پرسش:
ویژگیهای سوره فتح چیست؟ پیام و آموزههای آن چیست؟ خواص و فضائل آن چگونه است؟ فضای نزول و دلیل نامگذاری آن به «فتح» چیست؟ مراد از «فتح مبین» چیست؟
سوره فتح چهلوهشتمین سوره در چینش کنونى قرآن به شمار میآید و در جزء 26 قرآن قرار گرفته است. این سوره، در ترتیب نزول، صدودوازدهمین سوره است و بعد از سوره صف نازل شده است. (1)، (2) سوره فتح از سورههای مدنی (3) و دارای 29 آیه است. فتح در لغت به معنای «گشایش» و «پیروزی» است و چون آیه اول این سوره مشتمل بر بیان «فتح مبین» (4) و پیروزی پیامبر صلیاللهعلیهوآله بر مشرکان بعد از امضای پیمان صلح حدیبیه میباشد، این سوره به «فتح» نامگذاری شده است.
فضای نزول سوره فتح
در سال ششم هجری پیامبر صلیاللهعلیهوآله در مدینه در عالم رؤیا دید که همراه یارانش وارد مسجدالحرام شدهاند و مناسک عمره انجام میدهند (5) بر همین اساس، پیامبر صلیاللهعلیهوآله به همراه عدهای از مسلمانان برای انجام مراسم عمره عازم مکه شدند. ظاهر حرکت پیامبر صلیاللهعلیهوآله بهخوبی نشان مىداد که هدفى جز انجام این عبادت بزرگ ندارد؛ اما مشرکان اجازه ورود ایشان به مکه را ندادند و پیامبر صلیاللهعلیهوآله و یارانش در حدیبیه (6) متوقف شدند. (7) در آنجا ماجراى مفصلى پیش آمد که به عقد قرارداد صلحى میان پیامبر و مشرکان مکه به نام صلح حدیبیه منتهى شد.
پیامبر صلیاللهعلیهوآله به یارانش دستور داد که شترهاى خود را در همانجا قربانى کنند، سرهاى خود را بتراشند و از احرام بیرون آیند و بهسوی مدینه بازگردند. بعد از امضای صلح حدیبیه، مسلمانان محزون و اندوهگین به سمت مدینه حرکت کردند، طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فراگرفت و انبوهى از ناراحتیها و گاه شک و تردید بر افراد ضعیفالإیمان غالب شد. در این هنگام سوره فتح بر پیامبر صلیاللهعلیهوآله نازل شد و چهره حضرت را مسرور و شادمان کرد و امید به آیندهای روشن را برای مسلمانان به ارمغان آورد. (8)
محتوای سوره فتح
سوره فتح مشتمل بر داستان حدیبیه، تحقق رؤیای پیامبر صلیاللهعلیهوآله مبنی بر ورود به مسجدالحرام و انجام مناسک عمره، کارشکنی و تخلف منافقان از همراهی پیامبر، ممانعت مشرکان از ورود پیامبر صلیاللهعلیهوآله و مسلمانان به مکه میباشد و هدف کلان و غرض کلی سوره، بیانگر نعمت فتح و پیروزی و وعده پاداش الهی بر استقامت و پیروی مؤمنان از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله است. (9) محتوای سوره فتح را نوید پیروزی مسلمانان بر مشرکان، افزایش تعداد یکتاپرستان و پاداش آنان در دنیا و آخرت، بخشش و مغفرت مجاهدان، انذار به منافقان و توصیف سیمای یاران پیامبر صلیاللهعلیهوآله تشکیل میدهد. محتوای آیات این سوره فوقالعاده حساس و سرنوشتساز است و آموزههای آن براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى که جوامع اسلامى با آن درگیر هستند الهام آفرین است. (10)
سوره فتح مشتمل بر آیات نامداری چون: آیه «فتح»، (11) آیه «بیعت رضوان» (12) و آیه «سنت الهی» (13) میباشد.
