پرسش:
در مباحث طبی که امروزه در فضای مجازی مطرح میشود برخی مطالب به امام رضا علیهالسلام نسبت داده میشود و گفته میشود که حضرت در کتابی به نام رساله ذهبیه فرمودهاند. سؤال این است که آیا کتاب نامبرده شده، معتبر است و اصلاً متعلق به امام رضا علیهالسلام است؟
پاسخ:
مقدمه:
روایات طبی بخش قابلتوجهی از میراث حدیثی شیعه به شمار میرود. ابتلای مردم به بیماریها و مشکلات جسمی، سبب مراجعه و اشتیاق بیشتر نسبت به این دسته از روایات شده است. بر اساس همین نیاز و رغبت، برخی کتابها مانند «طب النبی» و یا «طب ال ائمه» تنها به روایات این موضوع اختصاصیافتهاند. البته روایات بهداشتی، پیشگیری و درمانی در دیگر منابع حدیثی نیز وجود دارند. یکی از منابعی که به مطالب طبی پرداخته، کتاب «طب الرضا» یا «رساله ذهبیّه» است که در ادامه ، اعتبار این کتاب بیشتر موردبررسی قرار خواهد گرفت.
الف) جریان تألیف کتاب
علامه مجلسی ماجرای تألیف رساله ذهبیه را در کتاب بحارالانوار، بهصورت تفصیلی منعکس کرده است. بر اساس این گزارش، روزی تعدادی از طبیبان مشهور و صاحبنظر در مجلس مأمون که در شهر نیشابور برقرارشده بود، گرد هم آمده و درباره اصول صحت بدن، خوردنیها، آشامیدنیها، طبع و مزاجهای انسانی بحث میکردند. امام رضا (علیهالسلام) که در این جلسه حاضر بودند، سکوت اختیار کرده و در بحث آنان مشارکت نمیکردند که مأمون از حضرت خواست، نظر خودشان را درباره این مباحث مطرح کنند. حضرت فرمودند که دراینباره اطلاعاتی دارم که باتجربه، آزمایش و دانش گذشتگان، آنها را به دست آوردهام و قصد دارم آنها را در مجموعهای گرد آورم. پسازاین جلسه، مأمون برای کاری ضروری، باعجله راهی بلخ شد، اما ازآنجا نامهای به حضرت نوشت و درخواست کرد که حضرت آن مطالب را که فرمودند، مکتوب نمایند. امام رضا (علیهالسلام) نیز در پاسخ به درخواست مأمون، این رساله را نوشتند. (1)
گفتهشده که پسازاینکه مأمون از دیدن مطالب این کتاب بسیار شگفتزده شد، دستور داد تا آن را با آبطلا بنویسند؛ به همین خاطر به رساله «مذهبه» یا «ذهبیه» به معنای رساله طلایی مشهور شد. (2)
ب) نظریه اعتبار رساله
بر اساس جریان تألیف این کتاب و طریقها و اسنادی که برای آن گفتهشده، (3) تردید و اختلافی در صدور این کتاب و انتساب آن به امام رضا (علیهالسلام) وجود ندارد . سه طریق نیز برای این کتاب بیانشده که برخی از پژوهشگران، تردیدهای سندی آن را وارد و صحیح ندانسته و دستکم یک طریق معتبر را برای آن ثابت و بدون خدشه میدانند. (4) نسخههای خطی که از روی نسخه اصلی نوشتهشدهاند، با زمان امام رضا (علیهالسلام)، فاصله چند قرنی دارد ، اما بااینحال توجه شارحان و مترجمان گذشته، به این کتاب قابلتوجه بوده است.
ج) نظریه عدم اعتبار رساله
در مقابل، برخی پژوهشگران با پذیرش اصل انتساب کتاب به امام رضا (علیهالسلام)، سند و طریق این کتاب را دچار خدشه میدانند. افزون بر این، وجود مشکلات متنی و محتوایی در کتاب نیز بخشی از دلیل عدم اعتبار این کتاب دانسته شده است. نکاتی مانند مشابهت عبارات کتاب به متنهای طبی رایج در دوره امام رضا (علیهالسلام) که با اعجاب مأمون ناسازگاری دارد ، تکیه امام بر آزمایش و تجربه که با علم الهی معصوم تعارض دارد و یا وجود برخی توصیهها که مبتنی برای خوردن یکچیز حرام است و ... (5) انتساب متن موجود به امام معصوم (علیهالسلام) و مطابقت آن را با نسخه اصلی، سخت نموده است.
نتیجه:
بر اساس گزارش فهرست نویسان شیعه، کتابی با عنوان رساله ذهبیه توسط امام رضا (علیهالسلام) نوشتهشده است؛ اما با توجه به نسخههای امروزی این کتاب که دارای اختلافات و شبهاتی است، شاید نتوان ارتباط بین آنها را برقرار دانست و آنچه امروزه در دسترس است را همان کتاب امام رضا (علیهالسلام) دانست. بر همین اساس همه آنچه در این کتاب وجود دارد را نمیتوان حدیث و سنت معتبر دانست بلکه راهکار برخورد با این نوع مطالب، عرضه به دیگر روایت و معارف دینی است که در صورت مطابقت و سازگاری، میتوان به مفاد آنها عمل کرد. برای آگاهی بیشتر میتوان به مقاله «پژوهشی در اعتبار رساله ذهبیّه» نوشته آقای سید محمدکاظم و هادی نصیری و یا « تردیدهای آشکار و نهان علامه مجلسی درباره اعتبار رساله ذهبیه» تألیف آقای احمد عابدی، جعفر نکونام و هادی نصیری و یا مقاله « بررسی شبهات پیرامون رساله ذهبیه» جواد فتحی اکبرآبادی مراجعه نمود.
پینوشتها:
1. رجوع کنید: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق / مصحح: جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج 59، ص 307.
2. رجوع کنید: طبّ الرضا (علیهالسلام)، علی بن موسی، امام هشتم (علیهالسلام)، ترجمه امیر صادقی، تهران: معراجی، چاپ ششم، 1381 ش، ص 14.
3. شیخ طوسی، الفهرست، قم: کتابخانه محقق طباطبائی، چاپ اول، 1420 ق، ص 413.
4. جواد فتحی اکبرآبادی، مقاله « بررسی شبهات پیرامون رساله ذهبیه»، مجله علوم حدیث تطبیقی، شماره 15، پاییز و زمستان 1400.
5. سید محمدکاظم طباطبایی و هادی نصیری «پژوهشی در اعتبار رساله ذهبیّه»، فصلنامه علوم حدیث، شماره 63، بهار 1391.