در کتب روایی اهل تسنّن، گاهی پس از نقل یک حدیث آمده «حدیثٌ غریبٌ» و یا «حدیثٌ مرسل». منظور از غریب و مرسل در این موارد چیست؟

پاسخ:

حدیث غریب به حدیثی می‌گویند که متن آن شامل لفظی خاص و مشکل و پیچیده باشد که به خاطر کمی استعمال دور از فهم باشد.(1) همچنین به حدیثی که آن را فقط یکی از راویان روایت کرده باشد حدیث غریب می‌گویند.(2)
کلمه مُرْسل از حیث لغوی، از «إرسال الدابه» به معنای رها نمودن و برداشتن قیدوبند از چهارپا آمده است و در اصطلاح، به حدیثی گفته می‌شود که راوی آن از معصوم (علیه‌السلام) روایتی را نقل می‌کند؛ درحالی‌که محضر معصوم را درک نکرده، اعم از این‌که واسطه‌هایی که در سلسله سند ذکر نکرده، یک نفر باشد یا بیش‌تر و در سلسله سند واسطه را اصلاً ذکر نکرده باشد یا این‌که با عبارات مبهمی همچون «عن رجل» یا «عن بعض اصحابنا» بیان کرده باشد.
این معنای عام مرسل بود که این معنا شامل مرفوع و موقوف و معلق و مقطوع و معضل در تقسیمات حدیثی می‌باشد.
اما معنای خاص مرسل این است که یکی از تابعین (کسانی که پیغمبر را درک نکرده‌اند، ولی صحابه را درک کرده‏‌اند) روایتی را از رسول خدا (صلی‌‍الله‌علیه‌وآله) نقل کند؛ بدون این‌که واسطه را ذکر کند؛ مثلاً سعید بن مسیب که از تابعان است، بگوید که پیامبر خدا این‌چنین گفته است. (3)
البته معنای متداول این اصطلاح مرسل، همین معنای خاص است. (4)

معرفی منابع بیشتر جهت مطالعه:
کتاب آشنایی با علوم حدیث، نوشته علی نصیری

پی‌نوشت:
1. حسینی قزوینی، محمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایه، انتشارات موسسه ولی‌عصر، ص191.
2. همان.
3. جدیدی نژاد، محمدرضا، معجم مصطلحات الرجال والدرایه، انتشارات دارالحدیث، ص 1552.
4. نصیری، علی، آشنایی با علوم حدیث، ناشر انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، سال 1383ش، ص 188.

سوال:

1_ اینكه می‌گویند فلان حدیث با سند صحیح است یعنی چه؟ این سند كه به اعتبار آن صحیح بودن حدیث ثابت می‌شود چطور سندی است ؟ نسخه خطی است یا اینكه با توجه به اشخاصی كه آن را نقل کرده‌اند صحیح می‌شود؟
2_ رجالی كه این احادیث را نقل می‌کرده‌اند جزو عوام جامعه و صحابه خوش‌نام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده‌اند یا اینكه در دربار خلفا پست و مقامی داشته‌اند؟
3_ قبل و بعد از وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) یهودیان تا چه اندازه در جعل حدیث توانمند بوده‌اند و یا اینكه اصلاً توان این کار را داشته‌اند؟ این سؤال من به این خاطر است كه در حال حاضر جهان امروز شدیداً تحت تأثیر تصمیمات یهودیان صهیونیست است و می‌خواستم بدانم در هنگام ظهور اسلام آن‌ها همین قدرت را داشته‌اند و یهودیان بعد از ظهور اسلام توان تحریف شدید در دین را داشته‌اند و یا اینكه این تحریفات در پی دنیاطلبی برخی از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و دشمنی آن‌ها با امیر مؤمنان (علیه‌السلام) بوده ؟

پاسخ:

