پاسخ ارائه شده به سؤالِ یک پرسشگر با مشخصات خاص است. در صورتی که سؤال یا ابهامی برای شما ایجاد شده از طریق درگاه های پاسخگویی پیگیری فرمائید.
آیا مادر امام سجاد علیه السلام در ری مدفون است؟
با رجوع به منابع مختلف درمي‏یابیم (1)كه از میان امامان شیعي بیش ترین اختلاف درباره نام مادر امام سجاد(ع) وجود دارد

آیا مادر امام سجاد شهربانو است و در ری مدفون است؟

با رجوع به منابع مختلف درمي‏یابیم (1)كه از میان امامان شیعي بیش ترین اختلاف درباره نام مادر امام سجاد(ع) وجود دارد(2) تا جایي‏كه برخي از محققان با استفاده از منابع مختلف چهارده نام(3)و برخي دیگر تا شانزده‏(4) نام براي مادر حضرت ذكر كرده‏اند(5). مجموع این نام‏ها چنین است:1. شهربانو، 2. شهربانویه، 3. شاه زنان، 4. جهان شاه، 5. شه زنان، 6. شهرناز، 7. جهان بانویه، 8. خوله، 9. برّه،  10. سلافه، 11. غزاله، 12. سلامه، 13. حرار، 14. مریم، 15. فاطمه، 16. شهربان.

با آن كه در منابع تاریخي اهل سنّت روي نام‏هایي چون سلافه، سلامه، غزاله بیش تر تأكید شده(6)اما در منابع شیعي و به خصوص منابع روایي آنان، نام شهربانو بیش تر مشهور شده است. (6)

بنا به نوشته برخي از محققان(7): اولین بار این نام در كتاب «بصائر الدرجات» محمد بن حسن بن فروخ صفار قمي (م290ه. ق) دیده شده است. (8) بعدها محمد بن یعقوب كلیني، محدّث معروف شیعي (م 329 ه. ق) روایت همین كتاب را در كتاب كافي آورد. (9). بقیه منابع یا از این دو منبع بهره گرفته و یا آن كه روایاتي ضعیف و بدون سند معتبر را در نوشته‏هاي خود آورده‏اند. (10)

در این روایت آمده است:

چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه براي تماشاي او می آمدند. بعد از گفتگویی كه بین دختر یزدگرد و عمر پیش آمد، امام علی(ع) به عمر فرمود: به او اختیار ده كه خودش مردي از مسلمانان را انتخاب كند و در سهم غنیمتش حساب كن. عمر به او اختیار داد. دختر آمد و دست خود را روي سر حسین(ع) گذاشت. علي(ع) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلكه شهربانویه باشد. سپس به حسین فرمود: اي اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روي زمین براي تو متولد مي‏شود. علي بن حسین(ع) از او متولد گشت. حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) مي‏گفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارسي». (11)

این روایت از جهت سند و متن محل بحث واقع شده است. از جهت سند در آن افرادي مانند ابراهیم بن اسحاق احمر(12) و عمرو بن شمر وجود دارند كه به غلوّ متهم شده اند. علمای شیعه آن دو را مورد تأیید قرار نداده‏اند. (13) از جهت متن نیز اشكالاتی دارد، از جمله: اسارت دختري از یزدگرد در زمان عمر و به ازدواج امام حسین درآمدن محل تردید است. در هیچ‏ یك از منابع معتبر شیعي به جز این روایت، لقبي با عنوان «ابن الخیرتین» براي امام سجاد نقل نشده است.

از مهم‏ترین اسناد تاریخی كه می‏توان درباره مادر امام سجاد(ع) به آن استناد كرد، نامه‏های منصور به محمد بن

عبدالله معروف به «نفس زكیه» است كه رهبری مخالفان طالبی (اولاد ابوطالب) را در مدینه بر عهده داشت و همیشه میان او و منصور نزاع و درگیری بود.

در یكی از این نامه‏ها كه منصور قصد ردّ ادعاهای محمد مبنی بر افتخار به نَسَب خود را داده چنین می‏نگارد: «ما وُلِدَ فیكم بعد وفاة رسول الله(ص) افضل من علی بن الحسین و هو لاُُمّ ولد».(14) یعنی، بعد از رحلت پیامبر خدا(ص) در میان شما شخصیتی برتر از علی بن حسین «امام سجاد(ع)» ظهور نكرده، در حالی‏كه او فرزند ام ولد (كنیز دارای فرزند) بود.

جالب آن است كه هیچ اعتراضی ـ نه از سوی محمد و نه از سوی دیگران ـ به این فقره شنیده نمی‏شود كه علی بن حسین(ع) فرزند كنیز نبود؛ بلكه فرزند شاهزاده‏ای ایرانی بود! در حالی‏كه اگر این داستان واقعیت داشت، حتماً محمد بن عبدالله برای پاسخ دادن، به آن استناد می‏كرد.

