تدوين قرآن

حضرت علي(ع) و جمعي ديگر از اصحاب ،كاتب و نويسنده وحي به امر و دستور رسول خدا بودند

رسول خدا هم در باب قرآن فقط مامور بود آيات را بر مردم بخواند و ابلاغ كند . به افرادي ماموريت داده بود آيات و سوره هاي نازل شده را بر نوشت افزار هاي معمول آن روز بنويسند.

معمولا نزول سوره ها از ابتدا شروع مي شد . وقتي پايان مي يافت با نزول "بسم الله الرحمن الرحيم" جديد پيامبر و اصحاب متوجه مي شدند، سوره تمام شده و سوره جديد شروع شده است.

البته محدودي از آيات وقتي نازل شدند، رسول خدا كه مامور بود ،به اصحاب دستور داد اين آيه را در فلان موضع از فلان سوره قرار دهيد ،ولي اين محدود بود.

ترتيب فعلي سوره ها نيز به نظر بسياري از عالمان اسلام و بر اساس دلايل محكم، طبق دستور رسول خدا بوده ، ايشان به امر خدا اين ترتيب را قرار داده اند . اين ترتيب غير از ترتيب نزول است.

اين كه چرا اين چيدمان انتخاب شده، وجهش را نمي دانيم . خداي عالم و حكيم به پيامبر چنين دستوري داده است و خدا نيك مي داند كتابش را چگونه ترتيب دهد.

در مورد اولين آيات نازل شده هم اختلاف است. مشهور آن است كه آيات سوره علق به خصوص آيات ابتدايي، اولين آياتي بود كه به رسول خدا نازل شد . ايشان با نزول اين آيات مبعوث شدند و مامور به ابلاغ گرديدند، ولي قبل از آن آياتي بر ايشان نازل شده بود.

البته اميرمومنان علي (ع) از طرف پيامبر (ص) مامور شد كه بعد از رحلت پيامبر قرآن را بر اساس ترتيب نزول جمع آوري كند. حضرت به مدت شش ماه در منزل نشستند و اين كار را انجام دادند كه آن مصحف علاوه بر جمع آوري بر اساس نزول به همراه  شان نزول و تفسير آيات و مشخص شدن ناسخ و منسوخ و...بود كه متاسفانه با بي مهري خلفا و دستگاه وقت مواجه شد . حضرت هم فرمود آن را ديگر نخواهيد ديد .

براي اطلاع كامل تر مي توانيد به كتاب "تاريخ قرآن كريم" از سيد محمد باقر حجتي و

"تاريخ جمع قرآن كريم" از سيد محمد رضا جلالي ناييني و

علوم قرآني آيت الله معرفت مراجعه كنيد.

 

پس از پيامبر اسلام(ص)جمع آوري قرآن صورت گرفت

برخي قائلند به اين كه در زمان خود رسول خدا قرآن به شكل كنوني درآمده است . هر يك از بزرگان بر حسب دانش و شايستگي خود به جمع آوري آيات و مرتب كردن سوره هاي قرآن دست زدند . هر يك مصحف خاصي براي خود گرد آوردند . در اين ميان اولين كسي كه قرآن را بر اساس ترتيب نزول جمع اوري كرد و تفسير و شان نزول آيات هم در كنار آيات نوشت، اميرالمومنين علي عليه السلام بود كه بعدها اين مصحف مورد بي مهري خلفا قرار گرفت .

با توجه به تعدد مصحف ها و ارتباط كم جمع آوري كنندگان با يكديگر و نفوذ لهجه هاي مختلف در قرائت باعث اختلاف در مصحف ها و قرائت ها شد . به تبع آن بين مردم اختلاف ايجاد شد . اين امر سبب شد تا دست به يكسان سازي مصحف هاي قرآن زده شد. (1 ) براي اين كه يك قرائت در جامعه اسلامي وجود داشته باشد . اجماع شيعه بر اين است كه قرآن كامل و جامع همين قرآن موجود است كه در اثر يكسان سازي صورت گرفت( 2).