علمای شیعه در علم حدیث، احادیث را از حیث میزان اعتبار و حجیت دسته‌بندی کرده‌اند و حدیث صحیح در میان انواع روایات در عالی‏ترین درجه اعتبار و حجّیت قرار دارد و همگان در پذیرش آن اتفاق‌نظر دارند.
ازنظر علمای علم حدیث شیعه حدیثی صحیح است كه: تمامی سلسله‌ سند آن تا معصوم متصل باشد و راویان آن در تمام طبقات ثقه و دوازده‌امامی باشند.(1)
بنابراین نسخه خطی بودن یا صحابه پیامبر بودن یا پست و مقام داشتن و غیره در میزان اعتبار یا عدم اعتبار احادیث نقشی ندارد، بلكه راوی كه از لحاظ اخلاقی مورد اطمینان بوده و اهل كذب نبوده و ازنظر اعتقادی دوازده امام را قبول داشته، اگر در سند حدیث باشد آن حدیث صحیح و معتبر است.
اما اینكه احادیثی كه از ائمه اطهار رسیده تا چه اندازه صحیح هستند، نمی‌توان دقیق مشخص كرد. زیرا اولاً مبانی رجالی علمای حدیث مختلف است و مثلاً ممكن است یك نفر فلان راوی را ثقه بداند و یك نفر ثقه نداند. ثانیاً علمای علم حدیث به احادیثی هم كه تمام راویان آن ثقه هستند ولی دوازده‌امامی نیستند عمل كرده و آن را معتبر می‌دانند یا بعضی احادیث ضعیف را به خاطر عمل علما معتبر می‌دانند ولی با همه این‌ها در مذهب شیعه چهار كتاب معتبر روایی از قدما( كافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحكام و استبصار) و چهار كتاب معتبر روایی از متأخرین( وسائل الشیعه، بحار الانوار، مستدرك الوسائل و الوافی)وجود دارد كه بیشتر احادیث این كتب معتبر و قابل‌اعتماد است.
بعد از رحلت پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بحث منع تدوین حدیث و جعل حدیث توسط خلفا رواج یافت و به برخی صحابه و مسلمانان پول می‌دادند تا حدیث بر علیه امیر المومنین(علیه‌السلام) و فرزندانشان جعل كنند و این كار به دستور خلفا انجام می‌گرفت.
اما بعضی داستان‌ها و قصه‌هایی كه در بعضی منابع تاریخی و تفسیری اسلام آمده برخلاف عقل و موازین قطعی اسلام است و به اسرائیلیات معروف است. زیرا این قبیل مطالب به دست یهودیان صدر اسلام كه مسلمان شده‌اند مانند كعب الاحبار وارد كتب اسلامی شده است مانند بعضی مطالب كه در مورد داستان حضرت سلیمان نقل شده و این بدان جهت است كه علمای یهود با كتب تورات و داستان‌های انبیاء گذشته آشنایی داشتند و بعضی مسلمانان تفسیر این آیات را از آنان سؤال می‌کردند و آن‌ها هم آنچه كه در تورات بوده را نقل می‌کردند و همین‌طور به تدریج این داستان‌ها به متون اسلامی راه پیدا كرده است. آیت‌الله مكارم بعد از نقل یكی از این موارد درباره آن چنین می‌نویسد:«چنین به نظر می‌رسد كه این‌گونه افسانه‏ها كه به پاره‏ای از كتب اسلامی نیز راه‌یافته از ساخته‏های بنی‌اسرائیل است كه معمولاً از آن‌ها به‌عنوان اسرائیلیات نام می‌برند، شاهد این سخن این است كه در متن تورات فعلی نیز نمونه‏ای از این افسانه‏ها بچشم می‌خورد.»(2)
ولی تفكیك این مطالب ناموزون و دروغی با مطالب و تفسیر صحیح قرآن با مراجعه به متن قرآن و تفاسیر معتبر و صحیح آسان است و چنین نیست كه بگوییم یهودیان در دین اسلام تحریف شدید ایجاد کرده‌اند.

پی‌نوشت‌ها:
1. نصیری، علی، آشنایی با علوم حدیث، مركز مدیریت حوزه علمیه قم، ص24و25.
2. مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات اسلامیه، ج‏4، ص 340. 

آيا احاديث، اصالت و واقعيت دارند؟ پس چرا اين همه احاديث درست و غلط وجود دارد؟

پاسخ:

 قرآن اصالت و واقعيت دارد .در جاي خود- با دلايل متقن - اثبات شده است كه قرآن كلام خدا  و محتواي مطابق با واقع مي باشد ، از اين رو است كه يكي از منابع مهم احكام، دستورات و قوانين الهي قرآن مي باشد. نكته قابل دقت اينكه در برخي آيات از قصه هاي قرآني به عنوان" حق" ياد شده كه به معناي واقعيت است.در قرآن مسايل افسانه اي وجود ندارد. قرآن در آيات متعددي ضمن بيان داستان‌ها، روي اين موضوع تأكيد مي‌كند كه اين داستان‌ها حقايقي است كه به چند نمونه اشاره می شود:

 إنّ هذا لهو القصص الحقّ (1) ؛ اين داستان حقيقت است.
نحن نقص نبأهم عليك بالحقّ (2) ؛ داستان آنان را كه حقيقت دارد ، براي تو نقل كرديم.
نتلو عليك من نبأ موسي وفرعون بالحقّ؛(3) داستان موسي و فرعون كه حقيقت دارد ، براي تو بيان كرديم.