شهید مطهری نیز ازدواج شهربانو دختر یزدگرد سوم را با امام حسین مشكوك دانسته و مینویسد:

مورخان عصر حاضر عموماً در این قضیه تشكیك میكنند و آن را بی اساس میدانند... وسعید نفیسی در تاریخ احتماعی ایران، آن را افسانه میداند.(15)

مجموعه این قرینه‏ها ما را به این نتیجه می‏رساند كه دست جعل در ساختن مادری ایرانی با این اوصاف برای امام سجاد(ع) دخالت داشته و عمداً دیدگاه‏های دیگر درباره مادر آن حضرت(ع) ـ بویژه دیدگاه‏هایی كه او را از كنیزكان بلاد دیگر همانند سند می‏داند ـ نادیده گرفته است. در حالی‏كه تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از كنیزان سِند یا كابل می‏دانستند.(16)

در این باره باید بگوییم كه تقریباً تمام منابع متقدم شیعی ـ كه به زندگانی مادر امام سجاد(ع) پس از اسارت پرداخته‏اند ـ چنین نگاشته‏اند: او در هنگام تولد امام(ع) در همان حالت نفاس از دنیا رفت.(17) وقبر وی معلوم نیست .

مرقد بی‏بی شهربانو

از مطالب قبل و اثبات عدم حیات مادر امام(ع) بعد از تولد امام(ع). همچنین از سوی محققان معاصر با دلایل قطعی ثابت شده است كه بقعه بی‏بی شهربانو - كه در كوهستان شرق ری معروف به كوه بی‏بی شهربانو پدیدار است - هیچ ربطی با مادر امام(ع) ندارد و بنایی است كه در قرون بعدی ساخته شده است. چنان‏كه تاریخ ساخت صندوق منبت كاری آن سال 888 ق را نشان می‏دهد و درب منبت كاری آن كار عهد صفوی است و الحاقاتی از هنر دوره قاجاریه دارد.(18)

عدم ذكر چنین بقعه‏ای در آثار شیخ صدوق - كه خود سالیان دراز در ری می‏زیسته و به آن آشنایی كامل داشته - مؤید دیگری بر عدم وجود این بقعه در قرن چهارم و در زمان شیخ صدوق (متوفی 381 ق) است.

دیگر نویسندگانی هم كه به ذكر احوال عبدالعظیم حسنی و شخصیت‏های بزرگ مدفون در ری پرداخته‏اند، نامی از چنین بقعه‏ای نبرده‏اند.

این احتمال وجود دارد كه در قرون بعدی زنی پارسا با نام شهربانو در این مكان دفن شده و با گذشت سالیان، مردمان آن سامان او را با مادر امام سجاد(ع) - كه در آن زمان مشهور به شهربانو بوده - اشتباه گرفته‏اند و یا برخی این اشتباه را در زبان مردم انداخته و با انگیزه‏هایی به تقویت آن پرداخته‏اند.(19)

 برای آگاهی بیش تر به كتاب زندگانی علی بن الحسین (ع) از دكتر جعفر شهیدی مراجعه كنید

پی نوشت ها:

1. ملاآقا دربندي، اكسیر العبادات في اسرار الشهادات، ج 3، ص 110. بي تا بي جا ؛مهدی پیشوائی ، سیره پیشوایان ،قم ،موسسه امام صادق (ع) ،1379 ،چاپ یازدهم ،ص234 .

2. سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1374 ش، چاپ ششم.، ص11.

3. همان ص 10 و 11.

4. مقاله «حول السیدة شهربانو» نوشته شیخ محمد هادي یوسفي، مندرج در مجله رسالة الحسین(ع)، سال اوّل، شماره دوّم، ربیع‏الاول 1412.

5. علامه مجلسي ، بحار الأنوار، بيروت - لبنان،، ناشر : دار إحياء التراث العربي سال چاپ : 1403 - 1983 م ر، ج 46، ص 8-13.

6.  افتخارزاده، محمودرضا، شعوبیه ناسیونالیسم ایرانی، ص‏305 .

7. ‏زندگاني علي بن الحسین(ع)، ص 12.

8. بحارالانوار، ج 46، ص 9، ح 20.

9.. الشيخ الكليني ، الكافي، تحقيق، تصحيح و تعليق : علي أكبر الغفاري ، ناشر : دار الكتب الإسلامية، طهران ،  ج 1، ص 466 ،

10. براي آگاهي از سیر تاریخي شهربانو در منابع ر. ك: شعوبیه ناسیونالیسم ایراني، ص 289-337.

11. اصول كافي، ج 1، ص 467 .

12. آیت الله خویي، معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 202 و ج 13، ص 106.

13. همان.

14 ابن اثير. الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر . ج 2، ص 570

15 شهید مطهری. خدمات متقابل اسلام و ایران، ، قم ، انتشارات جامعه مدرسین ،1362 ه ش ، ص108-109 ،

16. حول السیده شهر بانو، ص 28.

17 ..شیخ صدوق ، عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص  ؛127بحار الانوار ،ج 46،ص 7  ؛ زندگانی علی بن الحسین(ع)،ص 26 .

18 شعوبیه، ص 326.

19. ر.ك : ری باستان (نوشته كریمیان) و دانشنامه ایران و اسلام، ذیل كلمه شهربانو.