زینب(س) نسبت به انبیاء چیزی نیامده است. اما آنچه که از بعضی روایات می‌توان استفاده کرد تنها عظمت و رفعت آن حضرت در بندگی و اطاعت او در برابر امام زمان خویش است.

امام سجاد(ع)پیرامون عمه‌اش می‌فرماید: انت عالِمَةٌ غَیرُ مُعَلَّمَةٍ، فَهِمَةٌ غَیرُ مُفهَّمَةٍ»؛ تو ناخوانده دانایى و نیاموخته خردمندی.

نقل شده که امام حسین(ع) در لحظه آخر از خواهرش خواست که او را در نماز شبش یاد کند.

در روایت دیگری از امام سجاد (ع)نقل شده که فرمودند: «ان عمتی زینب کانت تؤدی صلوات‌ها، من قیام الفرائض والنوافل عند مسیرنا من الکوفة الی الشام و فی بعض منازل کانت تصلی من جلوس لشدة الجوع و الضعف؛ عمه‏‌ام زینب در مسیر کوفه تا شام همه نمازهای واجب و مستحب را اقامه می‏‌کرد و در بعضی منازل به خاطر شدت گرسنگی و ضعف، نشسته ادای تکلیف می‏‌کرد.

از مجموع این دسته از روایات عظمت بندگی آن حضرت کشف می‌شود. اما دلالتی بر افضلیت آن حضرت نسبت به انبیاء ندارد.

منابع:

1. احمد بن على طبرسى‏، الإحتجاج

2. ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعة، تهران، دار الکتب الاسلامیه

آیا این روایت صحیح است که بیشترین ساکنان جهنم و کمترین ساکنان بهشت زنانند؟

پاسخ:

روایت به این مضمون از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله هست ازجمله در همان حدیث حولاء عطار دارد:
والذی بعثنی بالحق نبیا ورسولا، لقد بعثنی المقام المحمود، فعرضنی علی جنته وناره، فرأیت أکثر أهل النار النساء، فقلت: یا حبیبی جبرئیل، ولم ذلک؟ فقال: بکفرهن، فقلت یکفرن بالله عزوجل، فقال: لا، ولکنهن یکفرن النعمة، فقلت: کیف ذلک یا حبیبی جبرئیل ؟ فقال: لو أحسن إلیها زوجها الدهر کله، ( لم یبد إلیها) سیئة قالت: ما رأیت منه خیرا قط.(1)
قسم به آن خدایی که مرا به حق مبعوث کرد و به مقام محمود رساند، جبرئیل بهشت و دوزخ را بر من عرضه کرد و بیشتر اهل جهنم را از زنان دیدم و از جبرئیل علت پرسیدم و ایشان فرمود: به خاطر کفر و ناسپاسی آن‌ها است. غالب زنان از این‌که شوهرشان یک عمر خدمتشان می‌نمایند، تشکر نمی‌نمایند اما همین‌که یک‌بار به زن بدی کند، خطاب به شوهر می‌گوید: در عمرم از تو خیری ندیدم.

با توجه به این روایت و روایات مشابه زنان با توجه به روحیه ناسپاسی و ناشکری‌ای که برخی از آن‌ها  دارند بیشترین اهل جهنم را در مراحل ابتدایی تشکیل می‌دهند ولی بسیاری از آنان زود پاک‌شده یا به شفاعت از جهنم نجات‌یافته و بهشتی می‌شوند ازاین‌رو با بیشتر بودن زنان در بهشت که دار جاوید است ، منافات ندارد ازاین‌رو بنا بر روایات در بهشت یک مرد با چند زن ازدواج می‌کند که این نشان از زیادتر بودن زنان در بهشت نسبت به مردان است. (2)

پی‌نوشت‌ها:
1. محدث نوری، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت، ج 14، ص 243.
2. شیخ صدوق، فقیه، قم، انتشارات اسلامی، ج 3، ص 468.

آیا این روایت صحیح است که: از زنان بد باید به خدا پناه برد و از زن خوب نیز باید پرهیز کرد؟

پاسخ:

روایت موردنظر به شرح زیر از سخنان امام علی است:
فاتقوا شرار النساء، وکونوا من خیارهن علی حذر ولا تطیعوهن فی المعروف حتی لا یطمعن فی المنکر (1) از زنان بد خود را نگه‌دارید و از زنان خوب هم حذر و احتیاط داشته باشید و در کارهای خوب از آنان اطاعت نکنید که طمع اطاعت در کارهای بد از شما پیدا کنند.
متأسفانه در طول تاریخ زن مظلوم بوده و تحقیر شده و امکان رشد و تعالی را از او گرفته‌اند و متأسفانه خود زنان هم در برهه‌های فراوانی از تاریخ، این ظلم گسترده را پذیرا شده‌اند.
از طرف دیگر زن به‌طور طبیعی  به زر و زیور و آرایش و خودنمایی گرایش دارد(2) و این گرایش در کل، مثبت است و می‌تواند در خدمت تعالی خود زن و جامعه باشد ولی متأسفانه مردان ظالم آنان را فقط در این حیطه نگه‌داشته و خودشان هم بسیاری اوقات به‌صورت افراطی  در خدمت گرایش به زر و زیور قرار گرفته‌اند.
در جامعه‌ای که افراد بخصوص زنان تربیت‌نشده‌اند، زنان بد که ادعای ایمان و خداباوری و خداترسی و... ندارند که در شهوت و زینت و تفاخر و تفرعن و...غرقند و زنان مدعی ایمان و خداباوری و خداترسی هم چون تربیت‌نشده‌اند گر چه به‌مراتب کمتر، ولی باز هم از این آفات در امان نیستند. آری اگر جامعه نسبت به تربیت و رشد انسانی و فکری و عقلی افراد بخصوص زنان که عقب‌ماندگی بیشتری دارند، عنایت لازم به خرج می‌داد،دیگر از هیچ‌کس بخصوص از زنان لازم نبود حذر شود. زیرا همه آمر به معروف و ناهی از منکر و یاور بر حق و عدل  بودند و باید بدانان پناه برد نه این‌که از آنان بر حذر بود همچنان که امامان از زنان تربیت شده خود، بر حذر نبودند.
اگر زنانی که مدعی ایمان و خدا و دین و...هستند ولی تربیت شده نیستند.  که بر امور خانواده حاکم کنیم و راهنمایی‌ها و دستورات صحیح نادر آن‌ها را به‌عنوان اطاعت از آن‌ها انجام دهیم، جرات پیدا کرده و در بقیه امور هم دخالت کرده و خانواده را به سوی قهقرا سوق می‌دهند. اما اگر زنانی تربیت شده و عاقل و با فهم و تدبیر و عالم باشند، اطاعت از آنان نه تنها بد نیست. بلکه اطاعت نکردن از آنان ناپسند است. زیرا آن زنان اگر میدان پیدا کنند خانواده را به سوی سعادت و خوشبختی سوق می‌دهند.
در زمان امام، غالب زنان تربیت‌نشده بودند ازاین‌رو بهتر بود به آنان کمتر میدان داده شود و این به مصلحت خود آنان هم بود.

پی‌نوشت‌ها:
1. محمد عبده، خطب الامام علی (نهج البلاغه)، قم، دار الذخائر، ج 1، ص 129.
2. زخرف (43) آیه 18.

آیا شاگردان امام صادق (علیه‌السلام) تمام مطالبی که آن حضرت می‌فرمود را می‌نوشتند؟ از چه ابزاری برای نوشتن استفاده می‌کردند؟

پاسخ:

در صدر اسلام خواندن و نوشتن در عرب معمول نبود و به‌ندرت یافت می‌شد و با توجه به تشویق‌های فراوان قرآن و رسول خدا، کم‌کم خواندن و نوشتن رواج گرفت.
البته متأسفانه بعد از وفات رسول خدا با منع از نوشتن و گفتن حدیث و سخن پیامبر ، در این جریان وقفه‌ای ایجاد شد تا این‌که کم‌کم این منع سست شد و بالاخره عمر بن عبدالعزیز اموی در زمان امام سجاد (علیه‌السلام) دستور کتابت سنت نبوی را صادر کرد. (البته شیعه از همان زمان رسول خدا و بعد از ایشان به نقل و کتابت همت داشت ؛ ولی با توجه به منع شدید این کار را مخفیانه و با رعایت اصول حفاظتی انجام می‌داد.)
زمان امام باقر (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام) دوران اوج نقل و کتابت حدیث بوده است و این دو امام بزرگوار در ترویج اسلام ناب در ابعاد معرفتی و اخلاقی و فقهی تلاش بسیار کردند و شاگردان مخلص آن دو امام هم در ثبت و نوشتن احادیثی که از آن دو بزرگوار می‌شنیدند ، تلاش فراوان داشتند و بیشتر کتب اولیه حدیث شیعه که به "اصول اربع مأه ؛ اصول چهارصدگانه" معروف‌اند، در این دوران نوشته شد و منابع جوامع روایی ، همچون کتاب کافی ، همین اصول اربع مأه گشتند.
البته طبیعی است که شاگردان به‌تناسب روحیه خود و در زمینه‌ای که علاقه و تخصص داشتند، احادیثی که از امام می‌شنیدند، را ثبت می‌کردند و بسیاری از نوشته‌های فراوان آن شاگردان از امامان با توجه به خفقان شدید عباسی از بین رفت و شاگردانی هم ناباب شدند و به دست بردن در احادیث همت گماردند و امامان هم درصدد راه یاددادن و القای اصول بودند تا شیعیان خود به استنباط از قرآن و سنت سوق یابند.
این‌گونه نبود که امامان توانسته باشند افراد و گروه‌هایی را برای کتابت احادیث سازمان‌دهی کنند و کار را بین آن‌ها تقسیم نمایند و... خفقان حکومت طولانی عباسی اجازه این سازمان‌دهی‌ها را نمی‌داد و امامان برحسب مقدورات اقدام می‌کردند.
این‌که نوشت‌افزارهای زمان امام صادق چه بوده است، را باید با مراجعه به کتاب‌های تاریخی به دست آورید.
در مورد نوشت‌افزارهای زمان رسول خدا برای کتابت وحی و سنت آمده:
قرطاس (کاغذ)، قلم ، مداد (به معنای مرکب) ، صحف (برگه‌هایی از کاغذ که روی آن  نوشته‌شده) ، سجلّ (نوشت های لوله شده) ، رَقّ (پوست نازکی که روی آن می‌نوشتند).
عُسُب؛ جمع عسیب به قسمت پهن جریده و شاخه نخل که برای نوشتن بر روی آن استفاده می‌شد و "لخاف" جمع لخفه، به سنگ‌های سفید و نازک  و "رقاع" جمع رقعه، به برگ پهن درخت و گیاه یا به پوست گفته می‌شد که این‌ها هم مورد استفاده قرار می‌گرفت. (1)