عثمان براي يكسان سازي مصحف قرآن از چهار نفر به نام هاي زيدبن ثابت و سعيدبن عاص و عبدالله بن زبير و عبدالرحمان بن حارث بن هشام

 استفاده نمود . زيد بن ثابت بر آنان رياست داشت. (3) اما بعد از مدتي به جهت مخالفت عبدالله بن مسعود ، عثمان مسئوليت اين گروه را به عهده گرفت . (4 ) ولي به جهت عدم كفايت لازم اعضا و اهميت فوق العاده و كارآمد شدن اين كار تعدادي به اين گروه افزوده شد كه جمعا 12 نفر شدند. رياست اين دوره به عهده ابيّ بن كعب افتاد.(5)

 عثمان كسي نبوده قرآن را جمع آوري كرده است، بلكه به خاطر لهجه هاي مختلف دست به يكسان سازي قرآن زد . امام علي (ع) مي فرمايد:

سوگند به خدا كه عثمان درباره مصاحف(قرآن) هيچ عملي را انجام نداد مگر آن كه با مشورت ما بوده است.(6 )

در اين زمينه مي توانيد به كتاب هاي ذيل مراجعه نمائيد:

پژوهشي در تاريخ قرآن كريم،دكتر محمد باقر حجتي ص437 ؛

علوم قرآني ، محمد هادي معرفت، ص124

پي نوشت ها:

1.علوم قرآني، محمدهادي معرفت، ص120.

2.بحارالانوار، ج92 ،ص41 به نقل از:علوم قرآني، محمدهادي معرفت، ص120.

3.صحيح بخاري ،ج6 ، ص 226.

4.مصاحف سجستاني ، ص25.

5.همان، ص30 .

6. الاتقان سيوطي ، ج1 ،ص59.

قرآن كريم در زمان حيات پيامبر (ص) بر قطعاتي از چوب و سنگ و ...

قرآن كريم در زمان حيات پيامبر (ص) بر قطعاتي از چوب و سنگ و پوست و استخوان و حرير و كاغذ ضبط شده و در دست مردم پراكنده بود و از هر كدام يك نسخه در محضر پيامبر (ص) وجود داشت و گروهي از حافظان قرآن نيز آيات قرآن را در سينه محفوظ داشتند، در دوره حيات پيامبر (ص) آيات سوره‏ها مرتب و سوره‏ها تكميل و نامهاي آنها تعيين شده بود ولي جمع آنها در يك مجلد در اوراق به هم پيوسته بعد از رحلت ايشان انجام گرفت، زيرا در زمان پيامبر (ص) هر آن در انتظار نزول آيه‏اي بودند و تا وقتي وحي قطع نشده بود، جمع آوري آيات و سوره‏ها در يك مجلد كار درستي به شمار نمي‏آمد و انجام آن جز با انقضاي دوره پيامبري و تكميل وحي ميسر نبود.

بر اساس روايات وارده، اولين كسي كه پس از در گذشت پيامبر (ص) و طبق وصيت ايشان، مستقيما به جمع آوري قرآن قيام كرد، امام علي بن ابي طالب (ع) بود. اميرالمؤمنين (ع) نخستين پيرو رسول خدا (ص) كه از همه ياران آگاه تر به مواقع تنزيل و تاويل قرآن بود، پيش از همه به اين كار اقدام كرد و آيات قرآن را با ويژگي هاي خاصي در سه روز و به نقلي در شش ماه در يك جا در كنار هم قرار دا و به مردم عرضه كرد لكن به دلايلي مورد استقبال و پذيرش دستگاه رسمي خلافت واقع نشد. آنرا به خانه بر گرداند و آن مصحف پس از امام(ع) نزد فرزندان و امامان معصوم(ع) باقي ماند.

