پرسش:
گاهی اوقات هیچ فکر منفی سراغم نمیآید و از این بابت خیلی خوشحال هستم. دوست دارم این حالت ادامه داشته باشد. به نظر شما چه راههایی برای پیشگیری از مبتلا شدن به افکار منفی وجود دارد؟
یکى از کارهای لازم برای تعالی اخلاقی، تسلّط بر هوس بازی خیال است و گرنه هجوم افکار منفی و اسارت در آن، مجالى براى پیشرفت اخلاقی و پیمودن صراط قرب نمیدهد و تمام نیروها و استعدادها را در وجود انسان، باطل و ضایع مىگرداند. از همینرو یکی از ضرورتهایی که سالکان راه عبودیّت بر آن تأکید دارند و خود نیز به آن اهتمام داشتهاند، این است که باید بر قوّه متخیّله خویش ولایت و ربوبیّت پیدا کنند و آن را بَرده و مطیع خویش سازند. برای آنکه بتوان از اسارت هوسهای شیطانی خیال رها شده و در عوض واردات الهی و نیک جایگزین آن شود، دو سطح از اقدامات شامل سلبی و ایجابی قابل ارائه است که در ادامه اشاره میشود.
نکته اول: راههای پیشگیری از افکار منفی در سطح سلبی
منظور از سطح سلبی، مجموعه اقداماتی است که حیث منفی و پرهیزمدارانه دارند و در حقیقت اشاره به برطرف کردن، زدودن یا ترک کردن زمینهها و عواملی است که موجب پدید آمدن افکار منفی میشوند. فاعل اخلاقی برای آنکه بتواند از ابتلای به افکار منفی پیشگیری کند در یک مرحله باید عواملی که موجب پدید آمدن آنها میشوند را شناسایی و از آنها پرهیز کند. روشهای متنوعی در این سطح میتوان توصیه نمود که برخی از آنها بهتناسب افراد و ویژگیهای شخصیتی آنها، متفاوت است. همینطور گاهی وابسته به شرایط زمانی و مکانی است. در ادامه به برخی از روشهای سلبی اشاره میشود.
1. تصفیه ظاهر و باطن
یکی از محققانی که به بحث نفی خواطر اهتمام ویژهای داشته است و با بهرهگیری از مبانی حکمی و قرآنی، دستورالعملهای ویژهای مطرح و توصیه نموده است صدرالمتالهین شیرازی است. در بحث نفی خواطر او معتقد است راه مقابله با وسوسهها و استیلای وهم به افکار باطل و خیالات فاسد، بهرهگیری از شرع است. او با تقسیم شریعت به ظاهری و باطنی معتقد میشود سالک باید به طهارت ظاهر و تهذیب آن از خبائث و نجاسات جسمانی و ترک لذات همت کند تا تاریکیهای تحت سیاست بدن اصلاح شوند. در بُعد شریعت باطنی نیز صدرا معتقد میشود تهذیب باطن از فحشا و تاریکیهای باطنی و تصفیه آن از صفات شهویه ازجمله وظایف سالک است. (1) صدرالمتالهین همچنین طهارت ظاهری را مقدم بر طهارت باطنی میداند. (2)
2. عدم استمرار و پرهیز از بقای اختیاری
چنانکه برخی محققان گفتهاند گاهی بدون اختیار، خیالات باطل به ذهن وارد میشود. (3) یکی از کارهایی که در این مواقع شایسته است انجام شود این است که وقتی فرد اسیر افکار منفی شد باید سعی کند به طریقی جلوی ترتیب اثر دادن آنها را بگیرد؛ یعنی تلاش کند از استمرار آن جلوگیری کند. بالاخره هرچند وارد شدن افکار دستکم گاهی بیاختیار است، اما بقا و استمرار آن و مخصوصاً ترتیب اثر دادن به آنها در اختیار انسان است؛ از همین جهت بایسته است با بهکارگیری فنهایی از استمرار و اسارت افکار باطل جلوگیری شود. یکی از توصیههایی که در منابع روایی برای این کار شده است استعاذه است. (4)
3. ریاضت قوای ظاهری
به اعتقاد برخی محققان، سبب وارد شدن خاطرهها، یا امری است بیرونی و یا امری باطنی است. عامل بیرونی مواردی را شامل میشود که از طریق شنیدن یا دیدن حاصل میشود و سپس اندیشه فرد را تحت تأثیر قرار میدهد. (5) بدینجهت کنترل قوای ظاهری و مخصوصاً شنیدنیها و دیدنیها بهعنوان یکی از راههای سلبی جلوگیری از ورود افکار منفی به ذهن شمرده میشود. از همین جهت است که صدرالمتالهین معتقد میشود ریاضت فکری یکی از ضرورتهای سلوک است. (6) ریاضت قوای ظاهری تلاشی است برای کنترل و پرهیزمداری در قوای ظاهری تا با کنترل آنها بتوان از اسارت در خیالات باطل مصون ماند.