پی‌نوشت‌ها:
1. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 216 به نقل از : الفهرست، ص36 و الاتقان، ج1، ص99.

تفاوت میراث حدیث شیعه و اهل سنت در چیست؟

پاسخ:

ادوار تاریخی و میراث حدیثِ شیعه از چهار جهت با ادوار تاریخی و میراث حدیثی اهل سنت متفاوت است که عبارت‌اند از:
1. تاریخ حدیث شیعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال کاملی برخوردار بوده و هیچ حلقه‎ای از آن نیفتاده است. به همین دلیل نخستین دوره تاریخی حدیث شیعه را نخستین نگاشته‎های حدیثی تشکیل می‎دهد، البته با این تفاوت که نخستین نگاشته‎های حدیثی اهل سنت حداقل یک سده با عصر رسالت فاصله دارد، اما نخستین نگاشته‎های حدیث شیعه با عصر رسالت و امامت کاملاً متّصل است.
2. گردآورندگان جوامع حدیثی اولیه اهل سنت آن‌ها را بر اساس سنت شفاهی فراهم آوردند. در حقیقت بخاری و مسلم از روی شنیده‎های روایی که از طریق اساتید به آنان منتقل شد به تدوین صحیحین پرداختند، اما گردآورندگان جوامع اولیه حدیثی شیعه با سنّت مکتوب روبرو بوده‎اند که ما آن را با عنوان اصول اربعمأة (اصول چهارصدگانه ) می‎شناسیم و از آن با عنوان شکل‎گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأة و دوره دوم از ادوار تاریخ حدیث شیعه یاد می‎کنیم. این دوره از اختصاصات تاریخ حدیث شیعه است.
3. با توجه به اتصال حلقات حدیث شیعه و نیز تکیه داشتن آن بر سنت مکتوب و نظارت اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) بر عموم مکتوبات حدیثی، پدیده وضع و جعل در مقایسه با حدیث اهل سنت، به‌صورت محدودی در حدیث شیعه راه‌یافته است. این امر پیراستن منابع روایی شیعه از احادیث جعلی را از نگاه محدّثان شیعی در مقایسه با آنچه از نگاه محدثان اهل سنت مشهود است، با ضرورت کمتری مواجه ساخته و بدین خاطر ما به دوره تنقیح جوامع روایی در تاریخ حدیث شیعه برنمی‎خوریم. هرچند تلاش‎هایی محدود؛ هم چون تدوین کتاب «الأخبار الدخیلة» از علامه شوشتری در دوران معاصر انجام گرفته و خود بر ضرورت پیراسته ساختن کامل میراث روایی شیعه پای می‎فشریم.
4. باید اذعان کرد که دانش‎های تخصصی حدیث؛ همچون اصطلاحات حدیثی، برای برخورد با بحران‎ها و ضعف‎های سندی و متنی روایات بیشتر در بستر تاریخ حدیث اهل سنت شکل گرفته و آنچه در تاریخ شیعه انجام گرفته ناظر به تحقیقات عالمان اهل سنت است و برای پر کردن خلا این دانش‎ها در فرهنگ شیعی بوده است. البته علم رجال و فقه الحدیث از این امر مستثناست. (1)

پی‌نوشت:
1. علی نصیری، حدیث شناسی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ج1، ص185.