پرسش 1:
اذکار و ختومات شرح
آيا اذکار و ختومات موجود در برخي کتب نظير دو هزار و يک ختم و يا رهنماي گرفتاران و... موثق هستند و استفاده از اين کتب و اذکار آنها کار صحيحي است؟

پاسخ:
پرسشگر گرامي باسلام و تشکر از ارتباطتان با اين مرکز
توسل به خدا و ذکر زباني و قلبي و تکرار اين ذکر ها از جمله تکرار "استغفر الله ربي و اتوب اليه " يا هر ذکر ديگري که بر عظمت خدا و حقارت بنده دلالت کند يا خواندن دعاهاي مشهور و دعاهاي غير مشهور يا ختم آيات يا سوره ها يا کل قرآن که بر توجه و توسل به درگاه خدا و توبه و طلب آمرزش دلالت دارد و توسل به آيات قرآن و نذر براي برآورده شدن حاجات؛ به اين صورت که نذر کند اگر حاجتش برآورده شد ،هزار بار استغفار کند يا پانصد بار صلوات بفرستد يا چند صد بار تسبيح ( سبحان ربي الاعلي و بحمده - سبحان ربي العظيم و بحمده )يا تهليل (لا اله الا الله) يا حوقله (لا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم) بگويد يا چند بار فلان سوره را بخواند يا ...؛ به خواست خدا باعث برآورده شدن حاجات مي شود .
اگر هم اجابت تقاضايمان به مصلحتمان نباشد ، باعث ريخته شدن گناهان مي گردد. آيات زير در مورد استغفار است :
استغفروا ربکم ثم توبوا اليه يمتعکم متاعا حسنا (1)
از پروردگارتان آمرزش بطلبيد و به سوي او باز گرديد تا خدا شما را بهره نيکو دهد.
يا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا اليه يرسل السماء عليکم مدرارا و يزدکم قوة الي قوتکم (2)
اي قوم ،از خدايتان آمرزش بطلبيد و به سوي او بازگرديد تا آسمان را بر شما بباراند و قوت بر قوت شما بيفزايد.
استغفروا ربکم انه کان غفارا يرسل السماء عليکم مدرارا و يمددکم باموال و بنين و يجعل لکم جنات و يجعل لکم انهارا (3)
از خدايتان آمرزش بطلبيد که او بسيار آمرزنده است . آسمان را بر شما مي باراند . شما را با مال و فرزند ياري مي دهد و براي شما باغ ها و نهرها قرار مي دهد.
بنا بر اين همه ختم هايي که گفته شده خوب است. به خواست خدا تاثير دارد چون ياد خدا و دعا و توسل و استغفار هستند . به تصريح قرآن دعا و توسل و استغفار باعث برآورده شدن حاجت ها ( در صورت به مصلحت بودن براي بنده ) مي شوند اما ختم هايي که در کتاب هاي مورد اشاره شما آمده، غالبا سند معتبر از معصوم ندارد. نمي توان به يقين آنها را به عنوان دستور معصوم توصيه کرد. البته گفتيم که به جا آوردن آنها منعي ندارد ، ولي نمي توان آنها را از معصوم دانست. اگر موردي با سند معتبر به معصوم برسد، مي توان آن را به عنوان دستور معصوم به جا آورد ، ولي بقيه موارد را فقط به عنوان کلي دعا و توسل مي توان انجام داد.
پي نوشت ها:
1. هود(11)،آيه 3.
2. همان،آيه 52.
3. نوح(71)،آيه .

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
در آيات و روايات است که زن علاوه بر حفظ چشم، از نگاه و چشم چراني و حفظ عفت و پاکدامني که وظيفه مرد هم هست، وظيفه دارد هنگام مواجهه با نامحرم ،زينت هاي طبيعي و عاريتي خود را از آنان بپوشاند . خودنمايي و عشوه گري نکند. جز گردي صورت و دست ها تا مچ ، بقيه بدن و زينت هايش از غير محرم ها پوشيده باشد ، مگر زينت هاي ظاهر که پوشاندشان ممکن نيست يا سبب حرج و زحمت مي باشد . پوشاندن در برابر محرم ها که لازم نيست.
