اين بيان كلي براي همه انسان ها است كه بدانيم اين نوع در عالم خلقت تربيت پذير است و در مكتبي خاص به اشاره و رمز همه آن چيزي كه محتاج به آن است را خواهد يافت.اين نوع، تحمل آن را دارد كه به او الهام شود كه خوبي يا بدي چيست، زيرا آيه قبل محمل استشهاد اين آيه و معرف آن است"وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها"(2) قسم به جان آدمي و آن كس كه آن را (آفريد و) و منظّم كرد،اين يك نظم معمولي نيست! اين يك نظم در بهترين شكل و قواره است كه بدون هيچ سابقه و مقدمه اي، فطرتا تعليم پذير است.
خداي متعال وقتي از روح خود در اين پيكره دميد،"فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدين(3) هنگامي كه كار آن را به پايان رساندم، و در او از روح خود (يك روح شايسته و بزرگ) دميدم، همگي براي او سجده كنيد! از همان ابتدا؛ هر آن چه لازم داشت (از فهم خير و شرّ) به دست آورد.
مفسرين در تفسير اين آيه نوشته اند:
1.و اما(خداي متعال) در خصوص هدايت انسان فرمود" وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها،فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" كه به حكم اين آيه فجور و تقواي انسان ها براي آن ها معلوم و به الهامي فطري و خدايي مشخص شده است، هر كسي مي‏داند چه كارهايي سزاوار است انجام دهد،تا رعايتش كند، و چه كارهايي سزاوار انجام نيست، ... و شايد به همين جهت فجور و تقوا را به نفس نسبت داد.(4)
2.اين آيه به يكي از مهم ترين مسائل مربوط به آفرينش انسان پرداخته مي‏افزايد:" پس از تنظيم قوي و جسم و جان آدمي،" فجور" و" تقوي" را به او الهام كرد" "فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها".
آري هنگامي كه خلقتش تكميل شد، و" هستي" او تحقق يافت، خداوند" بايدها و نبايدها" را به او تعليم داد، و به اين ترتيب وجودي شد از نظر آفرينش مجموعه‏اي از" گل بد بو" و" روح الهي" و از نظر تعليمات" آگاه بر فجور و تقوي" و در نتيجه وجودي است كه مي‏تواند در قوس صعودي(وقتي كه خدا شناس مي شود) برتر از فرشتگان گردد ... و در قوس نزولي(وقتي كه دنيا آرزو و آمالش مي شود) از حيوانات درنده نيز پست مي گردد گردد و به مرحله" بَلْ هُمْ أَضَلُّ" برسد و اين منوط به آن است كه با اراده و انتخاب گري خويش، كدام مسير را برگزيند.(5)
3.لازم به يادآوري است كه معني اين آيه "فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" اين نيست كه خداي متعال عوامل فجور و تقوي را در درون جان آدمي ايجاد كرد، عواملي كه او را به فجور و آلودگي و دريدن پرده‏هاي حيا دعوت مي‏كند، و عواملي كه او را به خيرات و نيكي ها مي ‏كشاند، آن چنان كه بعضي پنداشته، و آيه را دليلي بر وجود تضاد در درون وجود انسان دانسته ‏اند، بلكه مي ‏گويد اين دو حقيقت را به او الهام و تعليم كرد، يا به تعبير ساده- تر راه و چاه را به او نشان داد، همان گونه كه در آيه 10 سوره بلد آمده است.
... به تعبير ديگر: خداوند آن چنان قدرت تشخيص و عقل و و جدان بيدار، به او داده كه" فجور" و" تقوي" را از طريق" عقل" و" فطرت" در مي‏يابد.
بنا بر اين، بعضي از مفسران گفته‏اند اين آيه در حقيقت اشاره به مساله" حسن و قبح عقلي" است كه خداوند توانايي درك آن را به انسانها داده است.(6)
قابل توجه اينكه خداوند نعمت هاي فراواني در اختيار بشر گذارده، ولي از ميان تمام اين نعمت ها در اينجا روي مساله الهام" فجور" و" تقوي" و درك حسن و قبح تكيه كرده، چرا كه اين مساله سرنوشت ‏سازترين مسائل زندگي بشر است.(7)
تفسير آيه شريفه در روايات:
في تفسير علي بن إبراهيم قال: أخبرني ابي عن سليمان الديلمي عن أبي بصير عن ابي عبد الله عليه السلام قال: سألته عن قول الله عز و جل: ... "فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها" قال: بين لها ما تأتي و ما تترك.(8)
نتيجه:
خداي متعال هرگز گناه را به انسان الهام نمي كند،او راه خوب و بد و تشخيص آن را به انسان مي آموزد. اين آموزش فطري همراه با اراده در اختيار انسان قرار مي گيرد، پس در مسيري گام بر مي دارد كه خوب و بدش به او الهام شده با اختيار تن به قبيح (فجور) يا حسن(تقوا) مي دهد.
پي نوشت ها:
1.سوره مومنون،آيه 24.
2.سوره شمس، آيه 7.
3. سوره حجر،آيه 29.
4.طباطبايي محمد حسين،تفسير الميزان،ترجمه موسوي همداني محمد باقر،قم،انتشارات اسلامي،سال 1374 ه ش،چاپ پنجم، ج‏2، ص 175.
5.مكارم شيرازي ناصر،تفسير نمونه،تهران،انتشارات دار الكتب الاسلاميه،سال 1374 ه ش،چاپ اول، ج‏27، ص 46.
6.همان.
7.همان،صفحه 47.
8.عروسي حويزي عبد علي بن جمعه،تفسير نور الثقلين،قم،انتشارات اسماعيليان،سال 1415ه ق،چاپ چهارم، ج‏5، ص 586.