 قرآن پژوهان نيز يكي از ويژگي‌هاي داستان‌هاي قرآن را حق و راستين بودن آن ها دانسته‌اند، در حالي كه تمامي قصه‌هاي ديگر عالم، آميخته با خيال و دروغ و افسانه است، چون اگر چنين نباشد، زيبايي خود را از دست مي‌دهند، ولي زيبايي قصه‌هاي قرآن به جهت حقانيت و اعجاز آن هاست.(4)، مهم تر از همه اينكه قـرآن تـصـريـح دارد الفاظ و عبارات قرآن و ساختار آن ، از آن خدا است و با دست وحي انجام گـرفـتـه است .عـلاوه بر آن در قرآن از كتاب الهي به عنوان كلام اللّه ياد شده است:
و ان احد من المشركين استجارك فاجره حـتي يسمع كلام اللّه . يريدون ان يبدلوا كلام اللّه .
در حديثي نيز آمده : هو كلام اللّه. (5)

 همين طور احاديث و مسايل تاريخي واقعيت و اصالت دارند ، به عبارت ديگر خيلي از مسايل تاريخي از طريق تواتر به ما رسيده و از مسلمات هستند و اين مطالب در منابع معتبر آمده اند ، البته برخي از موضوعات تاريخي تحريف شده و برخي نيز واقعيت ندارند، اما بدان معنا نيست كه همه مسايل تاريخي واقعيت و اصالت ندارند . اگر اين طور بود ، تدوين ده ها كتاب در باره تاريخ انبيا، اقوام وملل ، و امامان معنا نداشت.

 احاديث نيز واقعيت دارند ، بدين معنا كه آنچه را معصومان گفته اند ،مطابق با واقع هستند، از اين رو است كه يكي از منابع مهم احكام ،روايات مي باشند. اگر احاديث واقعيت نداشتند ، استباط احكام از روايات معنا نداشت . فقها نمي توانستند از آن ها احكام را استنباط نمايند. از همه مهم تر اين كه خود معصومان سفارش نمودند كه كلام و گفتار ما براي شما حجت است و آن ها را الگوي زندگي خود قرار دهيد. اين امر مبتني بر واقع بودن روايات مي باشد . همچنين براي روايات تقسم بندي هايي وجود دارد - از جمله روايات صحيح و مجعول ، روايت قوي و ضعيف(6) . تقسيم بندي نشان از واقعي بودن بعضي روايات دارد. به خاطر تقسيم بندي روايات است كه در علم رجال معيارهايي براي تشخييص روايت ضعيف از غير ضعيف و نادرست از درست وجود دارد. اگر روايات واقعيت نداشت، وجود معيارها بي معنا بود،  وجود اختلاف در روايات معنايش اين نيست كه احاديث واقعيت و اصالت ندارد. علل اختلاف روايات را بايد در عوامل ديگر جستجو نمود. البته يكي از علل اختلاف وجود روايات مجعول است ، اما بدان معنا نيست كه همه آيات و روايات واقعيت ندارند . براي آگاهي بيش تر به كتاب علم حديث از زين العابدين قرباني مراجعه نمائيد .

پي‌نوشت‌ها:

1. آل عمران (3) آيه 62.
2. كهف (18) آيه 13.
3. قصص (28) آيه 3.
4. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، خرمشاهي، ج 2، ص 1767.
5.محمد هادي معرفت ، علوم قر آني ، ص47 ، قم ،موسسه فر هنگي  التمهيد،1384، چاپ ششم
6. زين العابدين قرباني، علم الحديث ، ص 109،قم،انتشارات انصاريان،1424ه ؛ كاظم مدير شانه چي، علم الحديث ، ص 179به بعد ، قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين، چاپ شانزدهم