در مورد لباس هم با توجه به روايات توصيه شده که لباس به نحوي نباشد که حجم بدن را بنمايد و تحريک کننده و اغواگر نباشد.
اما اين که لباس مشکي باشد يا به نوعي باشد که از جذابيت زن بکاهد، چنين چيزي نداريم.
پوشش بايد جذابيت هاي زن را از غير محارم بپوشاند ،نه اين که از آن ها بکاهد يا آن که زن خود را زشت کند.

پاسخ: پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
با مراجعه به اينترنت معلوم شد چيزي به نام "آيات مغربي" ساخته و پرداخته شده است، مثل يس مغربي،فيل مغربي،توحيد مغربي، حمد مغربي، آيت الکرسي مغربي ؛ بعد در توضيح گفته شده:
درست آن "مقرّبي" است، زيرا ارباب طلسم و ورد و افسون که اين آيات را ساخته و پرداخته اند، در بين آيات، دعاها و ذکر ها و آيات ديگر را مي خوانند و نام هاي ملائکه مقرب را مي برند و به آن ها متوسل مي شوند.
البته ارباب طلسمات براي اين دعاها و آيات و سوره هاي اختراعي، آثار و خواص بسيار برشمرده اند . متاسفانه جامعه متکي بر جهل و خرافه و شعار هم به اين ها بهاي زياد مي دهد.
دعا و عبادت بايد از جانب خدا و پيامبر و جانشينان پيامبر رسيده باشد .اين دعاها و آيات ترکيبي و تلفيقي همه ساخته دست افرادي است که به علوم غريبه و ممنوعه و...اشتغال دارند و هيچ کدام اين ها از معصوم نرسيده است.
شناخت ملائکه مقرب فقط با تعليم خدايي ممکن است . بشر به خودي خود راه ورود به اين حوزه را ندارد . بايد فقط با استناد به سخن قطعي پيامبر و امام و با استناد به روايات معتبر، ملائکه را معرفي کنيم و نام ببريم . اجازه توسل به آن ها بايد از جانب خدا و پيامبر رسيده باشد و اين دعاها هيچ کدام سند معتبر از معصوم و مبناي شرعي و ديني محکم ندارند. اين نام ها و اين ملائکه در کدام حديث معتبر معرفي شده اند؟ در کدام حديث معتبر چنين ذکر و دعا و وردي از جانب معصوم وارد شده است؟
هر کس در دين خدا و عبادت و دعا، به ساخته هاي ديگران رو آورد، تکذيب خدا کرده ، به بدعت گذاران ميدان داده و... ميدان را براي تحريف گران و خرافه سازان و دشمنان شناخته و ناشناخته دين آماده نموده است.
البته اين آيات تلفيقي با سالم بودن قرآن از تحريف منافات ندارد ،زيرا بافندگان اين آيات و سوره ها آن ها را به عنوان قرآن ارائه نکرده و کسي هم آن ها را به عنوان قرآن تلقي ننموده است.

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
سوال در خصوص بي سواد و با با سواد بودن پيامبر است که بايد در دو مرحله بحث شود:
1- قبل از بعثت
پيامبر قبل از بعثت سواد خواندن و نوشتن را نداشت.
