اين مساله از قديمى‏ترين مسائلى است كه در ميان دانشمندان مطرح بوده گروهى طرفدار آزادى اراده انسان، و گروهى طرفدار جبر بوده ‏اند و هر كدام دلائلى براى اثبات مقصد خود ذكر كرده‏ اند.

نكته اصلي كه شما بايد به آن توجه داشته باشيد اين است كه براي فهم صحيح دين و قرآن بايد تمام آيات قرآن را كنار يكديگر و هر آيه را با آيات ديگري كه آنرا توضيح مي دهد ببينيد مثلا در مقابل آياتي كه شما بيان كرده و ادعا مي كنيد دلالت بر مجبور بودن انسان در اعمالش دارد، بسياري از آيات ديگر هم است كه دلالت مي كند بر اختيار داشتن انسان در اعمالش مانند اين آيات: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ»(1)؛ و آنچه از رنج و مصائب به شما مى‏رسد همه از دست (اعمال زشت) خود شماست در صورتى كه خدا بسيارى از اعمال بد را عفو مى‏كند.

«إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً»(2) ؛ما راه را به او نشان داديم، خواه پذيرا شود و شكر اين نعمت را بجا آورد، يا اعراض و كفران كند.

وظيفه ما نشان دادن راه است، نه اجبار بر انتخاب، اين شما هستيد كه بايد با عقل و درك خود، حق را از باطل تشخيص دهيد، و با اراده و اختيار خود تصميم بگيريد.

در حقيقت آنچه از مجموع آيات قرآن و روايات اهل بيت(ع) استفاده مي شود همان اصل معروف" الامر بين الامرين" است، از يك سو مى‏فرمايد:" خدا راه را نشان داده و انتخاب با شما است" و از سوى ديگر مى‏افزايد:" انتخاب شما منوط به مشيت الهى است" يعنى شما استقلال كامل نداريد بلكه قدرت و توان و آزادى اراده شما همه به خواست خدا و از ناحيه او است، و هر زمان اراده كند مى‏تواند اين قدرت و آزادى را سلب كند.

به اين ترتيب نه" تفويض" و واگذارى كامل است و نه اجبار و سلب اختيار، بلكه حقيقتى است دقيق و ظريف در ميان اين دو، يا به تعبير ديگر: نوعى آزادى وابسته به مشيت الهى است، كه هر لحظه بخواهد مى‏تواند آن را باز پس گيرد، تا هم بندگان بتوانند بار تكليف و مسئوليت را كه رمز تكامل آنهاست بر دوش گيرند و هم خود را بى‏نياز از خداوند تصور نكنند.

بله اگر آياتي كه شما اشاره كرديد را از آيات ديگر جدا كنيم جاى اين توهم وجود دارد ولى با توجه به اينكه در يك آيه بيان تاثير اختيار شده، و در يك آيه ديگر بيان تاثير مشيت پروردگار، به خوبى مساله" الامر بين الامرين" تثبيت مى‏گردد.

در طول تاريخ چنين بوده كه طرفداران تفويض به همان آيه‏اى مى‏چسبند كه سخن از اختيار مطلق مى‏گويد، و طرفداران جبر به آيه‏اى كه به تنهايى بوى جبر مى‏دهد، و هر كدام مى‏خواهند پيشداوري هاى خود را با آن توجيه كنند، در حالى كه فهم صحيح كلام الهى (و هر كلام ديگر) ايجاب مى‏كند كه همه را در كنار هم بگذارند، و بدون تعصب و پيشداورى قبلى قضاوت كنند.(3)

مطلب ديگر در مورد اين آيات اين است كه در واقع هدف اين آيات تاكيد بر مسئله توحيد و خداشناسي است تا همه انسان ها فاعل واقعي را خدا دانسته و باور كنند كه مشيت و اراده تمام امور در نهايت به دست اوست.

به آيات زير توجه بفرماييد كه خداوند بيان كرده چه كسي را گمراه و يا هدايت مي كند.

1. اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ (4)

2. وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ (5)

3. وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ (6)

4. وَ يَهْدي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ (7)

و هر كس را كه به سوى او بازگردد، هدايت مى‏نمايد

5. ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ (8)

براي آشنايي بيشتر با بحث جبر و اختيار مي توانيد به كتب ذيل مراجعه نماييد.(9)

پي نوشت ها:

1. شوري(42)آيه30.

2. دهر(76)آيه3.

3. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، انتشارات اسلاميه، ج‏25، ص 386.

4. بقره آيه 258.

5. همان آيه 264.

6. مائده آيه 108.

7. رعد آيه 27.

 8. بقره آيه 26.

9. همان، ج26، ص64؛ موسوي همداني، ترجمه الميزان، ج‏1، ص 163؛ مطهري، مرتضي، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، ج1، ص41.

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا ءَاتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون (1) و (به ياد آوريد) زماني را كه از شما پيمان گرفتيم و كوه طور را بالاي سر شما قرار داديم (و به شما گفتيم:) «آنچه را (از آيات و دستورهاي خداوند) به شما داده ‏ايم، با قدرت بگيريد و آنچه را در آن است به ياد داشته باشيد (و به آن عمل كنيد) شايد پرهيزكار شويد.

چند نوع جواب به اين پرسش شما داده مي شود:

1- قرار گرفتن كوه بر سر آنها جنبه" ارهاب" و ترسانيدن داشته نه اجبار، و گرنه آنچه كه ارزش ندارد پيمان اجباري است و پيمان از روي ترس هم مخالف با اين آيه لا اكراه في الدين نيست.

2-هيچ مانعي ندارد كه افراد متمرد و سركش را با تهديد به مجازات در برابر حق تسليم كنند، اين تهديد و فشار كه جنبه موقتي دارد، غرور آنها را در هم مي‏شكند و آنها را وادار به انديشه و تفكر صحيح مي‏كند و در ادامه راه با اراده و اختيار به وظائف خويش عمل مي‏كند.