نکته دوم: راههای پیشگیری از افکار منفی در سطح ایجابی
در کنار رویکرد سلبی که به پرهیزمداری اشاره دارد، میتوان از رویکرد ایجابی نیز سخن گفت. منظور از سطح ایجابی مجموعه اقدامات مثبت و بایدها است و در حقیقت اشاره به شناسایی عوامل و زمینهها دارد. در این رویکرد عامل اخلاقی با انجام افعال و دستورالعملهای ویژه و استمرار بخشیدن به آنها، میتواند به ضبط و مهار ذهن دستیافته، افکار و واردات مثبت را تجربه کند و از این طریق از ابتلای به افکار منفی مصون بماند. در ادامه به برخی از روشهایی که در این سطح قابل توصیه است اشاره میشود.
1. اهتمام به عبادات شرعیه
بسیاری از اهل معرفت و سلوک بر انجام اعمال عبادی بهمثابه یکی از بهترین روشها بر تسلط بر قوای فکری و ذهنی تأکید نمودهاند. به اعتقاد آنها براى کسب پیروزى در این راه، هیچ وسیلهای مانند عبادت که اساسش توجه به خدای متعال است، مؤثر نیست. امام خمینی (ره) یکی از اسرار بزرگ عبادات شرعیه را قوت روح و تسلط بر ذهن میداند و میافزاید بهوسیله عبادات شرعیه بدن و قوای آن تابع و منقاد روح گردیده و اراده نفس در آنها کارکن شود و ملکوت نفس بر ملک غالب شود. (7) ریاضتکشانی که از راههای دیگر وارد میشوند ممکن است با مهمل گذاشتن زندگى و ستم بر بدن و تحمیل محرومیتها، اندکى بدان دست یابند، ولى آنچه مورد تأکید دین و اهل معرفت و سلوک است راه عبادت است، بدون آنکه نیازى به آن کارهاى ناروا باشد. توجّه دل به خدا و تذکر این حقیقت که در برابر خالق و مدبر هستی قرار گرفته است، زمینه تجمّع خاطر و تمرکز ذهن را فراهم میکند و او را از افکار باطل و منفی دور میسازد.
بوعلی سینا در نمط نهم اشارات پس از تشریح عبادت افراد عوام که تنها براى مزد انجام میدهد به عبادتهای مقرون به معرفت اشاره نموده و درباره آثار آن میگوید:
«عبادت ازنظر اهل معرفت، ورزش همتها و قواى وهمیه و خیالیه است که در اثر تکرار و عادت دادن به حضور در محضر حق، همواره آنها را از توجّه به مسائل مربوط به طبیعت و مادّه بهسوى تصورات ملکوتى بکشاند و درنتیجه، این قوا تسلیم «سرضمیر» و فطرت خداجویى انسان گردند و مطیع او شوند به حدّى که هر وقت اراده کند که در پى جلب جلوه حق برآید، این قوا در جهت خلاف فعّالیّت نکنند و کشمکش درونى میان دو میل علوى و سفلى ایجاد نشود و «سرباطن» بدون مزاحمت اینها از باطن کسب اشراق کند.» (8)
2. بهرهگیری از اذکار مأثور
ذکر برای در امان ماندن از هجوم بیامان اندیشههای باطل و بهرهمندی از افکار نیک، بهترین حربه و نیز وسیله است. امیرالمؤمنین علیهالسلام درباره اهمیت ذکر در حفظ انسان از امور باطل میفرماید:
«یاد خدا سرمایه هر مؤمن و سودش رهایی از شیطان است.» (9)
از همین جهت یکی از راههایی که در منابع روایی در هنگام مواجهه با افکار باطل به آن توصیه شده است استفاده از برخی اذکار ویژه است. بنابر برخی روایات گفتن اذکار «لاحول و لاقوه الا بالله العلیّ العظیم» (10) و همچنین گفتن ذکر شریف «لا اله الا الله» توصیه شده است. (11) همچنین در روایت دیگری رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله توصیه به گفتن روزی صدمرتبه ذکر «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم،» نموده است و یکی از آثار آن را دوری از غم دانستهاند. (12) غم مصداقی از افکار منفی و باطل میتواند باشد که روح و روان فرد را میآزارد و باعث ایجاد غم و اندوه میشود.