آيات(1) و روايات(2) بر اين مطلب دلالت دارند. شهيد مطهري مي نويسد: قطعي و مسلّم و مورد اتفاق علماي مسلمان و غير آن‏ها است که ايشان قبل از رسالت کوچک‏ترين آشنايي با خواندن و نوشتن نداشته است. (3)
درست است که خواندن و نوشتن براي هر انساني کمال محسوب مي شود، ولي گاهي وضعي پيش مي آيد که نخواندن و نوشتن کمال است. اين مطلب در مورد پيامبران مخصوصاً خاتم انبيا(ص) کاملاً صدق مي کند، چه اين که اگر دانشمندي درس خوانده، و فيلسوفي آگاه و پر مطالعه ادعاي نبوت کند و کتابي ارائه دهد، به عنوان کتاب آسماني، در چنين وضعي ممکن است وسوسه و ترديدهايي پيش بيآيد که اين کتاب و مکتب مولود انديشه‏هاي او است يا از جايي آموخته است، ولي اگر از ميان يک قوم عقب افتاده، انساني که هرگز استادي را درک نکرده و کتابي نخوانده و ننوشته است، برخيزد و کتابي به عظمت عالم هستي، با محتواي بسيار عالي ارائه دهد، مي توان درک نمود تراوش فکر او نيست، بلکه وحي آسماني و تعليم الهي است. (4) يکي از معجزات پيامبر همين است که در حال امّي بودن قرآن را آورده است.
2- بعد از بعثت
انديشمندان اسلامي در خصوص بي سواد و با سواد بودن پيامبر(ص) بعد از رسالت اختلاف نظر دارند.
بعضي باور دارند که حضرت در دوران رسالت هم مي­خواند و هم مي نوشت. برخي مانند سيد مرتضي از طرفداران اين نظريه است. (5) طرفداران اين رويکرد با بهره‏گيري از آيات و روايات قايل شده‏اند چگونه ممکن است پيامبر - که همه چيز را مي­آموخته است - خواندن و نوشتن را نياموخته باشد؟!(6)
برخي عقيده دارند که پيامبر بعد از رسالت مي خواند، ولي نمي‏نوشت. (7)
بعضي احتمال داده‏اند حضرت بعد از رسالت نه مي خواند و نه مي نوشت.
شايد بتوان اين نظر را پذيرفت که پيامبر بعد از رسالت خواندن و نوشتن را مي دانست، اما چيزي ننوشت.
پي نوشت‏ها:
1. عنکبوت (29) آيه 48؛ پيام قرآن، ج 8، ص 61؛ منشور جاويد، ج 6، ص 40.
2. بحارالانوار، ج 16، ص 119.
3. مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج 3، ص 208.
4. تفسير نمونه، ج 26، ص 306.
5. بحارالانوار، ج 16، ص 135.
6. مرتضي مطهري، همان، ص 212.
7. بحارالانوار، ج 16، ص 133.

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
اين حديث از رسول خدا روايت شده . البته با همين عبارات يا با اندکي تغيير از امامان ديگر هم روايت شده است.
آدرس روايت از رسول خدا: بحار الانوار،ج64،ص300و با سند زير است:
المحاسن(البرقي) عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَيْنِ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص
از امام صادق با سند زير:
الخصال عَنِ ابْنِ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ ذَكَرَ رَجُلٌ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِي إِذَا سَخِطَ لَمْ يُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنَ الْحَقِّ وَ الْمُؤْمِنُ الَّذِي إِذَا رَضِيَ لَمْ يُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِي بَاطِلٍ وَ الْمُؤْمِنُ الَّذِي إِذَا قَدَرَ لَمْ يَتَعَاطَ مَا لَيْسَ لَه(1)
بنا به نقل ديگر امام باقر در ملاقات با عمر بن عبدالعزيز در مدينه اين کلام را مي گويد. سند آن نقل به شرح زير است:
الخصال الطَّالَقَانِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِيرٍ الطَّبَرِيِّ عَنْ أَبِي صَالِحٍ الْكِنَانِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ الْحِمَّانِيِّ عَنْ شَرِيكٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُعَاذٍ قَالَ كُنْتُ جَلِيساً لِعُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيز(2)
نقل هاي ديگر هم هست.
ترجمه:
سه ويژگي است که در هر کس باشد، خصال ايمان را کامل کرده است:
کسي که رضايت و خشنودي و شادي او را به باطل وارد نسازد.(به هنگام شادي و رضايت سرمستي و فساد و گناه و تکبر نکند.)