علاوه بر روايات شيعه در برخي از كتب اهل سنت نيز بر وجود چنين مصحفي تصريح شده و درباره آن رواياتي نقل شده و از جمله علماي اهل سنت كه اين مطلب را در كتابهاي خود نقل كرده اند به سيوطي در الاتقان (1) و هندي در كنزالعمال (2) و ذهبي در سير اعلام النبلاء (3) مي توان اشاره نمود.

 پس از وي زيد بن ثابت به دستور ابو بكر به اين كار پرداخت و چند تن ديگر از جمله ابن مسعود و ابيّ بن كعب و ابو موسي اشعري نيز دست به اين كار زدند تا اينكه زمان عثمان فرا رسيد و وي به يكي كردن مصحف هاي مختلف دستور داد و نسخه‏هايي از آن را به نقاط ديگر فرستاد تا مردم تنها از اين مصحف استفاده كنند و مصحف هاي ديگر را كنار بگذارند.(4)

با توجه به توضيح مذكور بايد بگوييم كه ترتيب، نظم و عدد آيات در هر سوره در زمان حيات پيغمبر اكرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقيفي است . اما چينش سوره هاي قرآن ، طبق ترتيب نزول سوره ها تأليف نشده و  اكثر دانشمندان علوم قراني برآنند كه ترتيب موجود در سوره هاي قرآن، طبق اجتهاد و سليقه صحابه و بعد از وفات رسول الله (ص) انجام گرفته و چنانكه ذكر شد حضرت علي (ع) قرآني كه ترتيب سوره هاي آن مطابق ترتيب نزول بوده را نگاشت كه مورد توجه صحابه واقع نشد و نگارشات متعدد ديگري هم بعد از پيامبر (ص) نگاشته شد كه در عصر عثمان( با نظارت حضرت علي )  همه اين نسخه ها جمع آوري و مطابق نسخه اي كه اكنون وجود دارد تدوين شد و معياري كه در ترتيب فعلي لحاظ شده بدين صورت است كه بعد از تقدم سوره حمد، غالبا از سوره هاي بزرگ آغاز شده و به سوره هاي كوچك ختم شده است. (5)

پي نوشت ها:

1. سيوطي، الاتقان في علوم القرآن، بيروت، دارالفكر، 1416 هـ ق، ج1، ص 161

2. المتقي الهندي، كنز العمال، بيروت، مؤسسه الرساله، 1409 هـ ق، ج 13،ص 151

3. ذهبي، سير اعلام النبلاء، بيروت، موسسه الرساله، 1413 هـ ق، ج 14، ص 22

4. ر.ك: طاهري، حبيب الله، درسهايي از علوم قرآني، قم، اسوه، 1377ش، ج2، ص 223

5. آيت الله معرفت، التمهيد في علوم القرآن ، قم، مؤسسة النشر الاسلامي‏ ، 1415ق،  ج 1، ص 282

ترتيب آيات غالبا همان ترتيب نزول است جز تعداد محدودي آيه كه وقتي نازل شدند، رسول خدا دستور داد آنها را در فلان جايگاه قرار دهيد(1) از اين رو قريب به اتفاق عالمان شيعه و سني ترتيب همه آيات را طبق دستور رسول الله مي دانند و فقط بعضي از عالمان شيعه ترتيب بعضي از آيات ( تعداد بسيار محدودي) را مطابق اجتهاد صحابه مي شمارند.(2)

در مورد ترتيب سوره ها هم غالب عالمان بر اين نظرند كه اين ترتيب هم طبق دستور شخص پيامبر است (3).

قرآن به صورت مكتوب نازل نشده بلكه آيات بر قلب پيامبر نازل شده و رسول خدا آنها را بر مردم تلاوت كرده و جايگاه آيات و سوره ها را شخصا معين نموده و به همين اعتبار در خود قرآن و در كلام پيامبر از آن به عنوان "كتاب" ياد شده و سوره حمد "فاتحه الكتاب" خوانده شده است.