حدیث، در لغت به معنای هر چیز نو و تر و تازه است (1) و بر این اساس، به شخص کم سن و سال «حدیث السن» گفته می‌شود.
واژه حدیث، با توجه به عنصر معنایی خود (تری و تازگی داشتن) دو کارکرد لغوی دارد که عبارت ند از گفتار و رخداد.
به گفتار از آن جهت حدیث می گویند که به جهت صدور تدریجی هر بند و بخش آن نسبت به گذشته از تری و تازگی برخوردار است.
و إطلاق حدیث به رخدادها نیز به دلیل صدور تدریجی و نو به نو شدن آن‌ها در مقایسه با رویدادهای پیشین است.
اما درباره إصطلاح حدیث که شایع‌ترین اصطلاح در علم حدیث است، باید بگوییم که درباره حوزه و دامنه مفهومی آن از جهات مختلف اختلاف شده است؛ اما تعریفی که به نظر ما جامع همه آن‌ها می‌باشد، عبارت است از:
«گفتار غیر قرآنی خداوند، معصومان [أعم از پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام) و حضرت زهرا (س)]، صحابه، تابعان و حکایت فعل و تقریر ایشان».
با توجه به مقدمه مذکور، باید بگوییم از آن جا که عنصر معنایی حدیث با کردار، گفتار و تقریر رسول خدا (ص) گره خورده است، بسیار طبیعی است که پیدایش حدیث را همزمان با آغاز رسالت آن حضرت بدانیم؛ هر چند به دلیل شرایط زمانی و محدودیت‌های موجود در دوران سیزده ساله مکه، کم‌تر می‌توان نشانی از اهتمام به حدیث یافت؛ زیرا توجه مسلمانان در آغازین روزهای بعثت به آشنایی با اصل رسالت و معارف بنیادین اسلام و چگونگی مقابله با مشرکان معطوف بوده است و با هجرت پیامبر (ص) به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، فضای مناسب برای توجه دادن مسلمانان به ارزش حدیث در کنار قرآن فراهم آمد. از این رو، آنچه در تاریخ از اهتمام رسول خدا (ص) و مسلمانان به ثبت و نشر حدیث گزارش شده، بیش‌تر ناظر به همین دوره است.
اما بعد از رحلت پیامبر (ص) بی مهری‌ها و مخالفت‌های زیادی نسبت به حدیث پیامبر (ص) انجام گرفت و با ممانعت خلفا با کتابت حدیث، صدمات جبران ناپذیری به این میراث فرهنگی مسلمانان وارد آمد.
پس از رحلت پیامبر (ص)، متأسفانه این منبع سرشار اسلامی از سوی گردانندگان دستگاه خلافت مورد بی‌مهری قرار گرفت و حتّی سوزانده شد. این سیاست تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز، یعنی اواخر قرن نخست هجری دنبال شد. در نتیجه، فضای فرهنگی جامعه اسلامی از عطر روح بخش سخنان رسول خدا (ص) و جانشینان آن حضرت تهی گشت.
منع کنندگان از نقل و تدوین حدیث برای توجیه سیاست خود، گاه مسئله بیم اختلاط احادیث با آیات قرآن، و گاه بیم رها کردن قرآن و اشتغال به غیر آن را مطرح می‌کردند؛ ولی عملکرد و حتی سخنان آنان، بیانگر این است که انگیزه اصلی آن‌ها از منع نقل و کتابت حدیث، صرفاً یک انگیزه سیاسی بود و مرتبط با مسائل حکومتی می‌شد.
در مقابل مکتب خلافت، مکتب امامت همواره سعی در نشر احادیث پیامبر (ص) به عنوان میراثی گران قدر داشت و بر تدوین و کتابت آن برای بهره برداری آیندگان تأکید می‌ورزید. از این رو، تاریخ حدیث شیعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال کاملی برخوردار بوده و هیچ حلقه‌ای از آن نیفتاده است. گرد آورندگان جوامع حدیثی اولیه اهل سنت، احادیث را بر اساس سنت شفاهی فراهم آوردند. در حقیقت، بخاری و مسلم از روی شنیده‌های روایی که از طریق اساتيد به آن ها منتقل شد، به تدوين صحيحين پرداختند؛ اما گردآورندگان جوامع اوليه حديثي شيعه، با سنت مكتوب رو به رو بوده اند كه ما آن را به عنوان اصول اربعمأة (چهار صد اصل) مي شناسيم و اين، از اختصاصات تاريخ حديث شيعه است. (2)

پي نوشت ها:
1. فراهيدي، خليل بن احمد‌، كتاب العين، قم، نشر هجرت، 1410ق، ج ‏3، ص 177.
2. براي مطالعه بيش تر ر.ك: نصيري، علي، آشنايي با علوم حديث، قم، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1382ش، فصل اول تا چهارم.

در برخی از روایات اولین سؤال روز قیامت نماز بیان شده است، اما در روایت دیگری از پیامبر صلوات الله علیه و آله نقل شده است که: انسان در قیامت قبل از آنکه قدم از قدم بردارد در مورد چهار چیز از او پرسش می‌شود. این دو دسته روایت چگونه قابل جمع است؟

پاسخ:

ممکن است بتوان این گونه میان روایات معصومین سلام الله علیهم اجمعین، جمع کرد که این اولین‌ها در عبارات ایشان، به مجموعه اعمالی باشد که در اولویت سؤال قرار دارند (و لزومی هم ندارد که محدود به چهار عمل باشد،) به عنوان اولین پرسش‌ها و در مجموعه‌ای واحد و با یک نگاه بعد از مردن و یا هنگام قیامت مطرح می‌شوند، زیرا که بیانات معصوم در زمان‌های مختلف فراخور سؤال و یا حال و وضع مجلس و مخاطب یا مخاطبین مطرح می‌شد. گاهی به عنوان اولین عمل که نماز در اولویت بود و گاهی به  عنوان اولین اعمال که باز هم به طور معمول نماز اولین بود، مطرح می‌شد و این گونه عبارات جای بحث و مناقشه ندارد و با اندک دقتی می‌توان آن را فهمید.
علاوه بر این، در مجموعه عبادات و تکالیف، نماز برترین عبادت و نماد عبودیت است. عملی که انجام آن به طور مؤکد مورد توجه شرع مقدس اسلام قرار دارد به طوری که در بیان اولیای خدا به عنوان ستون دین معرفی شده است. پیامبر گرامی اسلام صلوات الله علیه فرمود: الصّلاة عمود الدّین. (1) يعني نماز ستون (خیمه) دین است. ايستادگي و بقای هر خیمه‌ای به وجود ستون آن است و هر مقدار که ستون مستحکم‌تر باشد بقای خیمه تضمین بیشتری می‌یابد.
در اهمیت نماز همین بس که این تکلیف شیرین و پر معنای الهی اولاً در هیچ حالی ترک نمی‌شود، و ثانیاً انجامش در شبانه روز به صورت پنج وقت بر بندگان خدا واجب است، تكليفي که مشابه ندارد و همواره در شبانه روز صورت می‌گیرد. به همین خاطر است که نماز حتی اگر در مجموعه‌ای از تکالیف هم قرار گیرد، باز هم به عنوان اولین تکلیف مورد سؤال قرار می‌گیرد و با این توضیح به نظر می‌آید پاسخ سؤال داده شده است.  
و اما در ادامه به دو حدیث در مورد  اهمیت نماز به تنهایی و یک حدیث در مورد سؤال از چند واجب که نماز پش قراول آن با پیش فرض ایمان و قبولی ولایت است، توجه می‌کنیم:
1. پیامبر صلوات الله علیه فرمود:
اوّل ما افترض الله علی امتی الصلوات الخمس، و اوّل ما یرفع من اعمالهم، الصلوات الخمس، و اوّل ما یسال عنهم، الصلوات الخمس:
یعنی: نخستین چیزی که خدای متعال بر امتم واجب کرد، نمازهاي پنج گانه است و اولین چیزی که از کارهای آنان به سوی خدا بالا می‌رود، نمازهای پنج گانه است و نخستین چیزی که در باره آن از امتم حسابرسی می‌شود، نمازهای پنج گانه می‌باشد. (2)
ْامام صادق سلام الله علیه از قول پیامبر گرامی اسلام نقل فرمود:
2. أَوَّلُ مَا یُسْأَلُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ فَإِنْ زَکَتْ صَلَاتُهُ زَکَی سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِنْ لَمْ تَزْکُ لَمْ یَزْکُ عَمَلُهُ (3)
یعنی: اولين چیزی که از او سؤال می‌شود نماز است. اگر نمازش پاک بود، سایر اعمالش نیز پاک خواهد بود. و اگر نمازش پاک نبود، سایر اعمالش نیز پاک نخواهد بود.
3. و باز حضرت درمورد نماز و دیگر عبادات کلیدی و محوری که مورد سؤال قرار می‌گیرند، فرمود:
إِنَّ أَوَّلَ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عَنِ الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ وَ عَنِ الزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ عَنِ الصِّیَامِ الْمَفْرُوضِ وَ عَنِ الْحَجِّ الْمَفْرُوضِ وَ عَنْ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنْ أَقَرَّ بِوَلَایَتِنَا ثُمَّ مَاتَ عَلَیْهَا قُبِلَتْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ صَوْمُهُ وَ زَکَاتُهُ وَ حَجُّهُ وَ إِنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِنَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ شَیْئاً مِنْ أَعْمَالِهِ (4) یعنی:
روز قیامت اولین چیزی که از بنده سؤال می‌شود، نمازهای واجب، زکات واجب، روزه واجب، حج واجب و از ولایت ما خانواده است. اگر اقرار به ولایت ما کرد و بر همین اعتقاد مرد، نماز و روزه و زکات و حج او قبول می‌شود. اما اگر اقرار به ولایت ما نکرد در پیشگاه پروردگار هیچ یک از اعمالش را قبول نخواهد کرد.
البته در بعضی از کتاب‌ها نوشته شده است که به اقتضای بعضی از اخبار، در عقبات صراط (یعنی روز قیامت) از هفت چیز سؤال می‌کنند:
در عقبه اول از ایمان خالص سؤال می‌کنند، یعنی توحید پروردگار که اعتقاد به لا اله الا اللّه از روی اخلاص است.
در عقبه دوم از نماز که عمود دین  است سؤال می‌کنند.
در عقبه سوم سؤال از زکات و خمس سؤال می‌کنند که از مهم‌ترین واجبات الهیّه‌اند.
در عقبه چهارم  از روزه سوال مي كنند.
در عقبه پنجم  از حج بيت اللّه  سوال مي كنند.
در عقبه ششم  از طهارت ثلاث (سه گانه) وضو ، غسل و تيمّم سوال مي كنند.
در عقبه هفتم كه شديد تر از تمام عقبات است، از مظالم مردم سوال مي كنند و حق تعالي قسم ياد كرده كه از ظلم هيچ ظالمي نگذرد مگر كه حق مظلوم را از ظالم بستاند.(5)
البته بنا به ظاهر روايت، نماز در مرحله دوم قرار گرفته است، اما چنين جاي توجيه دارد، چون ايمان امري قلبي است،پس ثمره آن در اعضا و جوارح ظاهر مي شود، كه باز هم نماز اولين و بالاترين عمل جوارحي انسان مسلمان بعد از اقرار به توحيد و ايمان به حق است.
مساله بعد آن كه قيامت پنجاه موقف و ايستگاه دارد و ممكن است هر كدام از اين روايات مربوط به يكي از اين موقف ها باشد مثلا در يك موقف اول از نماز پرسيده شود در موقف ديگر اول از عمر انسان سوال مي شود و ...