و به هر حال، اين پيمان، بيشتر مربوط به جنبه‏هاي عملي آن بوده است و گرنه اعتقاد را نمي‏توان با اكراه تغيير داد. (2)

به نظر ميرسد سيره بسياري از انبياي الهي براي پاكسازي جامعه از كفر و شرك اين بوده است كه پس از رساندن دعوتشان تهديد به نزول عذاب الهي بوده است نشان دادن عذاب مي تواند معجزه اي باشد بر حقانيت دعوت پيامبر و نشانه اي براي كساني كه بخواهند ايمان بياورند از سوي ديگر در خصوص بني اسرائيل آنان به حسب ظاهر ايمان آورده بودند لكن از سر لجاجت به قوانين و پيمان هايي كه از آنان گرفته شده بود عمل نمي كردند و ملتزم به ايمانشان نبودند خداوند با نشان دادن اين معجزه خواست نشانه اي ديگر را به آنان نشان دهد تا كساني كه در شك هستند ايمانشان تقويت شود و اتمام حجتي باشد براي مغرضان از آنها، نكته ديگر كه قابل توجه است اين كه اگر نظامي الهي بر جامعه حاكم شد و مردم اين نظام را پذيرفتند اگر عده اي بخواهند قانون شكني كنند و به قوانين الهي عمل نكنند حتي به زور عذاب هم كه شده بايد ملزم شوند به عمل به قوانين الهي كه كليت آنرا خودشان با ايمانشان پذيرفته اند. مقصود آنست كه اگر فردي نظامي را با اختيار پذيرفت بايد به لوازم آن نيز پاي بند باشد نمي شود مسلمان باشد و به لوازم مسلماني پاي بند نباشد. به عنوان مثال اگر فردي با اختيار خود رفتن به خدمت نظام وظيفه را پذيرفت بايد تبعات آنرا نيز قهرا بپذيرد، نمي شود سربازي رفت و نگهباني دادن اجباري را نپذيرفت ، كسي كه به خدمت سر بازي رفت بايد سر موقع بخوابد، بيدار شود، نگهباني بدهد، لباسش را منظم كند، از امر فرمانده تخطي نكند و الا تنبيه مي شود اجباراً، لكن اين اجبار را خودش پذيرفته است، چون خدمت نظام را قبول نموده است.

اجبار و اكراه در عقيده معني ندارد، ولي در برنامه هاي عملي كه ضامن خير و سعادت انسان است چه مانعي دارد كه با اجبار مردم را به آن وادار كنند، آيا اگر كسي را به اجبار وادار به ترك اعتياد و خودداري از راه خطرناك كنند عيب دارد؟

جهت مطالعه بيشتر به تفاسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي يا الميزان علامه طباطبايي در ذيل اين آيه هم مي توانيد مراجعه نمائيد كه در سايت موجود است.

پي نوشت:

1. بقره(2) آيه 63.

2. مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ناشر دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374 ش، چاپ اول ، ج‏1، ص295.

در ايه اي از قران امده است كه"و بشر العباد الذين يستمعون القول و يتبعون احسنه"

و اين يعني دادن اختيار به انتخاب بهترين راهها.

در آيه اي ديگر امده است كه :"اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَيكمْ مِنْ رَبِّكمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ قَلِيلاً ما تَذَكرُونَ"  كه تبعيت از غير خدا را رد مي كند و اين يعني عدم اختيار .

 اين مساله چگونه قابل حل است ؟

"لا اکراه في الدين" هم بيان حقيقتي است و هم حکمي که بر آن حقيقت استوار است.

حقيقتي که اين جمله بيان مي کند،"اجباري نبودن دين و عقيده" است زيرا دين  و عقيده باور قلبي نسبت به حقايق مربوط به مبدأ و معاد است که منشا و انگيزاننده به سوي عمل است و باور قلبي هم اجبار پذير نيست. کسي را نمي توان به باورداشتن توحيد يا نبوت يا معاد و به دوست داشتن خدا و بندگان صالح خدا و نفرت داشتن از شيطان و دشمنان خدا وادار کرد. قلب از حوزه تسلط انسان ها خارج است. نمي توان کسي را به باور داشتن يا دوست داشتن وادار نمود.

اگر با فردي با برهان مواجه شدي و ذهن و روحش را قانع کردي، به يقين مي رسد. اگر جمال و زيبايي حق را به او نماياندي، معتقد و عاشق مي شود.

همچنان که وقتي با بي پايگي و بي برهاني باطل مواجه شد و زشتي و نفرت انگيزي باطل را ديد، خواه ناخواه از آن متنفر مي شود. نمي توان او را به دوست داشتن و باور قلبي  وادار کرد. از اين رو در ادامه مي فرمايد" قد تبين الرشد من الغي" رشد و هدايت از غي و گمراهي و ضلالت آشکار شده است زيرا حق برهان دارد و زيبا است. باطل برهان ندارد و زشت و نفرت انگيز است.

اما حکم تکليفي اين است که اي پيامبر و اي مؤمنان !حق نداريد افراد را به زور به دين وارد کنيد و به پذيرش اعتقادي واداريد زيرا دين داري اجباري فقط ظاهرسازي است و مقبول خدا نيست. خدا دينداري واقعي و ريشه دار را مي خواهد ،نه دينداري اجباري و بي ريشه را.

اين معناي گزاره "لا اکراه في الدين" (1) است.

اما گزاره:"ان الدين عند الله الاسلام" (2) و "وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرين" (3):

دين به معناي باور به عقايد حق و آراسته شدن به اخلاق انساني و عمل به دستور هاي خدا است. اين دين يکي بيش نيست زيرا حقيقت چندگانه نيست. همه پيامبران به باور به توحيد و نبوت و معاد دعوت کرده اند. دين همه پيامبران يکي بوده و آن تسليم خدا بودن و باور هاي وحياني را پذيرفتن و به اخلاق خدايي آراسته شدن و احکام وحياني را عمل کردن است. معناي "دين  نزد خدا فقط اسلام( تسليم امر و خواست و هدايت خدا بودن) است".