بنا بر اين قرآن در زمان خود پيامبر اين شكل كلي را يافت. البته اين نظم و نظام در بيانات پيامبر بود. ولي تا آخر عمر پيامبر قرآن به صورت يك كتاب بين دو جلد ارائه نشد. زيرا تا اواخر عمر ايشان باب وحي باز بود و به همين جهت پيامبر به امام علي دستور داد قرآن را طبق دستورات ايشان تنظيم كند و با شرح و تفسير و بيان، ارائه كند كه حاصل زحمات امام قبول نشد و مدت كمي بعد افرادي براي انجام اين كار تعيين شدند و قرآن را طبق دستور ها و رهنمود هاي پيامبر تنظيم و ارائه كردند و زمان عثمان همين قرآن در چند نسخه تكثير شد و مصحف هاي شخصي جمع آوري و معدوم شد تا اختلاف حاصل نشود.

پي نوشت ها:

1. تاريخ جمع قرآن كريم، جلالي نائيني، ص124؛ پژوهشي در تاريخ قرآن، حجتي كرماني، ص66.

2.پژوهشي در تاريخ قرآن، ص69.

3. پژوهشي در تاريخ قرآن، ص87؛ تاريخ جمع قرآن كريم، ص153.

آنچه در تاريخ آمده اين كه امام بعد از فارغ شدن از كفن و دفن پيامبر (ص) ...

آنچه در تاريخ آمده اين كه امام بعد از فارغ شدن از كفن و دفن پيامبر (ص) و بعد از اين كه نتوانست براي گرفتن حق خود اقدامي انجام دهد، در خانه نشست و به جمع قرآن بر اساس دستور رسول خدا و تنظيم آن و ... پرداخت و  در مدت كوتاهي اين كار را به انجام رساند و آن را عرضه كرد. (1)

در مورد خطبه "الوسيله" گفته شده اين خطبه را امام هفت يا نه روز بعد از وفات رسول خدا و بعد از جمع قرآن ايراد كرده است. (2)

از طرف ديگر بعد از جنگ يمامه قرآن به امر خليفه اول توسط زيد بن ثابت جمع آوري گرديد. (3)

بنا بر روايتي اين كار سه روز طول كشيد. (4) ولي قرآن پژوه معاصر (مرحوم ) آيت الله معرفت مدعي شده روايات دلالت دارد مدت اين جمع آوري شش ماه بوده است (5) ما كتاب ايشان را در دسترس نداشتيم و روايتي هم كه بر اين مطلب دلالت كند، نيافتيم.

با توجه به اين كه مسيلمه زمان پيامبر ادعاي نبوت كرده بود و مدت كمي بعد از وفات پيامبر جنگ با او اتفاق افتاد و اقدام امام در جمع آوري قرآن قبل از جنگ يمامه بوده ، معلوم مي شود اقدام امام در جمع قرآن در همان كمتر از يك ماه بعد از وفات صورت گرفته است و به مدت كوتاهي بعد از آن ، جمع آوري توسط زيد بن ثابت انجام شده است.

در جستجوي وسيعي كه كرديم زمان بندي دقيق تري نيافتيم.

پي نوشت ها:

1. يعقوبي، تاريخ، بيروت، دار صادر، ج 2، ص 135.

2. كليني، كافي، تهران، اسلاميه، 1363 ق ، ج 8، ص 18؛ شيخ صدوق، امالي، قم، مؤسسه بعثت، 1417 ق، ص 398 - 399.

3. يعقوبي، همان.

4. شيخ هادي نجفي، موسوعة أحاديث أهل البيت (ع) ، بيروت، دار احيائ التراث العربي، 1423 ق، ج 1، ص 7.

5. مجيد معارف، درآمدي بر تاريخ قرآن، تهران، نبأ، 1383 ش، ص 153 به نقل از "التمهيد"، ج 1، ص 288.

 

 

 

 

آتش زدن قرآن هاي مختلف در دوران عثمان رخ داد ...