قرآن كريم براي پاسخ گويي به اساسي ترين سؤالات و نيازهاي إنسان نازل شده و هر آنچه براي سعادت ابدي وي لازم است به صورت تفصيلي يا إجمالي در آن بيان شده است چنانكه خداوند متعال فرموده:«... وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ء...»(1) « ...و ما اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز است...»

از جمله اين سؤالات، خودشناسي است يعني إنسان براي شناخت حقيقت خود نيازمند راهنما است و بهترين راهنمايي كه مي تواند به طور كامل حقيقت إنسان را به وي بشناساند خداوند متعال است زيرا مبدأ و خالق إنسان خداوند است و هر صانعي، صنع و فعل خود را بهتر از ديگران مي شناسد.

آيات و روايات متعددي بر لزوم خودشناسي إنسان ها تأكيد دارد و در قرآن كريم يكي از مهمترين أثرات فسق و فجور  همين گمراهي إنسان ها از خود  و خود فراموشي دانسته شده چنانكه مي فرمايد:« وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ» (2) « و همچون كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را به «خود فراموشي» گرفتار كرد، آنها فاسقانند. »

إنساني كه حقيقت خود را نمي شناسد و از آغاز و أنجام خود بي خبر است در حقيقت خود را در حد يك حيوان تنزل داده و همّ و غم خود را إرضاء تمايلات حيواني قرار مي دهد و از آنجا إنسان از قوه عقل نيز بهره مند است عقل خود را در مسير إرضاء تمايلات و شهوات حيواني پيش مي برد تا آنجا كه از حيوانات نيز درنده تر و شهوت ران تر مي شود چنانكه خداوند متعال فرموده:« وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُون» (3) «به يقين، گروه بسياري از جن و انس را براي دوزخ آفريديم آنها دلها [عقلها] يي دارند كه با آن (انديشه نمي‏كنند، و) نمي‏فهمند و چشماني كه با آن نمي‏بينند و گوشهايي كه با آن نمي‏شنوند آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراهتر! اينان همان غافلانند (چرا كه با داشتن همه‏گونه امكانات هدايت، باز هم گمراهند)»

إنساني كه قرآن ترسيم مي كند تركيبي از روح و جسم است نه اينكه إنسانيت إنسان در جسم وي خلاصه شده باشد حتي طبق آيات الهي حقيقت إنسان همين روح وي مي باشد و هنگام مرگ، روح إنسان از بدن دنيوي وي جدا و در عالم ديگري به حيات خود إدامه مي دهد و لذا در قرآن كريم درباره مرگ تعبيراتي همچون نابود شدن و معدوم شدن و... بكار برده نشده، بلكه تعبير «توفي» بكار برده شده است.