اگر امروز ما با دين هاي متفاوت روبرو هستيم ،به خاطر تحريف هايي است که برخي در دين پيامبران ايجاد کرده اند و گرنه دين (نه شريعت ) موسي و عيسي و محمد صلوات الله عليهم اجمعين يکي بوده است. به همين لحاظ در قرآن، دين حق را يگانه شمرده و آن را اسلام يعني "تسليم معارف و دستورهاي وحياني " معرفي کرده است.

پاي بندي و اعتقاد قلبي و تسليم عملي به ديني که وحياني و برهاني و حق بودن آن قطعي نيست، تسليم خدا بودن نيست. اگر انسان ها براي پذيرش دين بر مبناي برهان و منطق و دليل معتبر عقلي و نقلي عمل کنند، همگي به يک دين معتقد مي گردند، ديني که وحياني بودن متنش ثابت باشد، معارفش به برهان متکي باشد، دستور هايش با سند معتبر به دست ما رسيده باشد. چنين ديني فقط دين پيامبر آخرين است که اسلام نام گرفته است.

هيچ دين ديگري امروز وجود ندارد که وحي بودن متنش ثابت باشد و باورهايش متکي به برهان و دستور هاي عملي اش با سند معتبر رسيده باشد.

با توجه به توضيح بالا حکم متدينان به اديان توحيدي معلوم مي شود. اگر آنان به توحيد و معاد باور داشته و به رهاورد نبوت پيامبرشان پايبند بوده و منتظر پيامبر بعد باشند و در صورت اثبات نبوت پيامبر اسلام برايشان، ايمان بياورند، اينان مؤمن واقعي مي باشند و پاداش خدا شامل حالشان مي شود ولي اگر براي خدا شريک تراشيده (اهريمن را همرديف يزدان و خالق بشمرند يا حضرت عيسي يا عزير را پسر خدا  بدانند و ...) و به معاد باور نداشته و به دينشان پايبند نباشند و در صورت اثبات نبوت پيامبر خاتم، نبوت او را نپذيرند، اينان کافر و مشرک بوده و کيفر خدا در انتظارشان است.

آيه زير به زيبا ترين وجه اهل کتاب مؤمن را معرفي مي کند:

وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرى‏ أَعْيُنَهُمْ تَفيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدينَ وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ يُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحينَ فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنينَ (4)

و هر زمان آياتى را كه بر پيامبر (اسلام) نازل شده بشنوند، چشمهاى آنها را مى‏بينى كه (از شوق،) اشك مى‏ريزد، بخاطر حقيقتى كه دريافته‏اند آنها مى‏گويند: «پروردگارا! ايمان آورديم پس ما را با گواهان (و شاهدان حق، در زمره ياران محمد) بنويس! چرا ما به خدا و آنچه از حق به ما رسيده است، ايمان نياوريم، در حالى كه آرزو داريم پروردگارمان ما را در زمره صالحان قرار دهد؟!» خداوند بخاطر اين سخن، به آنها باغ هايى از بهشت پاداش داد كه از زير درختانش، نهرها جارى است جاودانه در آن خواهند ماند و اين است جزاى نيكوكاران!

بنا بر اين اهل کتاب به بيان قرآن مؤمن و کافر دارند. اهل کتاب مؤمن همان باورمندان به توحيد و نبوت و معاد هستند که از شريک تراشيدن براي خدا دوري گزيده و به دين و احکام آن پايبند بوده و با شناخت پيامبر بعدي بلافاصله به او ايمان مي آورند و آنان که به واقع به مبدأ و معاد معتقد نيستند و براي خدا شريک تراشيده و با ثابت شدن نبوت پيامبر بعدي حاضر نيستند به او ايمان بياورند، کافر واقعي هستند و قهر خدا در انتظار آنان است.

پي نوشت ها:

1. بقره (2) آيه 256.

2. آل عمران (3) آيه 19.

3. آل عمران (3) آيه 85.

4. مائده (5) آيه 83-85.

اسلام چون آخرين دين الهي است، نسخ كننده دستور العمل هاي اديان ديگر و ارائه دهنده آخرين دستور العمل است. اما حق آزادي انتخاب دين نسخ نشده و يك حقيقت و حكم هميشگي است. اين حق انتخاب دين در آيات  به اين صورت بيان شده:

"لا اكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي ...(1)

اين آيه هم بيان حقيقتي است و هم حكمي كه بر آن حقيقت استوار است.

حقيقتي كه اين جمله بيان مي كند،"اجباري نبودن دين و عقيده" است زيرا دين  و عقيده باور قلبي نسبت به حقايق مربوط به مبدا و معاد است كه منشا و انگيزاننده به سوي عمل است و باور قلبي هم اجبار پذير نيست. كسي را نمي توان به باورداشتن توحيد يا نبوت يا معاد و به دوست داشتن خدا و بندگان صالح خدا و نفرت داشتن از شيطان و دشمنان خدا وادار كرد. قلب از حوزه تسلط انسان ها خارج است. نمي توان كسي را به باور داشتن يا دوست داشتن وادار نمود.

اگر با فردي با برهان مواجه شدي و ذهن و روحش را قانع كردي، به يقين مي رسد. اگر جمال و زيبايي حق را به او نماياندي، معتقد و عاشق مي شود.

همچنان كه وقتي با بي پايگي و بي برهاني باطل مواجه شد و زشتي و نفرت انگيزي باطل را ديد، خواه ناخواه از آن متنفر مي شود. نمي توان او را به دوست داشتن و باور قلبي  وادار كرد. از اين رو در ادامه مي فرمايد" قد تبين الرشد من الغي" رشد و هدايت از غي و گمراهي و ضلالت آشكار شده است. زيرا حق برهان دارد و زيبا است. باطل برهان ندارد و زشت و نفرت انگيز است.

اما حكم تكليفي اين است كه اي پيامبر و اي مؤمنان !حق نداريد افراد را به زور به دين وارد كنيد و به پذيرش اعتقادي وا داريد. زيرا دين داري اجباري فقط ظاهرسازي است و مقبول خدا نيست. خدا دينداري واقعي و ريشه دار را مي خواهد ،نه دينداري اجباري و بي ريشه را.

2. إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً (2)

ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس!

3. وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً (3)

بگو: «اين حقّ است از سوي پروردگارتان! هر كس مي‏خواهد ايمان بياورد (و اين حقيقت را پذيرا شود)، و هر كس مي خواهد كافر گردد!» ما براي ستمگران آتشي آماده كرديم كه سراپرده‏اش آنان را از هر سو احاطه كرده است! و اگر تقاضاي آب كنند، آبي براي آنان مي آورند كه همچون فلز گداخته صورتها را بريان مي‏كند! چه بد نوشيدني، و چه بد محل اجتماعي است!

اين آيات ضمن آزاد شمردن انسان در انتخاب دين ، او را در صورت انتخاب حق، مؤمن شمرده و مستحق پاداش مي شمارند و در صورت انتخاب غير حق، كافر شمرده و مستحق آتش دوزخ مي شمارند و در تورات و انجيل هم همين حكم آمده است.

اين گونه نيست كه تورات و انجيل گفته باشد هر كس در انتخاب دين آزاد است و هر ديني را برگزيند، حق است و بهشتي مي شود.

اگر شما ادعا داريد كه تورات و انجيل انسان را در انتخاب دين آزاد دانسته و هر انتخابي را حق و سبب پاداش مي داند، مدرك و مستند خود را ارائه دهيد.

پي نوشت ها:

1.بقره آيه 255.

2. انسان (76) آيه 3.

3. كهف (18) آيه 29.

براي اين كه بدانيم هدايت و كفر اختياري هست يا نه؟ بايد همه آيات قرآن را ببينيم تا معناي هر آيه در جاي خودش روشن شود.

خود خدايي كه فرموده: " يضل من يشاء و يهدي من يشاء"؛ فرموده است ما به انسان ها عقل و فطرت خداشناس و خداجو داديم و براي هدايت آنان پيامبران و كتاب هاي آسماني را فرستاديم و نازل كرديم  و امر و نهي كرده و براي امتثال كنندگان امر، پاداش و براي مرتكبان نهي، كيفر قرار داده است.

تا اينجا همه اينها دلالت بر اختيار و آزادي و تكليف دارد.

در آيات فراوان ديگر خداوند اعلام كرده همه انسان ها را براي رسيدن به خلافت خود و بنده شدن و شايستگي ورود به بهشت يافتن ، آفريده است.

بنا بر اين مجموع اين آيات و آيات فراوان ديگر همگي به صراحت بر آزاد و مختار بودن انسان دلالت دارد و ما اين آزادي را هم در وجود خود مي يابيم و انكار آن مثل انكار آفتاب در نيمروز است.

بنا بر اين منظور از آيه "يضل من يشاء" انكار اختيار انسان نيست زيرا مشيت و خواست خدا بر هدايت همه هدايت جويان است و خدا ضلالت كسي را ابتداءا نمي خواهد و كسي را براي به جهنم بردن خلق نكرده است. شيطان كه اولين كافر است به اختيار بد خود كافر شد.

اما آيه بالا دو پيام دارد اول اين كه هيچ چيز حتي كفر كافر بدون مشيت و خواست تكويني خدا تحقق نمي يابد و خدا اگر اجازه ندهد، هيچ كس را توان كفر ورزيدن نيست. خداوند ايمان اجباري افراد را نخواسته  كه اگر مي خواست همه مؤمن مي شدند:

وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَميعا(1)

اگر خدا مي خواست همه مردم ايمان مي آوردند.

بلكه ايمان اختياري آنان را خواسته و كفر اختياري آنان را اجازه داده است.

دوم اين كه كفر كافر تحميل بر خدا و علي رغم اراده خدا نيست زيرا اگر كافر عليرغم اراده خدا كفر ورزيده باشد  پس خدا مغلوب شده در حالي كه خدا غالب قهار است و مغلوب نمي شود همچنان كه اگر خدا اطاعت هم مي شود ، مطيع مجبور به اطاعت نبوده و خدا هم گر چه اطاعت او را مي خواهد و دوست دارد و از آن ناخشنود نيست ولي مجبورش به اطاعت نكرده است لذا امام حسن مجتبي در رد جبر و تفويض فرمود:

ان الله لم يطَع مكرِها و لو يعصَ مغلوبا(2)

خدا نه به اجبار اطاعت مي شود و نه با مغلوب شدن، معصيت مي گردد بلكه همه به اذن و مشيت مطلقه خداست.

مطلب ديگر هدايت كردن و گمراه كردن پاداشي و كيفري است. خداوند انسان هايي را كه به سوي او رهسپار شوند و به پيامبرانش ايمان بياورند، كمك مي كند و دستگيري مي نمايد و توفيق مي دهد و كساني را هم كه از او روبگردانند و آياتش را تكذيب كنند، به كيفر اين اعراض، وامي گذارد و توفيق خود را از آنان دريغ مي كند و آنان در گمراهي غوطه ور مي شوند و اين گمراه گري كيفري خداست.

پي نوشت ها:

1. يونس(10)آيه99.

2. تحف العقول، ابن شعبه، ص231.

در آيات فراواني از قرآن بر اين مطلب تاكيد شده كه خداوند بنا ندارد كه بندگان را به اجبار و بر خلاف خواست خودشان هدايت كند كه اگر چنين اراده مي كرد ، همه هدايت مي شدند:

وَ لَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعينَ (1)

اگر خدا بخواهد، همه شما را (به اجبار) هدايت مي‏كند .

إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعينَ (2)

اگر ما اراده كنيم، از آسمان بر آنان آيه‏اي نازل مي‏كنيم كه گردنهايشان در برابر آن خاضع گردد!

بنا بر اين خدا اراده كرده كساني را هدايت كند كه هدايت طلب و هدايت پذير باشند و اين هدايت طلبي و هدايت پذيري مرتبه اي از تقوا است:

ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُديً لِلْمُتَّقينَ (3)

آن كتاب با عظمتي است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است.