آتش زدن قرآن هاي مختلف در دوران عثمان رخ داد و شهرت او به "فراق المصاحف‌" در تاريخ ثبت است؛ ولي قرآن خود را باقي نگذاشت. در دوارن او اختلاف در قرائت بين گروه‌هاي مختلف مردم بالا گرفت و برخي از خيرانديشان به عثمان گوشزد كردند كه بايد در اين باره اقدامي كند. عثمان در اين باره با صحابه و از جمله حضرت علي‌(ع) مشورت كرد و در نتيجه، تصميم گرفت يك قرائت را كه صحيح‌تر و مشهورتر بود، اختيار كند و بقيه قرائت‌ها را از بين ببرد. عثمان گروهي را برگزيد كه به رياست "ابي بن كعب‌" عهده دار يكي كردن مصاحف شدند. گروه ياد شده مصحف را براساس قرائت ابي‌ّ كه با قرائت مشهور و متواتر همخوان بود، تنظيم كردند. از سوي ديگر، بر اساس روايات تاريخي‌، حضرت علي‌(ع) با يكي كردن مصاحف موافق بوده است‌؛ البته با اصل يكي كردن مصاحف، نه سوزاندن آن‌ها كه موجب سرزنش شدن عثمان شد. آن حضرت پس از اتمام كار گروه منتخب عثمان‌، با تأكيد به پيروي از مصحف ارائه شده‌، فرمودند: "ان القرآن لايهاج اليوم و لايحول‌"؛ يعني بعد از اين‌، كسي حق ندارد در قرآن تغييري ايجاد كند و قرآن بايد به همين صورت بماند. اين خواهد بود تا هنگامي كه امام زمان (ع‌) ظهور كند و بر اساس منابع روايي شيعه‌، مصحف علي‌(ع) را كه از نظر تنظيم بر همه مصحف‌ها برتري دارد، جايگزين كند. (1)

از امام صادق‌(ع) در روايتي نقل شده كه فرمود: «... اما نحن فنقرأ علي قرأة ابي‌ّ»؛ (2) «اما ما مطابق با قرائت ابي‌ّ مي‌خوانيم».

استاد معرفت اين حديث را از اين رو مي‌داند كه قرائت ابي‌ّ مطابق قرائت مشهور و متواتر بين مردم بود و به ديگر سخن، همان قرائتي بود كه مردم سينه به سينه از پيامبر(ص) گرفته بودند. (3) روايت معروف «اقرأ كما يقرأ الناس»؛ «همان گونه كه مردم مي‌خوانند، بخوانيد» نيز اشاره به همين مسئله دارد و اساساً آنان حفظ قرآن را در پيروي از مصحف مشهور مي‌دانستند و هر گونه تعدد و اختلاف را نمي‌پذيرفتند. (4)

ناگفته نماند كه به دليل وجود ضعف هايي در گروه منتخب عثمان‌، نارسايي هايي در رسم الخط مصحف ارائه شده‌، راه يافت كه موجب اختلاف هايي در قاريان پس از يكي شدن مصاحف شد؛ ولي قرائت مشهور كه به باور استاد معرفت‌، همين قرائت مشهور فعلي زمان ما است‌، همچنان پابرجا و در دسترس و مورد قبول عامه مردم‌، باقي مانده و مشكلي در اين خصوص وجود ندارد. يادآور مي‌شويم كه وجود كاستي در نوشتار، ربطي به قرائت ندارد؛ چه اين كه قاريان قرائت خود را از رسم الخط نگرفته‌اند، بلكه قرائت‌ها سينه به سينه نقل شده است. از اين رو، مي‌بينيم كه گاه كلمه‌اي در قرآن به گونه‌اي نوشته مي‌شود و همه قاريان آن را به گونه‌اي ديگر مي‌خوانند؛ براي مثال، "لشي‌ء" در آيه 23 سوره كهف به صورت "لشاي‌ء" نوشته شده است؛ ولي هيچ قاري اي تا كنون الف آن را تلفظ نكرده و نمي‌كند. (5)

پي نوشت ها:

1. براي آگاهي بيش تر، ر.ك‌: علوم قرآني‌، محمد هادي معرفت‌، ص 136 ـ 139، موسسه فرهنگي انتشاراتي التمهيد، چ اول‌، قم 1378.