پي نوشت ها:
1.پاينده ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلوات الله عليه،تهران، انتشارات دنياي دانش، چاپ چهارم سال 1382 ه.ش، ص 551
2.احسان بخش صادق، آثار الصادقين،قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، سال 1370 ه.ش،ج 11 ص 80 به نقل از كتاب كنز العمال،جلد هفتم، ص 276 .
3.شيخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،قم ،انتشارات دار الرضي،سال 1406 ه.ق،چاپ اول، ص 230.
4.مجلسي محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،تهران،انتشارات اسلاميه،چاپ مكرر، ج‏27، ص 168.
5. حسيني شاه عبد العظيمي حسين،تفسير اثنا عشري،تهران،انتشارات ميقات،چاپ اول، سال 1363 ه. ش، ج‏14، ص 222.

یکی از گام‏‌های نخستین در راه اصلاح نفس وتهذیب اخلاق و پرورش ملکات والای انسانی، خودشناسی است. انسان از طریق خودشناسی به کرامت نفس و عظمت خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی که پرتوی از انوار الهی است، پی می‌برد و از همین راه خالق خویش را شناخته و مسیر عبودیتش را طی می‌‌کند.

در حدیثی از امام علی(ع) در جلد پنجم غرر الحکم است که ایشان می‌فرمایند: «مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه»؛ کسی که خود را بشناسد، تحقیقاً پروردگارش را می‌‏شناسد.

تفسیرهایی که برای این حدیث شریف شده است، منظور از خودشناسی را روشن می‌‏سازد:

1 - این حدیث شریف اشاره به برهان نظم است؛ یعنی هر کس شگفتی‏‌های ساختمان روح و جسم خود را بداند و به اسرار و نظامات پیچیده و حیرت‌‏انگیز این اعجوبه خلقت پی برد، راهی به خدا به روی او گشوده می‌‏شود، زیرا نظم عجیب و آفرینش شگفت‌‏انگیز نمی‌تواند از غیر مبدأ عالم و قادر سرچشمه گرفته باشد.

بنابراین شناختن خویش سبب معرفة اللَّه است. اگر در تمام جهان، موجودی جز یک انسان نباشد، و در تمام وجود این انسان چیزی جز یک چشم یا یک گوش نباشد، همان برای شناخت ذات پاک خداوند و علم و قدرت او کافی است، چرا که ساختمان این‏ها به قدری ظریف و پیچیده و دقیق و حساب شده است که هیچ عقلی باور نمی‌‏کند مصنوع تصادف یا طبیعت کور و کر باشد، بلکه در هر مرحله از مطالعه آن، به نشانه جدید و تازه‌‏ای از علم و قدرت آن صانع حکیم برخورد می‌‏کنیم، از میان صدها ویژگی و ریزه‌کاری عضو بینایی یعنی چشم، کافی است به چند موضوع توجه کنیم تا بدانیم، چه غوغایی در آن بر پا است:

الف) عدسی متغیر؛

معمولاً چشم را به دوربین فیلمبرداری تشبیه می‌کنند، در حالی که پیشرفته‌‏ترین دوربین‌های عکاسی دنیا در مقابل چشم انسان بازیچه‏‌ای بیش نیست، چرا که همه آن‏ها دارای عدسی ثابتی هستند که برای عکس برداری از صحنه‏‌های مختلف، باید به وسیله فیلم بردار دائماً تنظیم و کنترل شون، ولی عدسی چشم که درست پشت مردمک قرار گرفته، دائماً به طور خودکار تغییر شکل می‌دهد. گاه قطر آن بسیار کم که 1/5 میلی متر و گاه چندان زیاد می‌شود که به 8 میلی متر بالغ می‌شود و به آن اجازه می‌دهد که از صحنه‏‌های بسیار دور و بسیار نزدیک عکس برداری کند.

ب) طبقات هفتگانه چشم؛

چشم عمدتاً از هفت پرده یا هفت طبقه تشکیل شده است که به نام صلبیه (سفیدی چشم)، عنبیه، مشیمیه، جلیدیه، زلالیه، زجاجیه و شبکیه نامیده می‌شود که هر کدام ساختمان مخصوص به خود و وظیفه ویژه‏‌ای بر عهده دارد که شرح آن به درازا می‌کشد. همین قدر کافی است که بدانیم کم‏ترین دگرگونی در آن‏ها مایه اختلال بینایی می‌شود. البته در پشت شبکیه، اعصاب بینایی است که از آن جا منظره‌هایی که روی شبکیه افتاده به مغز مخابره می‌شود.

ج) حساسیت در برابر نور؛

تنظیم نور برای فیلمبرداری و عکاسی یکی از مشکل‌‏ترین کارها است و بسیار می‌شود که گروهی از متخصصان مأمور این کار می‌شوند، در حالی که چشم با تغییر دادن حساسیت خود در برابر نورهای کم و زیاد قادر است از صحنه‏‌های مختلف در نور بسیار قوی و نور بسیار ضعیف عکس برداری دقیق و جالب کند.