پس اين كه تا فرد تقواي دروني نداشته و هدايت طلب و حق جو نباشد، قرآن و پيامبر براي او هدايتگر نخواهند بود، شك نيست همان گونه كه  آب مايه حايت است اما براي كسي كه طالب آب و جوياي آن باشد ولي كسي كه در كنار چشمه باشد و آب ننوشد ، طبيعي است كه مي ميرد و مايه حيات بودن آب براي او مفيد نخواهد بود.

خداوند هدايتگران را فرستاده و آنان هم در انجام مأموريت خود،  نهايت تلاش را مي كنند تا بنده اي در قيامت حجت و بهانه براي كفر خود نداشته باشد:

رُسُلاً مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَي اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ كانَ اللَّهُ عَزيزاً حَكيما (4) پيامبراني كه بشارت‏دهنده و بيم‏دهنده بودند، تا بعد از اين پيامبران، حجتي براي مردم بر خدا باقي نماند، (و بر همه اتمام حجت شود) و خداوند، توانا و حكيم است.

اين كه پيامبران به اراده و امر خدا براي هدايت شدن بندگان  تلاش را به نهايت مي رسانند از آن رو است كه آنان مظهر اسم "رحمان، رحيم و رئوف" خدايند و اين با هدايت نشدن بي تقوايان منافات ندارد .و در برخي موارد هم آنها اميد نجات و بازگشت از آنها داشتند 

دين اسلام مانند همه اديان ديگر به علم آموزي تاكيد كرده و اديان همه يك رنگ دارند. گر چه اسلام كامل ترين است اما ديگر اديان هم در زمان خود (نه الان ) كامل ترين بوده اند. اما مشكل اين جاست كه اديان فعلي تحريف شده اند. با كمي در دقت در آموزه هاي آنها به تحريف شدنشان پي مي بريد.

پي نوشت :

1. نحل (16) آيه 9.

2. شعراء (26) آيه 4.

3. بقره (2) آيه 2. 

4. نساء (4) آيه 165.

در اين كه آيا روح قبل از بدن موجود بوده و پس از تكون بدن بدان تعلق گرفته است، يا آن كه حدوث روح پس از خلق بدن است؟ اختلاف است.در قرآن كريم آيه اي هست كه بنابر بعضي تفاسير، بر وجود روح پيش از پيدايش بدن دلالت دارد: «و اذ اخذ ربّك من بني آدم من ظهورهم ذرّيّتهم و اشهدهم علي انفسهم الست بربّكم قالوا بلي شهدنا ان تقولوا يوم القيامة انّا كنّا عن هذا غافلين. او تقولوا انما اشرك اباؤنا من قبل و كنّا ذرّيّة من بعدهم افتهلكنا بما فعل المبطلون.»(1) اما در باره آن تفاسير متعددي ارائه شده است كه به بخشي از آن ها اشاره مي شود: الف ـ آيه، مربوط به عالم دنيا و نظام حاكم بر آن است; به اين معنا كه خداوند با آيات تكويني خود چنان ربوبيت و وحدانيت خويش را آشكار كرده است كه عقل هر انساني به آن گواهي مي دهد. بنابراين بر گرفتن ذرّيه به معناي خارج كردن هر نسلي از نسل گذشته به شيوه ي معمول در دنياست و ميان خداوند و انسان ها حقيقتاً گفتوگويي در نگرفته است و اين گفتوگو مانند موارد مشابه آن از باب تمثيل است. ب ـ عده اي ديگر بر اين باورند كه آيه در مقام بيان نوع ديگري از علم به ربوبيت خداوند، يعني معرفت شهودي است، نه علم استدلالي كه در وجه اول گذشت. بنابراين، خداوند حقيقت انسان ها را به آن ها ارائه داد و ايشان فقر و نياز خود به مالك مدبر (ربّ) را با علم شهودي به نفس خود، دريافتند. به عبارت ديگر، علم انسان به خود علم شهودي است، و اين علم عين علم به فقر و نياز به ربّ است. بنابر اين تفسير نيز پرسش و پاسخ ياد شده در آيه، واقعي و حقيقي نبوده بلكه به زبان حال است; يعني همان گونه كه مسكين بي آن كه سخني بگويد «رنگ رخسار خبر مي دهد از سرّ درون»، وجود انسان نيز حكايت از نيازمندي او به ربوبيت خداوند است. بنابر اين دو تفسير، آيه هيچ گونه دلالتي بر وجود انسان پيش از دنيا ندارد، بلكه قانون الهي را در پيدايش انسان، و كيفيت ارائه آيات و اقرار بندگان را به ربوبيت بيان مي كند. از اين رو صاحبان اين تفسير، رواياتي را كه از اين آيه بر عالم ذر استدلال كرده اند، به دليل مخالفت با ظاهر قرآن كنار گذاشته اند. ج ـ گروهي ديگر اين آيه را مانند رواياتي قرار داده اند كه بر عالم ذر دلالت مي كنند. ليكن در توجيه آن چنين گفته اند: پس از اين كه خداوند خلقت آدم (ع) را به كمال رساند، نطفه هايي كه فرزندان وي از آن ها به وجود مي آمدند، بيرون كشيد و سپس از آن نطفه ها، ذرات نطفه هايي كه اولاد آن ها را به وجود مي آورده اند و به همين ترتيب نصيب هر فرد انساني را از اجزاي نطفه آدم (ع) جدا كرد. آن گاه خداوند اين ذره ها را انساني كامل گردانيد و به آنان عقل و جان داد، به گونه اي كه بشنوند و سخن بگويند. سپس درباره ي ربوبيت خود، آن ها را مخاطب قرار داد و آن ها هم پاسخ گفتند و به ربوبيت خداوند اقرار كردند. پس از اخذ ميثاق، نطفه ها در اصلاب پدران و سرانجام همه در حالي كه زنده و عارف به ربوبيت بودند، در صلب آدم (ع) جمع شدند تا به ترتيب به دنيا آيند. هر چند بعضي از آنان صحنه ي اقرار به ربوبيت و پيمان خود را در دنيا فراموش مي كنند، اما حاجت خود را به رب از مشاهده ي نفس خود در مي يابند. د ـ عده اي ديگر بر اين باورند كه هر چند اشاره ي آيه به كيفيت خلقت انسان ها از طريق توليد مثل است، به قرينه ي كلمه ي «اذ» (ظرف زمان گذشته) همين محتوا را بايد در ظرفيمقدم بر خلقت مادي انسان در نظر گرفت. اما چون محتواي آيه را نمي توان بر تقدم زماني در عالم طبيعت ـ يعني وجه سوم از تفاسير ياد شده ـ حمل كرد، پس بايد عالمي پيش از عالم دنيا فرض كرد كه آدمي به نحوي در آن موجود بوده است. بنابر اين تفسير، هر نفس انساني به وجود ممتاز خود پيش از دنيا موجود بوده است و آن پرسش و پاسخ نيز حقيقي است نه مجازي. و اگر در پاره اي از روايات كلمه ي «ذرّ» به كار رفته است، مقصود خردي جسم انسان ها پيش از دنيا نيست، بلكه نشانه ي كثرت آنان درآن عالم است، بر خلاف دنيا كه افراد انسان هيچ گاه همه در كنار هم حضور نمي يابند. روايات فراواني نيز وجود آدمي را پيش از قرار در عالم طبيعت بيان مي كند: «عن ابي عبدالله (ع) في قوله عزّوجلّ: «و اذ اخذ ربّك من بني آدم من ظهورهم ذرّيّتهم و اشهدهم علي انفسهم. قال اخذ الله من ظهر ادم ذرّيّته الي يوم القيامة و هم كالذّر فعرفهم نفسه و لولا ذلك لم يعرف احد ربّه و قال: الست بربّكم قالوا: بلي و ان محمداً رسول الله و علياً اميرالمومنين.»(2) در تفسير برهان، 37 روايت در ذيل اين آيه آمده است كه با بيش تر آن ها مي توان آشكارا بر وجود نفس آدمي قبل از بدن مادي استدلال كرد. پس مي توان وجود نفس پيش از بدن را پذيرفت، بي آن كه تعلق آن را به بدن تعلقي عرضي و ناخواسته برشمرد، و بي آن كه علوم حاصل در دنيا را از باب تذكر به شمار آورد. اما به هر روي به نظر مي رسد كه كشف اسرار اين آيه نيازمند ابداع فرضيه هايي ديگر و سپس تحقيق در متون ديني براي تأييد يا ردّ آن هاست.(3) بعضي نيز در اين زمينه كتاب مستقل نوشته اند مانند كتاب روح الايمان مرحوم أيه الله شيخ عبد النبي نجفي عراقي نشر يارالعلم قم . پي نوشت ها: 1. اعراف، آيه 173 ـ 172. 2. بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسير القرآن، ج 2، ص 48. 3. ديواني،امير،حيات جاودانه ، نشرمعاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامي ،چاپ اول، پاييز 1376.

