قرآن كتاب هدایت به معارف حق در باب خدا شناسی و معاد شناسی و بیان اخلاق متعالی انسانی است و در ضمن برای اداره صحیح زندگی فردی و اجتماعی انسان ها، احكام حیاتبخش ارائه كرده است. خداوند هدایتش را با مبعوث كردن پیامبر به تدریج نازل كرده و برای نزول این هدایت، دنبال شأن نزول و اتفاق خاص نبوده است و به همین جهت غالب آیات و سوره ها شأن نزول ندارند و فقط معدودی از آیات احكام یا تاریخ در مناسبت های خاص یا برای بیان حكم واقعه خاص نازل شده اند و شأن نزول دارند.

آیت الكرسی از جمله آیات معارفی قرآن است كه ناظر به واقعه یا بیان حكم موضوعی خاص نیست تا شأن نزول خاصی داشته باشد. بلكه بیان گر معارف بلندی است كه خداوند با وحی به بشر القا كرده است.

«وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ الَّذِي جَمَعَ مالاً وَ عَدَّدَهُ يَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَهُ» (1)؛ واي بر هر عيبجوي مسخره كننده‏اي همان كس كه مال را جمع آوري و شماره كرده گمان مي‏كند كه اموالش سبب جاودانگي او است.

خداوند متعال در اين سوره ابتدا هر كسي را كه عيب جويي و مسخره كند را تهديد مي كند كه شامل تمام عيبجويان و مسخره كنند گان اعم از ثروتمند و فقير مي شود. در آيه بعدي خداوند در واقع ريشه و علت اصلي اين صفت زشت را بيان مي كند كه غالبا عيب جويان و مسخره كنندگان كساني هستند كه مال اندوزي كرده و بخاطر ثروتشان كه آنها را مغرور كرده اين كار را مي كنند. ولي عيب جويي را منحصر در افراد ثروتمند نكرده است. در تفسير الميزان چنين آمده: «جمله" الَّذِي جَمَعَ ..." به منزله تعليل است براي جمله" وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ"، و مي‏فهماند علت اينكه ويل را نثار هر همزه و لمزه كرديم اين است كه او مال دنيا را جمع مي‏كند و مي‏شمارد.(2)

در تفسير نمونه هم اين مطلب آمده است كه: «سپس به سرچشمه اين عمل زشت(عيبجويي و استهزاء) كه غالبا از كبر و غرور ناشي از ثروت مايه مي‏گيرد پرداخته، مي‏افزايد:(الَّذِي جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَهُ) آن قدر به مال و ثروت علاقه دارد كه پيوسته آنها را مي‏شمرد، و از برق درهم و دينار، و پولهاي ديگر، لذت مي‏برد و شادي مي‏كند. و طبيعي است كه چنين انسان گمراه و ابلهي مؤمنان فقير را پيوسته به باد سخريه بگيرد.(3)

علاوه بر اينكه كه شان نزول اين آيات درباره افرادي بوده كه ثروتمند بوده و بخاطر ثروتشان، فقيران را مسخره و عيبجويي مي كردند. بنابراين علت وصف كردن عيب جويان و مسخره كنند گان به مال اندوزان و ثروتمندان، هم به خاطر شان نزول آيات و هم به خاطر اينكه غالب عيبجويان بخاطر ثروتشان و موقعيت اجتماعيشان، دست به چنين كاري مي زنند، مي باشد. از اينرو اين عمل منحصر در آنها نيست بلكه فقيران و مستمندان هم عيب جويي و مسخره مي كنند و تهديد در اين آيه شامل آنها نيز مي شود.

پي نوشت ها:

1. همزه(104)آيات 1-3.

2. طباطبايي، محمد حسين، الميزان(ترجمه)، انتشارات جامعه مدرسين، ج‏20، ص 617.

3. مكارم شيرازي، تفسير نمونه، انتشارات اسلاميه، ج‏27، ص 312.

خير، اين مطلب در روايات است و روايات هم در صورت داشتن سند صحيح و نداشتن تعارض با قرآن و اصول قرآني و عقلي، معتبر و حجت هستند.

شأن یعنی  منزلت ، حقیقت ، واقع ،آنچه هست. هرگاه به مناسبت جریانی در باره شخص یا حادثه ای خواه در گذشته یا حال یا آینده و یا درباره وجوب احكام آیه یا آیاتی نازل شود ، همه این موارد را شان نزول آن آیات می گویند ،مثلا مي گويند فلان آیه در باره عصمت پیامبران یا عصمت فرشتگان یا حضرت ابراهیم یا نوح یا آدم عليهم السلام  نازل شده است . تمامی این ها را شان نزول مي نامند.  (1)

پی نوشت:

1. آیة الله معرفت ،علوم قرآن، ص 87 ؛

 معارف و معاریف، ج 6،ص 428.