2 - ممکن است حدیث اشاره به برهان وجوب و امکان داشته باشد، چرا که اگر انسان دقت در وجود خویش کند، می‌‌بیند وجودی است از هر نظر وابسته و غیر مستقل، علم و قدرت و توانایی و هوشیاری و سلامت بالاخره تمام هستی او وجودی است غیر مستقل و نیازمند که بدون اتکا به یک وجود مستقل و بی نیاز، یک لحظه امکان ادامه بقای او نیست. هر کس خود را به این ویژگی بشناسد، خدا را خواهد شناخت، چرا که وجود وابسته بدون وجود مستقل غیر ممکن است. قرآن می‌‏فرماید: ای مردم! شما (همگی) نیازمندان به خدا هستید. تنها خدا است که بی نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است.

3 - حدیث می‌تواند اشاره به برهان علل و معلول داشته باشد. برای این که انسان هرگاه در وجود خویش کمی دقت کند، می‌فهمد رو ح و جسم او معلول علت دیگری است که او را در آن زمان و مکان خاص به وجود آورده است. هنگامی که به سراغ علت وجود خویش مثلاً پدر و مادر می‌رود، باز آن‏ها را معلول علت دیگر می‌بیند، همین طور تا بالأخره عقل حکم می‌کند که همه این علت‌‏ها نیازمند باید به علتی برسند که واجب الوجود است و نیازمند علت دیگری نیست، و او خدای سبحان است.

4 - حدیث می‌تواند اشاره به برهان فطرت باشد، یعنی هر گاه انسان به زوایای قلب و اعماق روح خود پی ببرد، نور الهی و توحید که درون فطرت او است، بر او آشکار می‌شود و از معرفةالنفس به معرفة اللَّه می‌رسد، بی‌آن که نیازی به دلیل و استدلال باشد.

5 - حدیث می‌تواند ناظر به صفات خدا باشد، به این معنا که هر کس خویشتن را با صفات ویژه ممکنات و مخلوقات که در او است بشناسد، به صفات پروردگار پی خواهد برد و از محدودیت خویش پی به نامحدود بودن حق تعالی می‌برد، چرا که اگر او هم محدود باشد مخلوق است و از فنای خویش پی به بقا او می‌برد، چه اگر او فانی می‌شد، مخلوق بود نه خالق، و از نیاز خویش پی به بی نیازی او و از ضعف خویش پی به قدرت او می‌برد.

این همان مطلبی است که امیرالمؤمنین (ع) در نخستین خطبه نهج البلاغه به آن اشاره کرده است: نهایت ایمان خالصانه به خداوند آن است که وی را از صفات ممکنات پیراسته بدانند.

6 - حدیث ممکن است اشاره به فقر وجودی انسان باشد که طبعا وابسته به وجود غنی مطلق دارد. وجودی که از هر جهت فقیر و محتاج است، طبعاً فریاد می‌زند که من به غنی علی الاطلاق وابسته‌‏ام.

نتیجه: مقصود از خودشناسی عبارت است از تفکر و مطالعه در خلقت و صفات و کارهای جسم و جان و روح و روان خویشتن مانند تدبر در نظم حاکم بر بدن، نیازمند بودن، مخلوق و معلول بودن، کمال خواهی که تفکر در هر یک از موارد راهی است برای خداشناسی، افزون بر این وقتی انسان خود را شناخت، می‌فهمد که سعادت و شقاوتش در چیست و با انتخاب راه سعادت خوشبختی خود را فراهم می‌کند.

پی‌نوشت‏‌ها:

1 . غرر الحکم ،ج 5، ص 194، ماده عرف.

2 . ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 2، ص 437.

3 . ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 328 - 330.

4 . نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 1، ص 14.

روزه دار حقیقی و روزه کامل از دیدگاه روایات چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟

علماى اخلاق و سير و سلوك، روزه  را، از نظر مراتب و از زاويه نقشى كه در تكامل انسان دارد، به سه دسته تقسيم مى کنند: روزه عوام، روزه خواص و روزه خواص خواص (۱)

اینک به توضیح این مراتب و درجات می پردازیم:

دسته اول: روزه عوام

اين مرتبه از روزه، با پرهيز از مفطِرات و مبطلات روزه صورت مى پذيرد، شرح مبطلات و مفطرات روزه در کتب فقهی و رساله های مراجع عظام تقلید آمده است. اين مرتبه از روزه، آسان ترين و پايين ترين مرتبه روزه است. در روایتی از رسول خدا (ص) می خوانیم: «إنَّ أيسَرَ مَا افتَرَضَ اللّه ُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ في صِيامِه، تَركُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ» (۲)

«آسان ترين چيزى كه خداى متعال بر روزه دار در روزه دارى اش واجب ساخته است، نخوردن و نياشاميدن است.»