همه آياتي كه دلالت بر وجود عالم برزخ و عالم آخرت دارند، دلالت بر بقاي روح انسان نيز دارند ، زيرا چنان كه مي دانيم بدن انسان بعد از مرگ مي پوسد و نابود مي شود . خداوند متعال در قرآن كريم از عذاب و پاداش برزخي و اخروي براي انسان سخن به ميان آورده ؛ اگر قرار بود كه روح انسان با مرگ نابود شود، ديگر معنا نداشت كه اين امر معدوم در عالمي ديگر عذاب شود يا پاداش داده شود . اعاده معدوم هم محال است. بنابراين روح انسان كه حقيقت انسانيت هم به همان است ، معدوم نمي شود و باقي است.
به عنوان نمونه به برخي از آيات كه دلالت بر بقاي روح بعد از مرگ دارد اشاره مي شود.
1. «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ؛(1)
كساني را كه در راه خدا كشته شدند ، مرده مپنداريد؛ بلكه آن ها در پيشگاه خداوندشان زنده و از روزي برخوردارند.»
مطابق اين آيه و آيات مشابه آن، ارواح شهدا بعد از شهادت زنده‌اند و هرگز از بين نمي‌روند . با كنار هم قرار دادن اين آيه با آياتي كه دلالت بر وجود عالم برزخ براي همه انسان ها دارد ،پي مي بريم كه اين حيات منحصر در شهدا نيست . همه انسان ها بعد از مرگ در عالم برزخ زنده اند :«وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلي‏ يَوْمِ يُبْعَثُون»(2)
يعني افرادي كه در آستانه مرگ قرار گرفته‌اند، در پيش روي خويش عالم برزخ و واسطه ميان دنيا و آخرت دارند كه تا روز برانگيخته شدن ادامه دارد.
همچنين قرآن كريم مرگ را فوت انسان نمي داند ،بلكه از مرگ به «توفي» تعبير نموده ؛ فرق ميان فوت و توفي آن است كه فوت، نابودي و زوال است، ولي توفي اخذ تمام و انتقال از عالمي به عالم ديگر است؛ چنان كه خداوند متعال فرموده:« قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلي‏ رَبِّكُمْ تُرْجَعُون؛(3)
بگو: فرشته مرگ كه مأمور شما است ،شما را مي‏گيرد، سپس به سوي پروردگارتان باز مي‏گرديد»
در اين جا از مرگ به توفي تعبير شده و اين قبض روح و رجوع و برگرداندن آن به سوي خدا بر بقاي روح دلالت دارد .
پي نوشت ها:
1. آل عمران(3) آيه 169.
2. مؤمنون(23) آيه 100.
3. سجده(32) آيه 11.

به طور مقدمه بايد گفت:

در مورد نحوه خلقت انسان دو نظريه معروف "فيكسيسم" (اصالت انواع) و "ترانسفورميسم"(تكامل انواع) وجود دارد كه در اين جا نه مجالي براي توضيح آن و نه تفسير علمي اش در تعهد اين مركز مي باشد و در در مورد اين دو نظريه بايد گفت كه اين ها نظريه‏ هاي زيست شناختي هستند و جز با متد آن، قابل پاسخ گويي نيستند و بايد به تحقيقات مرتبط مراجعه كرد.