2. الكافي‏، شيخ كليني‏‏، ج 2، ص 634، ناشر: اسلاميه‏‏، مكان چاپ: تهران‏‏، سال چاپ: 1362 ش‏‏، نوبت چاپ: دوم.‏

3. علوم قرآني‌، محمد هادي معرفت‌‌، ص 222.

4. الكافي‏، شيخ كليني، ج 2، ص 633.

5. علوم قرآني‌، محمد هادي معرفت‌، ص 150 ـ 169.

 

چنانچه منظورتان قديمي ترين قرآن است بايد گفت:

اگرچه قرآن هائي به خط امام علي، امام حسن و امام حسين (عليهم السلام) در برخي اماكن و كتاب خانه ها از جمله موزه آستان قدس رضوي (عليه السلام) وجود دارد، اما در اين كه واقعاً از خود اين امامان بزرگوار باشد، جاي ترديد است. متخصصان قرآن شناسي مي گويند: اين قرآن ها منسوب به سه امام است، و مربوط به سال 384 هجري قمري است.

غير از اين قرآن ها، قديمي ترين قرآني كه موجود است، از علي بن هلال به خط نسخ است. اين قرآن با قطع جيبي و علائم طلائي است، كه در اواخر قرن دوم هجري قمري در بغداد كتابت شده است. البته، تمامي قرآن در آن نيست. اين قرآن هم اكنون در كتاب خانه آيت الله مرعشي نجفي (رحمه الله) موجود است. (1)

واگر منظورتان قدمت آيات قران است بايد گفت به زمان پيامبر اسلام و عصر نزول قرآن بر مي گردد پايان وحي در سال يازدهم هجري بود كه تا كنون 1421 سال مي گذرد.

1.http://www.taghribnews.ir

اين كه قرآن به چه نحو تنظيم شود، آيا مطابق نظمي كه نازل شده يا به گونه اي ديگر، از درك و فهم ما خارج است

اين كه قرآن به چه نحو تنظيم شود، آيا مطابق نظمي كه نازل شده يا به گونه اي ديگر، از درك و فهم ما خارج است و همان گونه كه خداوند خود متكفل نازل كردن و حفظ آن است، نظم و ترتيب آن را هم خودش از طريق پيامبرش تعيين مي كند. خداوند مي فرمايد:

إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ (1)

جمع كردن و خواندن آن بر عهده ماست.

رسول خدا خودش جايگاه سوره ها را معين فرمود و بعد از ايشان مطابق دستورهاي ايشان قرآن در يك مجلد جمع آوري و ارائه شد.

البته در مورد مصحف و قرآن جمع آوري شده توسط امام علي(ع) نقل شده كه بر اساس ترتيب نزول جمع آوري شده  و چون مطالب بسياري از رسول خدا در شرح و تفسير آيات در آن بود، مورد عنايت خلفا قر ار نگرفت.

پي نوشت ها:

1. قيامت(57) آيه 13. 

دربارة جمع آوري قرآن مجيد به صورت مكتوب فعلي برخي نظرشان اين است كه در زمان حيات رسول خدا(ص) زير نظر آن حضرت قرآن جمع آوري و به صورت مكتوب و مدوّن درآمد،(1)

ولي عده‌اي بر اين نظرند كه قرآن در زمان رسول خدا(ص) و به دستور آن حضرت نگارش و كتابت يافت، اما مدون نبود، بلكه به صورت پراكنده؛ يعني صحيفه ـ صحيفه بود كه بر روي چيزهايي نظير چرم، چوب درخت خرما؛ سنگ هاي صاف، قطعات حرير نوشته شده بود. پس از پيامبر اسلام(ص) اميرمؤمنان علي(ع) قرآن را جمع آوري فرمودو شأن نزول و تأويلات را هم آورده بود. اين قرآن به عنوان سپردة امامت در نزد امام زمان (عج) مي‌باشد.