توفّي يعني دريافت كردن و پس گرفتن. كسي كه طلبكار است وقتي طلبش را پس گرفت، مي‌گويند توفي كرده است. در مورد مرگ هم يعني جاني را كه خدا به بنده داده است از او پس مي‌گيرد.

با توجه به مطالب مذكور اهميت خودشناسي آشكار مي گردد و لازم است هر فرد مسلماني در آيات قرآن تدبر نموده و آياتي كه إشاره به حقيقت إنسان دارد را به طور كامل بررسي نمايد و ما براي اين كار مطالعه تفاسير موضوعي را پيشنهاد مي كنيم. زيرا در تفاسير موضوعي همه آيات مربوط به يك موضوع به صورت يك جا و كامل بيان شده است.

يكي از اين تفاسير، تفسير موضوعي «معارف قرآن» تأليف آيت الله مصباح يزدي است كه بخش سوم آن مربوط به إنسان شناسي است.

همچنين كتاب «تفسير إنسان به إنسان»، هدايت در قرآن ، فطرت در قرآن  و.. تأليف آيت الله جوادي آملي نيز مي تواند مفيد باشد.

 پي نوشت ها:

1. نحل(16) آيه 89.

2. حشر(59) آيه 19.

3. أعراف(7) آيه 179.

 ابتدا بايد بگوييم كه معناي نفخ روح و دميدن روح، دميدن محسوس و مادي نيست بدين معنا كه از خدا چيزي جدا شده و به انسان دميده شود؛ اگر در اينجا روح به خدا نسبت داده شده براي دلالت بر عُلّو و شرافت اين روح و تقدس آن است يعني خداوند متعال در روند خلقت انسان علاوه بر جسم مادي بشري، شئ ارزشمند ديگري نيز خلق نموده است كه ما همان تعبير روح يا نفس را درباره آن بكار مي بريم چنانكه خداوند متعال فرموده:« ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقين» (3)« سپس نطفه را بصورت علقه [خون بسته‏]، و علقه را بصورت مضغه [چيزي شبيه گوشت جويده شده‏]، و مضغه را بصورت استخوانهايي درآورديم و بر استخوانها گوشت پوشانديم سپس آن را آفرينش تازه‏اي داديم پس بزرگ است خدايي كه بهترين آفرينندگان است»

بعد از اينكه حقيقت انتساب روح به خدا روشن شد و فهميديم كه معناي نفخ روح اين نيست كه روحي و شيئي از خدا جدا شده و به إنسان ملحق شده پاسخ سؤال شما نيز روشن مي شود يعني همانطور كه نفس مطمئنه چيزي نيست كه از خدا جدا شده و به انسان ملحق گشته نفس اماره هم چيزي نيست كه از دم خداوند بر انسان وارد شده باشد چرا كه اساسا دم و بازدمي در كار نيست. بلكه خداوند متعال روح شريفي را براي انسان خلق نموده كه اين روح و نفس به سبب تعلق گرفتن به بدن مادي داراي شئون و مراتبي است كه علماي أخلاق طبق برداشتي كه از آيات قرآن داشته اند نام اين مراتب را نفس اماره (4) و لوّامه (5)  و مطمئنه (6)گذاشته اند.

 پي نوشت ها:

1. شيخ انصاري، فرائدالأصول، قم، دفتر انتشارات اسلامي، بي تا، ج 1، صفحه 137.

2. علامه مظفر، أصول‏الفقه، قم، اسماعيليان، بي تا، ج 2، صفحه 82

3. مؤمنون(23) آيه 14.

4. « وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسي‏ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّي...». (يوسف(12) آيه 53) « من هرگز خودم را تبرئه نمي‏كنم، كه نفس (سركش) بسيار به بديها امر مي‏كند مگر آنچه را پروردگارم رحم كند...».

5. « وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ (قيامت(75) آيه2) « و سوگند به (نفس لوّامه و) و جدان بيدار و ملامتگر (كه رستاخيز حقّ است)».

6. «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ »(فجر(89) آيه27 ) « تو اي روح آرام‏يافته».