با اين حال مي توان گفت:

وقتي به منابع ديني اسلام رجوع مي كنيم، مي بينيم كه تعارض مطلق و كاملي بين اين دو نظريه وجود ندارد و به نوعي مي توان اين دو را با هم جمع كرد:

اصولا عقل مي گويد تكامل و پذيرش اجداد حيواني براي انسان هيچ گونه مخالفتي با اينكه انسان‏هاي موجود همه داراي پدر و مادر واحدي به نام آدم و حوا باشند ندارد، در اين صورت  جاي اين سوال خواهد بود كه خود آدم و حوا چگونه خلق شده و آيا خلقت آن ها از گل بوده يا از حيواناتي انسان نما به وجود آمده اند؟

ظاهر آيات قرآن مويد نظريه اول(اصالت انواع) است و بعضي از مفسران بزرگ نيز با استناد به آيات قرآن، نظريه تكامل انواع را در مورد نسل انسان صحيح نمي دانند؛ زيرا قرآن به صراحت نسل انساني موجود را به حضرت آدم و همسرش حوا متصل مي داند و آنان را نه تكامل يافته از موجودات قبلي، بلكه مخلوق مستقل خدا مي شمارد كه آنها را بدون سابقه قبلي آفريده است.(1)

البته آيات قرآن، نظريه تكامل انواع را در مورد انسان‏هاي قبل از اين نسل بشر (مانند انسان‏هاي نئاندرتال) به طور كامل رد نمي‏كند. ممكن است آيات قرآن در مورد آفرينش انسان از خاك چنين تفسير شود كه خاك پس از طي مراحل تكاملي بعد از ميليون ها سال به صورت خلقت كامل انسان در آمده است، همان گونه كه برخي از تفاسير و نيز دانشمندان، آيات قرآن را با نظريه تكامل تطبيق داده اند.

بحث آفرينش انسان در قرآن كريم به صورت هاي مختلفي بيان شده است. برخي آيات بيان گر كيفيت و منشأ آفرينش حضرت آدم است.

دسته دوم در مورد آفرينش نوع انساني بحث مي كند.

دسته سوم آفرينش حضرت آدم و نسل او را به صورت جداگانه مورد بحث قرار داده است، اما در خصوص كيفيت خلقت حضرت آدم (ع) بايد گفت: آياتي كه در مورد حضرت آدم بحث كرده است، دو گونه مي باشد:

يك قسم به صراحت كيفيت خلقت حضرت آدم را توضيح داده است، مثل:

 "انّ مثل عيسي عندالله كمثل آدم خلقه من تراب" (2) همانا مثال عيسي نزد خدا همانند آدم است كه او را از خاك خلق نمود.

 در قسم ديگر، از سياق آيات مي­توان فهميد كه منشأ آفرينش آدم چه بوده است. نظير داستان شيطان (3) كه به خدا مي­گويد:

"أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طينا"(4)آيا به كسي كه از خاك آفريدي، سجده كنم؟!"

و در جايي ديگر از قرآن، كيفيت و ماده اوليه آفرينش نخستين انسان را از ساير انسان ها به تفكيك بيان كرده:

 "و بدأ خلق الانسان من طين ثمّ جعل نسله من سلالة من ماءٍ مهين"(5) سوره سجده آيات 7 و 8 انسان اوليه يا آدم را از "طين" ولي نسل او را از "ماء مهين" يا نطفه آفريده است.

اگر حضرت آدم نيز از نطفه بود، ‌يعني از انسان تكامل نيافته اي مانند انسان هاي "نئاندرتال" يا ميمون خلق شده بود، ذكر كردن نسل بعد از خود انسان، وجهي نداشت. پس كاملاً روشن است كه آيه در مقام تفصيل است و بين خلق انسان اوليه و ديگر انسان ها تفاوت وجود دارد. (6) و به طور يقين از آيات گوناگون قرآن به دست مي آيد كه حضرت آدم از نوعي خاك آفريده شده است.

 در مجموع مي توان گفت: تئوري خلقت دفعي حضرت آدم از خاك؛ بيشتر مورد تاييد و توافق آيات و روايات است، اما كيفيت اين تبديل و تغيير و ماهييت آن براي ما روشن نيست و تعابير آيات و روايات در خصوص خلقت ايشان متفاوت و مختلف و جمع بندي در خصوص آن ها قدري دشوار است. 

 در هر حال هيچ مانعي ندارد كه قبل از نسل كنوني بشر كه به حضرت آدم و حوا عليهما السلام منتهي مي گردد، نسل هايي از موجوداتي شبيه انسان هاي كنوني هم وجود داشته اند كه آثار به جاي مانده از آن ها، هر از گاهي توسط باستان شناسان كشف و تاييد مي شود كه نسل آن ها قبل از آغاز نسل كنوني بشر منقرض شده است.

براي تاييد اين ادعا رواياتي از امامام معصوم سلام الله عليهم اجمعين به دست ما رسيده است .

ابو حمزه ثمالي نقل مي كند كه شنيدم امام سجاد سلام الله عليه فرمود:

"أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاكُمْ بَلَي وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِمِ"(7)بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏25، ص 26.

آيا گمان مي كني كه خداي متعال غير از شما خلقي نداشته؟ به خدا قسم كه خداي متعال خلق كرده است هزار هزار آدم و هزار هزار عالم و به خدا قسم تو در آخر آن عوالم هستي(يعني آخرين دوره و نسل آدم و عالم)

اما در مورد سوال شما توضيح كوتاه اين است كه دكتر يد الله سحابي در كتاب خلقت انسان تحقيقاتي را به لحاظ زيست شناسي و با بررسي تطبيقي روي دستگاه هاي تنفسي، گردش خون و سلسله اعصاب روي موجودات زنده به دست مي آورد و سپس از جنين شناسي تطبيقي و مقايسه صفات و احوال جنين در انواع متفاوت جانوران و پس از آن با شواهدي از فسيل شناسي كه مطالعه و بررسي از روي بقايا و اثر موجودات زنده در سنگ ها و طبقات زمين است به دو نتيجه مهم مي رسد:

1. تكامل تدريجي موجودات زنده

2. پيوستگي و تكثير انواع تدريجي

ايشان پس از تشريح اين مراحل چه در فسيل شناسي چه در جنين شناسي و چه در زيست شناسي و بيان شواهد و مثال هايي درباره اصل تكامل و دو نتيجه مزبور به بررسي آيات قرآن در دو زمينه تكامل تدريجي و پيوستگي موجودات با يكديگر مي پردازد و آيات زيادي را شاهد مثال مي آورد كه در ذيل به دو مورد اشاره مي شود.