در زمان ابوبكر مسيلمه كذّاب در يمامه ادعاي پيامبري نمود، ابوبكر براي سركوب مسيلمه سپاهي را روانة يمامه نمود. در اين جنگ مسلمانان پيروز شدند و مسيلمه كشته شد، ولي حدود هفتاد نفر از حافظان قرآن كريم كشته شدند كه همگي از صحابة رسول خدا(ص) بودند. ابوبكر پس از اين ماجرا دستور داد قرآن جمع و تدوين گردد و براي اين كار زيدبن ثابت را كه از پركارترين و جوان ترين كاتبان وحي و حافظ قرآن و داراي مصحف اختصاصي بود انتخاب شد و زيدبن ثابت نوشته هاي پراكندة قرآني را جمع كرد. اين نسخه جمع آوري شده كه گردآوري آن حدود 14 ماه طول كشيده بود، پس از ابوبكر به عمر داده شد و پس از عمر به دخترش حفصه همسر رسول خدا(ص) سپرده شد.

در زمان عثمان با توجه به رفتن قرآن به سرزمين هاي اسلامي فتح شده، اختلاف در قرائت كلمات قرآن پيدا شد و براي جلوگيري از اختلاف، عثمان دستور داد تمام نوشته هاي زمان رسول خدا(ص) را گرد آوري كردند و نسخة كتابت زيد در زمان ابوبكر را كه نزد حفصه بود به امانت گرفتند و بر اساس يك قرائت قرآن را تدوين نمودند و از روي آن پنج يا شش نسخه نسخه برداري شد. يك نسخه در مدينه و يك نسخه در مكه و چهار نسخة ديگري را همراه با يك حافظ قرآن كه نقش معلم و راهنماي درست خواني را داشت به مراكز مهم جهان اسلام، يعني بصره، كوفه، شام و بحرين ارسال كردند و بقية قرآن ها كه با اين قرائت مخالف بود از بين بردند و عثمان به تمام بلاد نوشت قرآن هاي ديگر را از بين ببرند. و بدين وسيله از اختلاف قرائات قرآن جلوگيري شد.(2)

پس قرآن در زمان ابوبكر و به فاصله كمي بعد از وفات رسول خدا با توجه به مجموعه اي كه در مسجد پيامبر بود و مصحف هايي كه اصحاب در زمان رسول خدا نوشته بودند و با توجه به اشرافي كه مسلمانان داشتند و با عنايت همه آنان جمع آوري و در بين دو جلد ارائه شد و عمر بعد از جنگ يمامه از كشته شدن قاريان و حافظان ابراز نارحتي كرد و خليفه را به جمع آوري قرآن و ارائه آن در بين دو جلد تشويق كرد(3) تا با كشته شدن حافظان ، خوفي نسبت به از بين رفتن قرآن وجود نداشته باشد.

ما چيزي به نام جمع آوري در زمان عمر نداريم. البته دوباره تذكر مي دهيم كه بسياري از علماء قائلند به اين كه قرآن را خود پيامبر جمع آوري كرده است. برخي هم گفته اند جمع آوري آيات توسط پيامبر بوده، اما چينش سوره ها توسط صحابه انجام شده است. البته اين باعث نميشود ما از خطاهاي صحابه بگذريم. 

پي نوشت ها:

1. آيت الله سيد ابوالقاسم خويي، بيات، ج 1، ص 407.

2. بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامة قرآن، ج 2، ص 1634، مادة جمع قرآن و سيد محمد باقر حجتي، تاريخ قرآن كريم، ص 234، 385، 419 و 429.

3. سيد محمد باقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن كريم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377ش، ص440.

در اين كه حضرت محمد قبل از مبعوث شدن به رسالت از هيچ معلمي درس نگرفته و خواندن و نوشتن نياموخته و با خواندن و نوشتن سر و كار نداشت، شك نيست. قرآن مي فرمايد: اگر اهل خواندن و نوشتن بودي، مشركان مي توانستند بگويند اين مطالب را از جايي خوانده و از كسي آموخته است.

وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمينِكَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ(1)

علاوه بر آن، قرآن هم به صورت مكتوب بر پيامبر نازل نشده تا پيامبر بخواهد آن را بخواند. به صورت صوت هم به گوش پيامبر نرسيده تا بخواهد آن را بشنود و حفظ كند، بلكه قرآن بر قلب ايشان نازل شده و بر لوح قلب ايشان حك گرديد و از قلبش بر زبانش جاري شد. پس ايشان به اراده خدا حافظ قرآن گشت؛ آن هم حفظي كه فراموش شدني نيست و براي هميشه در قلب ايشان حك شده مي ماند. پس پيامبر مثل ما به حفظ قرآن اقدام نكرده تا كسي او را در اين زمينه ياري داده باشد.

مسلمان ها هم ابتدا با نوشته هاي قرآن روبرو نشدند تا بگوييم قرآن را بر چه نوشته بودند و چه كسي نوشت؟ بلكه قرآن را از زبان پيامبر شنيدند و به حافظه خود سپردند. در حجاز آن روز خواندن و نوشتن مرسوم نبود. تعداد بسيار محدودي خواندن و نوشتن مي دانستند.

به طور طبيعي در حجاز هم خط بوده و افرادي اهل خواندن و نوشتن بوده و مطالب خود را بر لوح هاي گلي يا پوستي يا فلزي و. . . مي نوشتند.

آيات قرآن حكايت دارد كه اصل خواندن و نوشتن در عرب بي سابقه نبوده و به صورت نادر وجود داشته است، زيرا در آيات صحبت از خواندن و كتابت و زبور و صحيفه و سجلّ و رقّ و. . . به ميان آمده كه بر خواندن و نوشتن يا نوشت افزار دلالت دارد.

پيامبر بعد از رفتن به مدينه و تشكيل حكومت، افرادي را به يادگيري خواندن و نوشتن مأمور كرد. جالب اين است كه بعضي از اسيران مشرك در جنگ بدر خواندن و نوشتن بلد بودند. پيامبر مقرر فرمود كه هر كدام از آن ها به ده كودك مسلمان خواندن و نوشتن ياد دهد تا آزاد گردد.(2)

بنا بر نقل تاريخ هنگام ورود رسول خدا به مدينه افرادي به تعداد انگشتان دو دست خواندن و نوشتن مي دانستند كه با تشويق پيامبر به سرعت اين عده افزون شدند حتي نقل شده زيد بن ثابت را به فراگيري خط يهود گمارد تا اگر يهود مدينه نامه اي به ايشان نوشتند، وي بتواند آن را براي پيامبر بخواند.(3) علاوه بر آن پيامبر افرادي را به نوشتن قرآن گمارد كه به "كاتبان وحي" معروف گشتند.(4)

اما لوازم تحرير زمان رسول خدا كه در قرآن هم از آن ها ياد شده:

قرطاس(كاغذ)، قلم، مداد(به معناي مركّب)، صحف(برگه هايي از كاغذ كه روي آن نوشته شده)، سجلّ(نوشت هاي لوله شده)، رَقّ(پوست نازكي كه روي آن مي نوشتند) و...

بنا بر اين در زمان رسول خدا هم نوشتن و خواندن مي دانستند و هم لوازم براي نوشتن وجود داشت البته خط در مراحل ابتدايي بود.

پي نوشت ها:

1. عنكبوت(29) آيه 48.

2. زنجاني، تاريخ قرآن، ص28.

3. حجتي، سيد محمد باقر، پژوهشي در تاريخ قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص183، به نقل از تاريخ المصاحف، ص3 و فتوح البلدان بلاذري، ص385.

4. همان، ص302؛ الفهرست، ص36؛ الاتقان، ج1، ص99.

صفحه‌ها