هر گاه خشمگين شد ، از جاده حق خارج نشود ( به استکبار و زورگويي و ستم و انکار و...نگرايد)
اگر امکان و قدرت پيدا کرد، چيزي را که حق او نيست، برندارد.( به حقوق ديگران دست اندازي نکند)
پيام هاي اين حديث فراوان است که با دقت در ترجمه روشن مي شود . بايد به کتاب هاي اخلاقي مراجعه نمود.
پي نوشت ها:
1. بحار،ج64،ص289 به نقل از خصال شيخ صدوق.
2.همان،ص326 به نقل از خصال.

پرسش 1: حديث شرح آيا حديث " اي محمد اگر تو نبودي، آسمان ها را نمي آفريدم و اگر علي نبود ،تو را نمي آفريدم و اگر فاطمه نبود ،هر دوي شما را نمي آفريدم " از خداوند خطاب به حضرت محمد ، صحت دارد؟ پاسخ: پرسشگر گرامي باسلام و تشکر از ارتباطتان با اين مرکز به توضيحي در باره حديث قدسي و غير قدسي توجه کنيم : پيامبر دو نوع روايت و حديث داشت که در نوع اول ، مامور به ابلاغ روايات جهت تبيين رسالت خويش با حفظ و ابلاغ الفاظ و معاني بود که به واسطه وحي از طرف خدا دريافت مي کرد. تمام روايات منسوب به حضرت از اين قبيل است، اما گاهي بر پيامبر معنا يا معاني اي از عالم کشف و شهود القا مي شد که حضرت آن معنا يا معاني را با الفاظ خود بيان مي کرد . احاديث قدسي از اين بود. در عين حال بيشتر احاديث قدسي مربوط به باز نمايي يا باز خواني واقعه معراج است . صحت و اعتبار چنين احاديثي را بايد از منابعي که در اين باره آمده است، جويا شد . اما در مورد حديث مشهور "لولاك لما خلقتُ الأفلاك" و ادامه حديث كه مي‌فرمايد "اگر علي(ع) نبود، اي پيامبر، تو را خلق نمي‌كردم و اگر فاطمه(س) نبود، شما دو نفر را خلق نمي‌كردم" گرچه فقط يك حديث با اين عبارت موجود است كه مي‌گويد "لولا فاطمة لما خلقتكما"ولي مضمون قسمت اوّل و دوم حديث در روايات بسياري به چشم مي‌خورد . تفسير و توجيهاتي هم درباره آن صورت گرفته ، مفهوم حديث اين است: چون هدف رسالت، هدايت بشر و به كمال رساندن انسان‌ها است و تلاش پيامبر(ص) و رسالت او جز با استمرار امامت ممكن نبود و حلقه اتصال ميان نبوت و امامت، فاطمه زهرا (سلام الله عليها)است، اينان هدف نهايي خلقت هستند و وجود شان به عالم خلقت معنا مي‌دهد. فاطمه ‌زهرا (س‌) سرور ‌زنان‌، و درياي‌ بيكران‌ دانش‌، آينه ‌كمال‌، نمونه‌ عيني‌ خلوص‌ در بندگي‌، جلوه ‌تمام‌ و كمال ‌اسماء اللّه‌، و تجلي‌ لطف‌ بيكران‌ خداوند است‌. زهراي‌اطهر (س‌) داراي ‌مقامي‌ است ‌كه‌ براي‌ هيچ کسي غير از ‌معصومين‌(ع‌) قابل ‌درك ‌نيست‌، و آن ‌مقام‌ شامخ‌ عصمت ‌و ولايت‌ است‌. مطلبي‌ كه‌ در سؤال ‌مطرح‌ شد، در كتاب‌"فاطمه ‌بهجة ‌قلب‌ المصطفي‌" آمده‌ است‌: "عن ‌اللّه‌ تبارك‌ و تعالي‌: يا أحمد، لولاك‌ لما خلقتُ الافلاك ‌و لولا عليٌ لما خلقتُك ‌و لو لا فاطمه ‌لما خلقتكما؛(1) اي احمد، اگر نبودي‌، افلاك‌ را خلق‌ نمي‌كردم‌، و اگر علي ‌نبود، تو را خلق ‌نمي‌كردم‌. اگر فاطمه‌ نبود، شما را خلق‌ نمي‌كردم‌" . توجيه ‌اين‌ حديث ‌قدسي‌(البته‌ حديث‌ به‌ اين‌عبارت ‌در كتب ‌معتبر نيامده) اين‌ است‌ كه‌ فلسفه‌ آفرينش‌، رسيدن‌ فيض‌ و رحمت ‌كامل‌ به‌ موجودات ‌است‌. فقط انسان ‌كامل ‌است ‌كه‌ شايستگي‌ دريافت‌ كامل‌ترين ‌فيض ‌الهي‌ را دارد. از آن‌ جا كه‌ وجود مقدس‌ فاطمه‌(س‌) سر چشمه‌ و منشأ وجود يازده‌ امام ‌معصوم‌(ع‌) است‌، در اين‌ حديث‌ قدسي‌ محور قرار گرفته‌ است‌، يعني‌ اگر فاطمه‌(س‌) نبود، هدف ‌از خلقت‌ كه‌ وجود انسان‌ كامل ‌و خليفه‌ و حجت ‌الهي ‌روي ‌زمين ‌تا ابد است،‌ حاصل ‌نمي‌شد و اين،‌ به‌ معني‌ برتري ‌حضرت‌زهرا (س‌) از رسول‌اكرم‌(ص‌) نيست، بلكه‌ بدين‌ معني‌ است‌ كه‌ ادامه‌ انوار مقدس‌ معصومين‌(ع‌) به‌وسيله‌ دخت‌ گرامي ‌پيامبر است‌. هدف آفرينش، انوار پاك‌ چهارده‌معصوم‌(ع‌) است‌ و همه‌ اين‌ بزرگواران‌ نَفس ‌و نور واحد هستند، چنان‌ كه‌ در آيه‌ مباهله‌،(2) خدا از علي‌(ع‌) به‌ عنوان‌ نفس ‌نبي‌(ص‌) ياد كرده‌ است‌. رسول‌ خدا (ص‌) فرمود: "خدا، من‌، علي‌، فاطمه‌، حسن ‌و حسين‌ را از يك ‌نور آفريد".(3) ليكن‌ چون ‌فاطمه‌ واسطه‌ فيض‌ يازده‌ اختر آسمان‌ ولايت ‌و امامت ‌است‌، خدا خطاب‌ به‌ حضرت‌محمد (ص‌) فرمود‌: "اگر فاطمه ‌نبود، شما را خلق‌ نمي‌كردم" زيرا ‌نور مقدس ‌پيامبر از طريق‌ فاطمه ‌ادامه‌ يافته‌ و تا ‌قيامت ‌برقرار و ثابت است، همان گونه كه ‌فاطمه‌(س‌) وحدت ‌بخش ‌انوار پاك‌ و مركز دايره‌ وجود است‌، در حديث‌ كسا محور پنج‌ تن‌(ع‌) واقع ‌شده‌ است: "هم، ‌فاطمه ‌و أبوها و بعلها و بنوها".(4) جهت اطلاع بيشتر مي توانيد از مطالعه کتاب«حديث لولا فاطمه» نوشته آيه الله محمد علي گرامي بهره مند شويد . پي نوشت ها: 1. احمد رحماني‌همداني‌، فاطمه ‌بهجه‌ قلب‌المصطفي‌، به‌نقل‌از كشف‌اللئالي‌، صاحب‌بن‌عبدالوهاب‌بن‌العرندس‌. 2. آل ‌عمران‌(3) آيه‌61. 3. بحارالانوار، ج‌، ص‌، حديث‌122. 4. مفاتيح‌الجنان.