«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) لِعَلِيٍّ (ع): يَا عَلِيُّ أُوصِيكَ فِي نَفْسِك‏ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا‏...وَ السَّادِسَةُ الْأَخْذُ بِسُنَّتِي فِي صَلَاتِي وَ صَوْمِي وَ صَدَقَتِي فَأَمَّا الصلاة فَالْإِحْدَي وَ خَمْسُونَ وَ أَمَّا الصَّوْمُ فَثَلَاثَةُ أَيَّامٍ فِي كُلِّ شَهْرٍ خَمِيسٌ فِي أَوَّلِهِ وَ أَرْبِعَاءُ فِي وَسَطِهِ وَ خَمِيسٌ فِي آخِرِهِ وَ أَمَّا الصَّدَقَةُ فَجُهْدَكَ حَتَّي يُقَالَ أَسْرَفْتَ وَ لَمْ تُسْرِف‏...»(1)؛ امام باقر(ع) فرمودند رسول خدا(ص) به امير المومنين علي بن ابيطالب(ع) فرمودند: اي علي تو را سفارش مي كنم در مورد خودت به چند خصلت پس آنها را حفظ كن... و ششم اينكه در مورد نماز و روزه و صدقه از سنت من پيروي كني اما نماز پس پنجاه و يك ركعت است و اما روزه پس سه روز در هر ماه است پنجشنبه اول و چهارشنبه وسط و پنج شنبه آخر هر ماه و اما صدقه و انفاق پس هر چه در توان داري تا اينكه بگويند تو اسراف كرده اي در حالي كه اسراف نكرده اي...(پس واقعا اسرافي صورت نگرفته ، بلكه تصور ديگران اين است بهمين خاطر هم سرزنش مي كنند كه چرا اين همه اسراف مي كني. به عنوان مثال اگر كسي هر شب چند فقير را بر سر سفره خويش دعوت كند از نظر گروهي اين كار مصداق اسراف به حساب مي آيد در حالي كه اين طور نيست.)

پي نوشت:

1. شيخ حر عاملي، محمد بن حسن‏، وسائل الشيعة، انتشارات آل البيت، ج15، ص181.

تا جايي كه بررسي كرديم اين مضمون از سه امام نقل شده است به اين شرح:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّه(1)

عن علي(ع) زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ بَذْلُهُ لِمُسْتَحِقِّهِ وَ إِجْهَادُ النَّفْسِ بِالْعَمَلِ بِه (2)

عَنِ الصَّادِقِ(ع) لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ زَكَاةٌ وَ زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ أَنْ يُعَلِّمَهُ أَهْلَه(3)

پي نوشت ها:

1. كليني، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الكتب الإسلامية - تهران، ج 1، ص 31.

2 - ليثي واسطي، علي بن محمد، عيون الحكم و المواعظ، دار الحديث - قم، ص 275

3. مجلسي، محمد باقر بن محمد تقي، بحار الأنوارالجامعة، دار إحياء التراث العربي - بيروت، ج 2، ص 25.

پرسشگر گرامی با سلام و سپاس از ارتباطتان با این مركز

این حدیث از پیامبر اكرم (ص) است كه در مستدرك الوسایل، محدث نوری ،جلد 4 صفحه 235 آمده است:

عن عبدالرحمن السلّمی قال قال رسول الله(ص): « خیركم من تعلم القرآن و علمه ».

اين حديث شريف از مولاي متقيان امير مومنان(ع)نقل شده است كه در وصيتش به امام حسن مجتبي(ع) فرمود:

"لَا عِبَادَةَ كَالتَّفَكُّرِ فِي صَنْعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ"(1)

يعني: هيچ عبادتي همانند فكر و انديشه در آفرينش نيست.

توضيح كوتاه اين كه:

ارزش تفكر در بيان معصومين سلام الله عليهم اجمعين مشخص شده است و البته اين گونه روايت ها، منحصر به يك معصوم نيست و بيشتر معصومين سلام الله عليهم اجمعين به ارزش "تفكر" و اين كه بالاترين عبادت است؛اشاره كرده اند.

 مي توان از روايات وارده به اين نكته واقف شد كه عبادت اصلي و واقعي،انديشه نمودن در كار خداي متعال است كه بالاترين عبادت است، زيرا تفكر در آثار خلقت و مظاهر هستي، انسان را به عظمت خالق آگاه مي كند، در آن صورت انسان مي تواند در پرتو چنين آگاهي و بينشي،عبادتي همراه با شناخت و بصيرت داشته باشد تا خداي متعال را در با بهترين كيفيت عبادت كند.

مشابه اين حديث از امام صادق و امام رضا سلام الله عليهما نقل شده است.