3. اشتغال ذهنی و فکری
به اعتقاد شهید مطهری نفس انسان بهگونهای است که همیشه باید او را مشغول داشت یعنی همیشه باید یک کاری داشته باشد که او را متمرکز کند و وادار به آن کار نماید و الا اگر شما به او کار نداشته باشی او شما را به آنچه دلش میخواهد وادار میکند و آنوقت است که دریچه خیال به روی انسان باز میشود... و همین خیالات است که انسان را از داشتن تمرکز ذهن و فکر دور میکند، اما برعکس وقتی انسان یک کار دارد، آن کار وشغل او را به سمت خود میکشد و جذب میکند و به او مجال برای فکر و خیال باطل نمیدهد. (13) به این حقیقت در روایات اشاره شده است. در روایتی امیرالمؤمنین علیهالسلام فرموده است:
«اگر تو نفس را به کاری مشغول نکنی، او تو را به خودش مشغول میکند.» (14). مولوی در بیان زیبایی این حقیقت را اینگونه بیان نموده است:
میگریزد ضدها از ضدها - شب گریزد چون بر افروز ضیاء
چون درآید نام پاک اندر دهان - نی پلیدی ماند و نی آن دهان (15)
4. دعا و توسل
یکی از راههای در امان ماندن از بسیاری از آفات و گناهان و مخصوصاً افکار و خیالات باطل و فاسد، دعا و استعانت از خدای متعال است. در روایتی حضرت سجاد علیهالسلام از وسوسههای نفس به خدای متعال شکوه نموده و عرض میکند:
«شکوه میکنم بهسوی تو ای خدای من ... از وسوسههای نفس.» (16) همچنین در روایتی حضرت امیرالمؤمنین علی علیهالسلام فرموده است:
«وقتی یکی از شما گرفتار وسوسه شیطان شد، به خدای متعال استعاذه کند و بگوید: "آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّینَ".» (17)
5. تلاوت قرآن
حضرت سجاد علیهالسلام در بیان زیبایی درباره اثر قرآن بر دوری انسان از اندیشههای بدی که ممکن است بر سلامت باطن انسان آسیب برسانند گفته است:
«خدایا برمحمد و آل خود درود فرست و پیوسته با قرآن ظاهر ما را اصلاح کن و خطرات وسوسهها و اندیشههای بد را از زیانرسانی به سلامت باطن ما بازدار.» (18)
در همین رابطه برخی محققان توصیه به تلاوت آیه سخره (19) نمودهاند. مرحوم حسنزاده آملی معتقد است تأثیر آیه سخره در صفای قلب، اطمینان نفس و نفی خواطر و نیز زدودن شک و وسواس، یقینی است و دستور آن از حضرت وصی است. (20) ملاصالح مازندرانی در شرح اصول کافی میگوید: بنابر حدیث، قرائت آیه سخره، هفتاد مرتبه موجب صفا و اطمینان قلب شده و رفع شک و وسوسه میکند. (21)
6. افزایش و تعمیق معرفت
شناخت عمیق و معرفت دقیق درباره حضرت حق و او را حاضر و ناظر دانستن و همچنین شناخت دقیق و عمیق نفس و قوای آن و همچنین شناخت ضعفهای شخصیتی میتواند فرد را جهت دور ماندن از افکار منفی یاری دهد. صدرالمتالهین پس از بیان انواع واردات ذهنی و بیان شباهتهای خواطر شیطانی و ملکی میگوید دلیل نفوذ آفات بر قلب، ضعف علم به نفس و باقی ماندن هواهای نفسانی در قلب آدمی است. (22)
نتیجه:
با بررسی منابع روایی و توصیههای بزرگان معرفت و سلوک میتوان دو سطح از راهکارهای ایجابی و سلبی را جهت پیشگیری از افکار و خیالات باطل ارائه نمود. در سطح ایجابی راهکارهایی مانند استمداد از ذکرهای مأثور مانند ذکر شریف «لا اله الا الله» و «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم،» اهتمام به عبادات شرعیه، ایجاد اشتغال ذهنی و فکری، دعا و توسل، تلاوت قرآن و افزایش و تعمیق معرفت را میتوان ذکر نمود و در سطح سلبی روشهایی مانند ریاضت دادن به قوای ظاهری و کنترل قوای بینایی و شنوایی، پاکی ظاهر از نجاسات و آلودگیها و باطن از فحشا و گناه و پرهیز کردن از بقای اختیاری و ترتیب اثر ندادن به افکار منفی قابل توصیه است.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. صادقی نیری، رقیه، الهیاری نژاد، مریم، مثبت اندیشی و خوشبینی در نهجالبلاغه، پژوهشنامه نهجالبلاغه، 1392، ش 1، ص 74-63.