فضائل و خواص سوره فتح
در فضیلت تلاوت سوره فتح، روایات بسیاری نقل شده است. بر این اساس، هر کس این سوره را قرائت کند، پاداشی همسان با کسی خواهد داشت که در فتح مکه همراه پیامبر صلیاللهعلیهوآله بوده یا در بیعت رضوان با او بیعت کرده است. (14) همچنین از امام صادق علیهالسلام نقل شده که مداومت بر تلاوت این سوره، اموال و خانواده را از تلف و آسیب حفظ میکند و قاری آن در قیامت در زمره بندگان شایسته خدا قرار گرفته و با شراب گوارای بهشتی پذیرایی میشود. (15) مصون ماندن از خطرات، رفع ترس و در امان ماندن از شر ستمگران، از خواص این سوره شمرده شده است. (16) ناگفته پیداست که این خواص و فضائل مربوط به تلاوت همراه با تفکر و عمل است.
سوره فتح در فضایی نازل شد که مسلمانان غرق در اندوه و غم بودند و نزول این سوره موجب سرور و شادمانی پیامبر صلیاللهعلیهوآله و مسلمانان شد، ازاینرو قرائت و توجه به مضامین آن به هنگام غم و اندوه، میتواند زمینه امید به وعده الهی را فراهم سازد. (17)
امام خامنهای (دامظله) رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال 1403 ه.ش. پس از عملیات طوفان الاقصی که درگیری بین نیروهای مقاومت و رژیم صهیونیستی افزایش یافته بود، به مردم توصیه کردند برای پیروزی جبهه مقاومت این سوره را بخوانند. (18)
نتیجه:
1. سوره فتح چهلوهشتمین سوره در قرآن کریم و دارای 29 آیه میباشد. در آیه اول آن سخن از «فتح مبین» به میان آمده و به همین دلیل، این سوره به «فتح» نامگذاری شده است.
2. بعد از امضای صلح حدیبیه، طوفانى از غم و اندوه مسلمانان را فراگرفت و گاه شک و تردید بر افراد ضعیفالإیمان غالب شد. در این هنگام سوره فتح بر پیامبر صلیاللهعلیهوآله نازل شد و چهره حضرت را مسرور و شادمان کرد و امید به آیندهای روشن را برای مسلمانان به ارمغان آورد.
3. غرض کلی سوره فتح، بیانگر نعمت فتح و پیروزی و وعده پاداش الهی بر استقامت مؤمنان است و محتوای آن مشتمل بر نوید پیروزی مسلمانان بر مشرکان است. محتوای این سوره سرنوشتساز است و آموزههای آن براى مسلمانان امروز در برابر حوادث گوناگونى که جوامع اسلامى با آن درگیر هستند الهامبخش است.
4. در فضیلت و خواص تلاوت سوره فتح، روایات بسیاری نقل شده است و ناگفته پیداست که این خواص و فضائل مربوط به تلاوت همراه با تفکر و عمل است. قرائت سوره فتح و توجه به مضامین آن به هنگام غم و اندوه، میتواند زمینه امید به وعده الهی را فراهم سازد؛ چنانکه قرائت آن برای پیروزی جبهه مقاومت، از جانب امام خامنهای (دامظله) توصیه شده است.
برای مطالعه بیشتر:
خرمشاهی، قوام الدین، «سوره فتح» در دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ ش.
صفوی، سلمان، «سوره فتح»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ ش.
خامهگر، محمد، مجموعه کامل ساختار سورههای قرآن کریم، قم، نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ ش.
پینوشتها:
1. معرفت، محمدهادى، (1410 ق) التمهید فی علوم القرآن، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، قم، چ سوم، ج 1، ص 138.
2. لازم به ذکر است اقوال در ترتیب نزول سورههای قرآن مختلف است.
3. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ ق، ج 18، ص 252.
4. «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا» (فتح/1)؛ بهیقین ما تو را پیروزى آشکاری دادیم.