پاسخ:
پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
در حديث آمده كه عطسه موجب راحتي بدن است، تا سه روز و به روايتي هفت روز، امان از مرگ است. نيز وارد شده كه عطسه به هنگام گفتن مطلب، گواه بر صدق و راستي آن مطلب است. در روايت آمده كه هنگام عطسه صلوات بفرستيد. آن چه بين عوام مشهور است كه هنگام عطسه تك بايد صبر كرد، صحت ندارد و در احاديث اثري از اين حرف نيست.(1)

پي‌نوشت‏:
1. شهيد دستغيب، 82 پرسش، ص 161، سؤال 71، مصطفي حسيني دشتي، معارف و معاريف، ج 7، ص 389، ماده: عطسه.

پرسش 1: حکم عکس شرح آيا اين حديث از اعتبار کافي برخور دار است؟ قال رسول الله ص:لا تدخل البيت فيه صوره او تمثال او کلب؟ پاسخ: با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما ؛ و تشكر به خاطر ارتباطتان با اين مركز؛ « وَ قَالَ الصَّادِقُ لَا تُصَلِّ فِي دَارٍ فِيهَا كَلْبٌ إِلَّا أَنْ يَكُونَ كَلْبَ صَيْدٍ وَ أَغْلَقْتَ دُونَهُ بَاباً فَلَا بَأْسَ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَا تَدْخُلُ بَيْتاً فِيهِ كَلْبٌ وَ لَا بَيْتاً فِيهِ تَمَاثِيلُ وَ لَا بَيْتاً فِيهِ بَوْلٌ مَجْمُوعٌ فِي آنِيَة » (1) امام صادق عليه السلام مي فرمايد : نماز نخوان در خانه اي که در آن سگي است ، مگر آن که سگ شکاري باشد و در را بر رويش بسته باشي، و در خانه اي که در آن تمثال باشد ملائکه داخل نمي شوند. نيز وارد نمي شوند در خانه اي که در آن ظرفي باشد که در آن بول است . اين روايت مرسله است ، يعني شيخ صدوق که آن را از امام صادق عليه السلام نقل مي کند. واسطه هاي خود را تا امام نام نبرده است. در اين که به حديث مرسل مي شود تمسک کرد ، سخنان زيادي وجود دارد و بين علما اختلاف نظر وجود دارد . برخي مطلقا آن را قابل تمسک مي دانند و برخي ديگر تحت شرايط خاصي آن را مي پذيرند .(2) بر فرض پذيرفته شدن اين روايت ، حداکثر دلالت دارد که نماز خواندن در چنين خانه اي کراهت دارد ، ولي در مورد حرام بودن نصب عكس در خانه ، نه اين روايت دلالت دارد و نه کسي از علما آن را مورد اشکال قرار داده است ، بلکه مشهور علما فتوا داده اند که در صورت پوشاندن تصوير، نماز خواندن هم کراهت ندارد .(3) پي نوشت ها : 1 . من لا يحضره الفقيه، 4 جلد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم - قم - ايران، نوبت چاپ‏دوم، 1413 ه ق. ، ج‏1، ص: 246 . 2 . عاملي ، وصول الاخيار الي اصول الاخبار ، مجمع الذخائر الاسلاميه ، الطبعة الاولي ، 1410 ه ق. ، ص 107. 3 . نجفى، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، 43 جلد، دار إحياء التراث العربي - بيروت - لبنان، نوبت چاپ‏هفتم ، ج‏8، ص: 389 & خويى، ، موسوعة الإمام الخوئي، 33 جلد ، ج‏13، ص: 204 & سبزوارى، مهذّب الأحكام في بيان الحلال و الحرام، 30 جلد، دفتر آيه الله سبزوارى - قم - ايران، نوبت چاپ‏چهارم، 1413 ه ق ، ج ‏5 ، ص 477 & مجلسى اول، لوامع صاحبقراني المشتهر بشرح الفقيه، 8 جلد، مؤسسه اسماعيليان - قم - ايران، نوبت چاپ‏دوم، 1414 ه ق ، ج‏3، ص: 309 .