دسته دوم : روزه خواص

در اين مرتبه از روزه، روزه دار، تنها به پرهيز از مفطرات روزه، بسنده نمى كند؛ بلكه از همه حرام هاى الهى پرهيز مى نمايد. از اين رو، اجتناب از مفطرات، شرط صحت و درستىِ روزه است و اجتناب از سایر محرمات الهی، شرط قبولى روزه در درگاه الهی:

در روایتی از رسول خدا(ص) می خوانیم: «أربَعَةٌ تُفسِدُ الصَّومَ وأعمالَ الخَيرِ: الغيبَةُ، وَالكَذِبُ، وَالنَّميمَةُ، وَالنَّظَرُ إلَى الأَجنَبِيِّ» (۳)، «چهار چيز، روزه و كارهاى نيك را خراب مى كند: غيبت، دروغ، سخن چينى، و نگاه به نامحرم.»

در روایت دیگری می خوانیم که حضرت علی(ع) می فرماید که خداوند متعال در ضمن حدیث معراج خطاب به پیامبر (ص) فرمود: «يا أحمَدُ، لَيسَ شَيءٌ مِنَ العِبادَةِ أحَبَّ إلَيَّ مِنَ الصَّمتِ وَالصَّومِ؛ فَمَن صامَ ولَم يَحفَظ لِسانَهُ كانَ كَمَن قامَ ولَم يَقرَأ في صَلاتِهِ، فَاُعطيهِ أجرَ القِيامِ ولَم اُعطِهِ أجرَ العابِدينَ» (۴) «اى احمد! هيچ عبادتى نزد من، محبوب تر از سكوت و روزه نيست. پس، هر كه روزه بدارد، ولى زبانش را نگه ندارد، همچون كسى است كه به عبادت، ايستاده، امّا در نمازش قرائت ندارد. پس به او پاداش ايستادن به نماز را مى دهم؛ امّا پاداش عبادتگران را به او نمى دهم.»

دسته سوم: روزه خواص خواص

اين مرتبه از روزه، با باز داشتن قلب و نگهدارى آن از هر چيزى كه اشغال كننده دل (چه حلال و چه حرام) است بجز خدا، به دست مى آيد. روزه خواصّ خواص، روزه دل از همّت هاى دون و انديشه هاى دنيوى و باز داشتن كلى آن از غير خداوند است. شكستن اين مرتبه از روزه، با انديشه درباره غير خدا و قيامت، و فكر درباره دنيا تحقّق مى يابد ـ مگر دنيايى كه به خاطر دين خواسته شود، كه چنين دنياي، توشه آخرت است و دنيای مذموم نيست.

در روایتی از حضرت علی(ع) می خوانیم: «صَومُ القَلبِ خَيرٌ مِن صِيامِ اللِّسانِ وَ صِيامُ اللِّسانِ خَيرٌ مِن صِيامِ البَطنِ» (۵) «روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شكم.» اين مرتبه، رتبه پيامبران، صدّيقان و مقرّبان درگاه الهی است. هر يك از اين دو مرتبه اخير (روزه خواص و خواص خواص)، به نسبت تلاش روزه داران و آمادگى آنان، مراتب متعدد دیگری نیز دارد.

 علاوه بر اين، روزه از زاويه های دیگر نیز قابل بررسی و تقسیم بندی است. به عنوان نمونه از حیث انگيزه هاى روزه دار، دارای مراتب گوناگونی است. نقطه اوج اين مراتب، حال روزه دارى است كه انگيزه روزه دارى اش، نه بيم از كيفر و نه شوق به ثواب؛ بلكه تنها به خاطر فرمان بُردارى از فرمان الهى، علاقه مندى به تقرّب به خداى سبحان و كسب رضا و لقاى اوست. و پایین ترین مرتبه آن روزه داری است که به قصد خودنمایی یا به سبب عادت مسلمین روزه می گیرد. (۶)

پی نوشتها:

1. ر. ک: محمدی ری شهری، ماه خدا (ترجمه جواد محدثی)، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص ۱۵۷ تا ص ۱۶۰
2. شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، مؤسسه آل البيت، سال ۱۴۰۹ هـ. ق، ج‌۱۰، ص ۱۶۴.
3. مشکینی اردبیلی، علی، تحریر المواعظ العددیه، قم، الهادی، ۱۳۸۲، ص ۳۳۱.
4. ديلمى، شيخ حسن، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، شريف رضي، ۱۴۱۲ق، ج‌۱، ص ۲۰۵.
5. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات، ۱۳۶۶ش، ص ۱۷۶.
6. برای مطالعه سایر مراتب و درجات ر. ک: ملكى تبريزى، میرزا جواد، المراقبات(ترجمه کریم فیضی)، قم، قائم آل محمد، ۱۳۸۸، ص ۲۶۵.

با سلام آیا صحیح است که می گویند تخم کاهو جلوی احتلام را می گیرد؟ لطفا از ضررهای آن توضیح دهید. با تشکر

با سلام،

پيامبر گرامي (ص) در مورد ارزش علم و دانش احاديث بسياري بيان كرده اند. آيا منظور دانش و علم در اسلام فقط همان علوم ديني و مذهبي است؟ آيا كسي كه عمرش را صرف رياضي و شيمي و پزشكي و مديريت كرده و تأليفاتي داشته، ثوابي نزد خداوند ندارد؟ منظور از دانش در اسلام چيست؟