او در بحث خلقت تدريجي و تكاملي انسان ابتد به آيه يازدهم  سوره اعراف استشهاد مي كند كه خداي متعال فرمود:"وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِدينَ" ما شما را آفريديم سپس صورت بندي كرديم بعد به فرشتگان گفتيم: براي آدم خضوع كنيد! آن ها همه سجده كردند جز ابليس كه از سجده كنندگان نبود. ايشان در ادامه به آيات 11 و 12 و 13 و 14 سوره مومنون  استشهاد  مي كند كه به اصل پيوستگي آفرينش اشاره دارد:"وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ ؛ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً في‏ قَرارٍ مَكينٍ؛ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ " و ما انسان را از عصاره‏اي از گِل آفريديم؛ سپس او را نطفه‏اي در قرارگاه مطمئن (رحم‏])قرار داديم؛ سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته)، و علقه را به صورت مضغه (چيزي شبيه گوشت جويده شده‏) و مضغه را بصورت استخوان هايي درآورديم و بر استخوان ها گوشت پوشانديم سپس آن را آفرينش تازه‏اي داديم پس بزرگ است خدايي كه بهترين آفرينندگان است!.

با توجه به مطالب بيان شده، دكتر سحابي با پذيرش اصل تكامل و پيوستگي و اتصال همه موجودات از يك طرف به نقد آراي كليسا و از طرف ديگر به نقد برخي از نظريات كه از اصل تكامل بهره گرفته اند مانند اصل تبديل انواع داروين مي پردازد.(8)

ايشان در جاي ديگر از كتاب خلقت انسان باز روي اين موضوع پافشاري كرده است كه اصل تكامل، ارتباطي با نظريه داروين ندارد. داروين موضوع تنازع بقا را در انتخاب طبيعي و پيدايش گونه هاي تازه تكثير و تغيير تدريجي آنها موثر مي دانست، اما با مطالعه انتقادهايي كه بعد از آن به عمل آمد قطعي نبودن آن نظريه واضح شد. چنان كه خود داروين هم ناگزير شد عوامل فرعي ديگر را هم در تغيير تدريجي انواع موثر بداند. ... نظريه داروين به فرض آنكه قطعي باشد فقط بياني در علت تغيير تدريجي موجودات زنده است. اما چنين نظريه يي در ابتداي خلقت كه در آن موقع تنوعي از موجودات نبوده است، صادق و قابل انطباق نيست.

علوم زيستي امروز ثابت مي كنند به دلايل زمين شناسي هم تاييد شده كه موجودات زنده به تدريج تنوع يافته و نوع آنها تكثير پيدا كرده است؛ پس موقعي بوده كه حيات از يك جا شروع شده است و چگونگي پيدايش حيات از جسم بي جان و ماده غير زنده با تمام كوشش هاي علمي كه درباره آن شده، هنوز از مرحله فرض و نظريه خارج نشده و صورت قطعي به خود نگرفته است و نظريه داروين از نظر علمي انتقادهايي دارد و تئوري او شكل كلي و خالي از استثنا را نيافته است.(9)

خلاصه آنكه باز به قول دكتر سحابي؛ تقسيم بندي طبيعي موجودات كه داروين از نظر اتصال نسلي آنها كرده است امروز قطعيت علمي ندارد و علتي را هم كه او در تغيير تدريجي انواع موثر مي دانسته كاملاً مورد تاييد و اتفاق نيست. (10)

در اين ميان آيت اللّه مشكيني نيز آيات مربوط به خلقت را به پنج دسته تقسيم كرده است كه بعضي از آنان با نظريه تكامل انواع مخالفت ندارند و ايشان مي‏خواهد با اين بيان بگويد كه اولا زبان قرآن با علوم هماهنگ است و ثانيا نظريه تطور انواع با توحيد ناسازگار نيست.

ايشان نوشته است در قرآن هرگز چيزي كه مخالف عقل و منطق و قطعيت علمي (از طريق مشاهده و تجربه) باشد، وجود ندارد و اگر موضوعي بدين روش و به طور قطع به اثبات رسيد مسلماً قرآن، موافق آن است نه متضاد و مغاير آن، ولي اگر بر خلاف واقعيت موضوع گام برداشته باشيم، نهايت امر كه نادرست بودن نتيجه تحقيق و اشتباه بودن نظريه معلوم خواهد شد، به خطاي خود در اين گونه برداشت و استفاده از قرآن، نيز پي خواهيم برد (مانند هيئت قديم و جديد در علم نجوم).(11)

 پي نوشت ها:

1. طباطبايي محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه موسوي همداني محمد باقر، قم، انتشارات جامعه مدرسين، سال 1374 ه ش، چاپ پنجم، ج4، ص227.

2. سوره آل عمران، آيه 59.

3. ر ك،سوره  ص، آيه 76، سوره اعراف، آيه 12 و سوره حجر،آيات  26 و 28 و 33. 

4. سوره اسراء، آيه‌61.

5. سوره سجده، آيات 7 و 8.

6. مصباح محمدتقي،معارف قرآن، قم، انتشارات موسسسه امام خميني، ج 3 - 1، ص 237.

7. مجلسي محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه،چاپ مكرر، ج‏25، ص 26 .

8. ر ك، سحابي يد الله، خلقت انسان، تهران، انتشارات، شركت سهامي انتشار، سال 1375 ه ش، چاپ سيزدهم، صص ? و ?.

9. همان، ص ???.

10. همان، ص ???.

11. تكامل از ديدگاه قرآن، مشكيني علي، قم، انتشارات الهادي، سال 1386 ه ش، ص 25.