امام صادق(ع) فرمود:

"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ إِدْمَانُ التَّفَكُّرِ فِي اللَّهِ وَ فِي قُدْرَتِهِ"(2) 

  يعني برترين و با فضيلت ترين عبادت، پيوسته بودن تفكر و انديشه در مورد خداي متعال و قدرتش است. پس در واقع عبادتي بالاتر از تفكر در مورد خداي متعال و صفاتش و نيز آثار خلقتش نيست. زيرا چنين تفكري منشأ همه عبادت خواهد شد.

امام رضا(ع) نيز فرمود:

"لَيْسَ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ‏"(3)  

يعني:عبادت به زيادي نماز و روزه نيست، عبادت به انديشه نمودن در كار خداوند است.

اين دو حديث مي تواند ترجمان سوال مورد نظر باشد كه عبادت در زياد نماز خواندن زياد روزه گرفتن نيست. بلكه عبادت تفكر درآثار خلقت است.

پي نوشت ها:

1. مجلسي محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه، چاپ مكرر، ج‏68، ص 324.

2. همان، ج‏68، ص 321.

3. شيخ كليني، الكافي، تهران، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، سال 1362 ه ش، چاپ دوم، ج‏2، ص55.

مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ كُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ إِلَّا كَنَفْثَةٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ لَا يُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا يَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِر

امام علي (ع): همه كارهاي نيك، و جهاد در راه خدا، در مقايسه با امر به‏ معروف و نهر از منكر، همچون قطره اي است به دريايي پر موج و پهناور؛ و همانا امر به معروف و نهي از منكر نه اجلي را نزديك مي‏كند و نه از مقدار روزي مي‏كاهد؛ و افضل از همه اينها، يك سخن در باره عدالت است در برابر حاكمي ستمگر(1).

پي نوشت:

1. نهج البلاغه، حكمت 374.

پرسشگر گرامی با سلام  و سپاس از ارتباطتان با اين مركز.

1. جمله اول، كلام رسول خداست. بنا بر روایات رسول خدا خطاب به امام علی فرمود:

«علي و شيعته هم الفائزون يوم القيامة»؛ (1)

«انت و شیعتك الفائزون یوم القیامه»؛ (2)

دو جمله بالا اعلام انحصار نجات یافتگان و رستگاران در قیامت به امام علی و شیعیانش می باشد.

2. آیه مورد نظر به شرح زیر است:

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْري نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ؛ (3) بعضي از مردم جان خود را به خاطر خشنودي خدا مي‏فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است».

در مورد شان نزول این آیه چندین نظر هست.

بسیاری از مفسران سني گفته اند: این آیه در شأن هر كسی است كه در جهاد یا اقدام برای رضای خدا شركت كند و جان خود را در این راه عرضه كند. (4)

البته ما هم قبوال داریم كه آیه های قرآن اگر هم شأن نزول داشته باشد ، ولی شأن نزول آیه را خاص نمی كند . پس این كه این مفسران آیه را در مورد هر كسی بدانند كه در راه خدا جانفشانی می كند ، منكر شأن نزول داشتن نیست.

گروه دیگری این آیه را در شأن صهیب رومی و بعض دیگر دانسته اند كه با دادن مال ، جان خود را از قریش خریدند و به مدینه هجرت كردند. (5)

این نظر هم حداقل از آن جهت درست نیست كه در آن "شراء" به معنای خریدن است یعنی كسی كه جان خود را به قیمت اموالش می خرد در حالی كه ظهور آیه این است كه منظور از "شراء" در اینجا فروختن است یعنی جان خود را به قیمت رضای خدا می فروشد و جان را می دهد تا رضای خدا را به دست آورد. 

همه عالمان شیعه و بسیاری از عالمان اهل سنت شأن نزول آیه را اقدام جانفشانانه امام علی در لیله المبیت و شب هجرت پیامبر دانسته اند كه حضرت جان خود را در معرض هلاك قرار داد تا رضای خدا را به دست آورد. (6)

این نظر كه روایات معتبری بر آن وجود دارد ، معتبر ترین نظر بوده و با قرائن آیه هم ، هم راستا است ولی متاسفانه بغض با امام علی نه تنها افراد را به كتمان این حقیقت وا داشته بلكه بالاتر از آن خواسته اند با زبان بی زبانی این آیه را در شأن قاتل امام علی بشمارند.