5. «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَریباً؛ (فتح/27) بهیقین خداوند رؤیاى فرستاده خود را به حقّ تحقق بخشید که (در خواب به او گفته بود) شما حتماً به خواست خداوند، در حال امن و درحالیکه سرهایتان را تراشیده و موى و ناخن خود را کوتاه کردهاید و بیمى (از کسى) ندارید وارد مسجدالحرام خواهید شد، پس خداوند آنچه را شما نمىدانستید (که این وعده مربوط به سال بعد و در تأخیر آن حکمتهاست) دانست و پیش از آن پیروزى نزدیکى قرار داد (صلح حدیبیه را که درواقع فتحى بزرگ بود).» (مشکینى اردبیلى، على، (1381 ش) ترجمه قرآن، نشر الهادى، قم، دوم)
6. حدیبیه قریهاى در نزدیکى مکه بود که حدود بیست کیلومتر تا مکه فاصله داشت.
7. مشرکان با این کار درواقع تمام سنتهایى را که درزمینة امنیت زائران خانه خدا در ماه حرام داشتند زیر پا گذاردند، چراکه آنها معتقد بودند در ماههاى حرام (ازجمله ماه ذىالقعده که پیامبر صلیاللهعلیهوآله در آن ماه قصد عمره داشت) و مخصوصاً در حال احرام نباید مانع هیچکس شوند، حتى اگر کسى قاتل پدر خویش را در این ایام و در این مراسم مىدیدند ابداً متعرض او نمىشدند.
8. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزایری، سید طیب، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ ق، ج 2، ص 309؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمعالبیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ ش، ص 166؛ مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج 22، ص 5.
9. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ ق، ج 18، ص 251.
10. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج22، ص 7-6.
11. «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا؛ (فتح/1) بهیقین ما تو را پیروزى آشکاری دادیم.»
12. «لَّقَدْ رَضىَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تحَْتَ الشَّجَرَهِ فَعَلِمَ مَا فىِ قُلُوبهِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَهَ عَلَیهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا؛ (فتح/18) بىتردید خداوند از مؤمنان هنگامیکه در زیر آن درخت (سدر در حدیبیه) با تو بیعت مىکردند خشنود گردید، پس آنچه را در دلهاى آنان بود (از اخلاص و حسن نیّت) دانست، درنتیجه بر آنان آرامش و اطمینان (قلب) نازل کرد و پیروزى نزدیکى (پیروزى خیبر) را به آنها پاداش داد.» (مشکینى اردبیلى، على، (1381 ش) ترجمه قرآن، نشر الهادى، قم، دوم).
13. «سُنَّهَ اللَّهِ الَّتی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّهِ تَبْدیلاً؛ (فتح/23) (این پیروزى انبیا) سنّت الهى است که پیشازاین (تقدیرش در لوح محفوظ و جریانش در امتها) گذشته است و هرگز براى سنّت خدا تبدیلى نمىیابى.» (مشکینى اردبیلى، على، (1381 ش) ترجمه قرآن، نشر الهادى، قم، دوم).
14. «مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَهَ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ کَمَنْ بَایَعَ النَّبِیَّ صلیاللهعلیهوآله تَحْتَ الشَّجَرَهِ وَ أَوْفَی بِبَیْعَتِهِ وَ کَمَنْ شَهِدَ مَعَ النَّبِیِّ صلیاللهعلیهوآله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّه.» (طبرسی، همان، ج ۹، ص ۱۶۵)
15. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهالسلام قَالَ: حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ وَ نِسَاءَکُمْ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ مِنَ التَّلَفِ بِقِرَاءَهِ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ مِمَّنْ یُدْمِنُ قِرَاءَتَهَا نَادَى مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ حَتَّى یُسْمِعَ الْخَلَائِقَ أَنْتَ مِنْ عِبَادِیَ الْمُخْلَصِینَ أَلْحِقُوهُ بِالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِی وَ أَدْخِلُوهُ جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ اسْقُوهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ بِمِزَاجِ الْکَافُورِ.» (ابنبابویه، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ ق، ص ۱۱۵).
16. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ ق، ج ۵، ص ۷۷؛ کفعمى، ابراهیم بن على عاملى، المصباح للکفعمی (جنه الأمان الواقیه) - قم، چاپ: دوم، ۱۴۰۵ ق، ص ۴۵۷.
17. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج 22، ص 7.
18. سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۴۰۳ ش، تاریخ بازدید: 12 مهر ۱۴۰۴ ش.