2. اوستین، جول، رهایی از افکار منفی: اندیشه بهتر، زندگی بهتر، ترجمه مریم امامی، تهران، ملینا، 1399.
پینوشتها:
1. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام جاهلیه، تهران، بنیاد حکمت صدرا، 1381، ص 152-153.
2. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام جاهلیه، تهران، بنیاد حکمت صدرا، 1381، ص 152-153.
3. نراقی، مهدی بن ابی ذر، جامع السعادات، ترجمه کریم فیضی، قم، قائم آل علی علیهالسلام، 1396، ج 1، ص 335.
4. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء، 1403 ق، ج 67، ص 39.
5. نراقی، مهدی بن ابی ذر، جامع السعادات، ترجمه کریم فیضی، قم، قائم آل علی علیهالسلام، 1396، ج 1، ص 335.
6. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام جاهلیه، تهران، بنیاد حکمت صدرا، 1381، ص 53.
7. امام خمینی سلاماللهعلیه، چهل حدیث، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1386، ص 125.
8. ابنسینا، شرح الاشارات و التنبیهات، تصحیح مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب، 1381، ج 2، ص 592.
9. «ذِکرُ اللّه رَأسُ مالِ کلِّ مُؤمِنٍ و رِبحُهُ السلامَهُ مِنَ الشیطانِ.» عبدالواحد بن محمدتمیمی آمدی، غررالحکم و درر الکلم، تصحیح: مهدی رجائى، قم، دارالکتاب الإسلامی،1410 ق، ص 188.
10. ابنبابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، الامالی، چاپ پنجم، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، موسسه الاعلمی، 1376، ص 543.
11. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق، ج ۲، ص ۴۲۴.
12. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء، 1403 ق، ج ۹۰، ص ۱۸۶.
13. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1387، ج 22، ص 789.
14. «هِیَ نَفْسُکَ إِنْ لَمْ تَشْغَلْهَا شَغَلَتْکَ.» ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر (مجموعه ورام)، قم، مکتبه الفقیه، 1410 ق، ج 2، ص 134.
15. جلالالدین محمد بلخی، مثنوی معنوی مولوی، نسخه الکترونیک، [بیجا]، 1394، دفتر سوم.
16. «أَشْکُو إِلَیْکَ یَا إِلَهِی...وَسْوَسَهَ نَفْسِی.» امام سجاد علیهالسلام، صحیفه سجادیه، ترجمه: عبدالمجید آیتی، تهران، سروش، 1375، دعای 51.
17. «إِذَا وَسْوَسَ اَلشَّیْطَانُ إِلَى أَحَدِکُمْ فَلْیَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ وَ لْیَقُلْ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّینَ.» طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، شریف رضی، 1370 ش، ص 377.
18. «اللهمَ صَلِ علی مُحمدٍ وَآله وَادم بِالقرآن صلاح ظاهرنا وَ احجب بِهِ خَطرات الوَساوس عن صِحهِ ضَمائرنا.» امام سجاد علیهالسلام، همان، دعای 42.
19. آیه سخره به آیات ۵۴، ۵۵ و ۵۶ سوره اعراف اشاره دارد. این آیات به این دلیل «سخره» نامیده شدهاند که در آنها به تسخیر و مسخر بودن مخلوقات در برابر خداوند اشاره شده است؛ بهعبارتدیگر، این آیات بیان میکنند که همهچیز، ازجمله خورشید، ماه، ستارگان و... تحت اراده و فرمان الهی هستند.
20. حسنزاده آملی، حسن، رساله نور علی نور در ذکر ذاکر و مذکور، چاپ ششم، قم، تشیع، 1371، ص 127؛ همو، هزار و یک نکته، چاپ پنجم، تهران، رجا، 1365، ص 799.
21. مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح الکافی؛ الاصول والروضه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1382، ص 285.
22. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1363 ش، ص 160.