ابن قتیبه در كتاب "السیاسه" می نویسد : ابن ملجم وقتی برای كشتن امام علی قبل از اذان صبح وارد مسجد شد ، مكرر عبارت " و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضاه الله"را تلاوت می كرد به نحوی كه امام علی گمان كرد بقیه آیه را فراموش كرده از این رو بقیه آیه را به یاد او آورد. (7)

و ابن ابی الحدید می نویسد كه معاویه از سمره ابن جندب خواست تا با جعل حدیث این آیه را در شأن ابن ملجم و آیه " ومن الناس من يعجبك قوله في الحياة الدنيا ويشهد الله علي ما في قلبه وهو الد الخصام " را در شأن امام علی معرفی كند و سمره با گرفتن چهارصد هزار درهم ، این خدمت را برای او انجام داد. (8)

3. علامه امینی می نویسد در مورد امام علی و امام حسین و امام سجاد علیهم السلام  روایت شده كه در شبانه روز هزار ركعت نماز می خواندند و علمای اسلام این مطلب را قبول داشتند تا این كه ابن تیمیه آمد و بر این اعتقاد و روایت ، ایرادهایی وارد كرد به شرح زیر:

اول. این عمل نه تنها فضیلت نیست بلكه كراهت دارد زیرا رسول خدا در شبانه روز فقط هفده ركعت نماز واجب و سی چهار ركعت نماز مستحب می خوانده است. پس محال است علی كاری كند كه جزو سنت رسول خدا نبوده است.

دوم این عمل ممكن نیست زیرا وقت طولانی می خواهد و اگر (ممكن هم باشد و)كسی بخواهد هزار ركعت نماز بخواند باید مثل كلاغ نوك به زمین بزند و این هیچ ارزشی ندارد و با خضوع لازم در نماز منافات دارد و تمام شبانه روز را نماز خواندن هم جزو سنت پیامبر نبوده است.

ابن تیمیه توجه نداشته یا نخواسته توجه كند كه 51 ركعت نماز واجب و مستحب كه پیامبر می خوانده ،نماز های واجب و مستحب یومیه است و با نمازهای مستحبی دیگر هیچ منافاتی ندارد. این خود رسول خداست كه بارها فرموده: نماز بهترین عبادتی است كه وضع شده و هر چه می توانید به جا آورید.

خود رسول خدا هم آن قدر شبها را به اقامه نماز ایستاد تا قدم های مبارك ورم كرد و خدا او را از این همه شب زنده داری منع كرد تا جانش به خطر نیفتد . (ر.ك به تفاسیر ذیل آیات اول سوره طه)

دیگر این كه وقتی نماز خواندن مستحب است و حدی ندارد ، منعی نیست كه امام علی اولین كسی باشد كه این سنت نیكو را ایجاد كرده باشد؛ زیرا ایجاد سنت نیكو و در راستای دستورهای قرآن و پیامبر ، ممنوع و بدعت نیست.

دیگر این كه ناممكن شمردن این كار هم از روی غرض است زیرا خود اهل سنت در فضیلت بسیاری از عالمان ، نماز هزار ركعت در شبانه روز را نوشته اند . در نماز مستحب رو به قبله بودن و ... شرط نیست و می توان در ضمن كار و راه رفتن و ... نماز خواند و ایشان ادامه می دهد كه ما كسی از اصحاب را می شناسیم كه در یك شب و روز و در یك شب هزار ركعت نماز با رعایات آداب و با خواندن سوره توحید در كمتر از هفت ساعت خوانده است. (9)

ظاهرا منظور ایشان ، خودشان باشد كه امتحانی شب هایی  این كار را انجام داده اند تا معلوم شود ممكن هست یا نه.

اگر شخصیت دیگری هم این كار را در حرم امام رضا انجام داده ، ما خبر نداریم.

پی نوشت ها:

1. قاضی نعمان مغربی ، شرح الاخبار ، - ، قم ، انتشارات اسلامی ، - ، ج3 ، ص 454 .

2. فضل بن شاذان ، الروضه فی فضائل امیر المؤمنین ، - ، - ، - ، 1423 ق ، ص 75.

3. بقره (2) آیه 207.

4. ابو حیان اندلسی ، البحر المحيط في التفسير ، - ، بیروت ، دار الفكر ، 1420 ق ، ج‏2، ص334.

5. واحدی ، اسباب النزول ، اول ، بیروت ، دار الكتب العلمیه ، 1412 ق ، ص 67.

6. حاكم حسكانی ، شواهد التنزیل ، اول ، تهران ف وزارت ارشاد ، 1411 ق ، ج1 ف ص 123  به بعد.

7. ماردینی ، الجوهر النقی ، - ، - ، - ، - ، ج 8 ، ص 59.

8. ابن ابی الحدید ، شرح نهج البلاغه ، - ، قم ، اسماعیلیان ، - ، ج 4 ، ص 73.

9. علامه امینی ، الغدیر ، سوم ، دار الكتاب العربی ، 1387 ق ، ج5 ، ص 26 - 30.