پيش از آنکه مقصود از هفت آسمان روشن شود: لازم است به چند نکته اساسي اشاره شود:
1. مقصود از سماء (آسمان):
کلمه «سماء» و مشتقات آن که سيصد و ده بار در قرآن کريم به کار رفته، داراي مفهوم جامعي است که مصاديق و معاني متعددي از آن اراده مي شود از جمله:
الف. «سماء» در لغت از ريشه «سمو» به معناي بلندي است،(2) حتي برخي لغويون ادعا کردند هر بالايي نسبت به پايين آن، آسمان و هر پاييني نسبت به بالاي آن ،زمين است.(3)
ب. آسمان در قرآن در دو مفهوم به کار رفته است:
آسمان مادي
- آسمان به معناي جهت بالا :
اصلها ثابت و فرعها في السماء
مانند درخت پربرکت و پاکيزه که ريشه آن در زمين ثابت و محکم است و شاخه هاي آن به آسمان کشيده شده است.(4)
-آسمان به معناي جوّ اطراف زمين :
و نزلنا من السماء ماءً مبارکاً ؛(5)
از آسمان آب مبارکي را فرو فرستاديم.
- آسمان به معناي مکان سيارات و ستارگان:
تبارک الذي جعل في السماء بروجاً و جعل فيها سراجاً و قمرا منيراً ؛(6)
بزرگوار آن خدايي که در آسمان برج ها مقرر داشته و در آن چراغ روشن خورشيد و ماه تابان را روشن ساخت.
آسمان به معناي معنوي:
- آسمان به معناي مقام قرب و مقام حضور که محل تدبير امور عالم است:
يدبّر الامر من السماء الي الارض ؛(7)
اوست که امر عالم را از آسمان تا زمين تدبير مي کند.
- آسمان به معناي موجود عالي و حقيقي(8)
و في السماء رزقکم و ما توعدون؛(9)
روزي تان و آن چه به شما وعده داده مي شود (که ظاهراً بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد.
2. مقصود از سبع (هفت) چيست؟
کلمه سبع (هفت) در عربي به دو صورت به کار مي رود.
الف. هفت به معناي عدد مشخص و معين که در رياضيات به کار مي رود.
ب. هفت به معناي نماد کثرت؛ چرا که گاهي در عرب کلمه «هفت» به کار مي رود و معناي کنائي آن (تعداد زياد و کثير) مراد است. (10).
3. مقصود قرآن از واژه «هفت آسمان»
مفسرين درباره واژه «هفت آسمان» چندين احتمال داده اند.
الف: هفت به معناي عدد حقيقي باشد که در اين صورت اين احتمالات متصور است.
1. هفت آسمان پر از ستاره و سياره(11)چون احتمال وجود هفت جهان مشابه که هنوز کشف نشده است، وجود دارد.
2. هفت مقام قرب و حضور و موجود عالي معنوي (هفت آسمان)(12)
3. ممکن است منظور از آسمان، جهان باشد و هفت آسمان به هفت جهان مخلوق خدا اشاره کند. اين نظر صحيح تر به نظر مي رسد. زيرا از آيات قرآن استفاده ميشود که تمام کرات و ثوابت و سيّاراتي را که ما مي بينيم، همه جزء آسمان اوّل است . شش عالَم ديگر وجود دارد که از دسترس ديد ما و ابزارهاي علمي امروز بيرون است . مجموعاً هفت عالم را به عنوان هفت آسمان تشکيل مي دهند. شاهد اين سخن آن است که قرآن مي گويد:
وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابيح؛(13)
ما آسمان پايين را با چراغ هاي ستارگان زينت داديم.
وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابيح؛(14)
ما آسمان پايين (نزديک) را با چراغ هاى فروزانى زينت بخشيديم.
از اين آيات به خوبي استفاده مي شود که همه آن چه مي بينيم و جهان ستارگان را تشکيل مي دهد، جزء آسمان اوّل است . در ماوراي آن، شش آسمان ديگر وجود دارد که در حال حاضر اطلاع دقيقي از جزئيات آن نداريم.
اين که گفتيم شش آسمان ديگر امروز براي ما مجهول است و ممکن است علوم بشري روزي از روي آن پرده بردارد، به اين دليل است که علوم ناقص بشر به هر نسبت که پيش مي رود، از عجايب آفرينش، تازه هايي را به دست مي آورد.
ب. اگر هفت، به معناي کثرت باشد ،احتمالات زير متصور است:
1. آسمان هاي زيادي (مجموعه کرات و سيارات و...) خلق کرد.
2. تعداد زيادي از طبقات جوّ آسمان را خلق کرد .
3. مراتب معنوي و مقامات قرب و حضور و موجودات عالي بسياري خلق کرد .
با توجه به ابهامي که در معناي هفت آسمان قرآن وجود دارد و با توجه به ابهاماتي که در مورد آسمان و کهکشان ها از نظر علمي وجود دارد؛ نمي توان درباره آن نظر قطعي داد . همه نظريات به صورت احتمال و گمان مطرح مي شود(15). امّا نبايد از اين نکته غافل شويم که هدف قرآن هدايت معنوي و تربيتي بشر است . اشاره قرآن به مواردي از قبيل هفت آسمان و زمين، حرکت خورشيد و زمين و... علاوه بر حقانيت آن ها، نشان از قدرت لايزال او و هموار نمودن راه خدا شناسي و آماده کردن زمينه تفکر و تدبر در آفرينش است. همچنين بعضي از مطالب علمي قرآن نيازمند به زمان و اثبات علم تجربي مي‌باشد. اگر علوم تجربي تاکنون در بعضي مسائل علمي قرآني نظريه تاييدي نداده اند، دليل بر باطل بودن نظريه قرآن نيست. بلکه هنوز علم به کشف اين راز و رمز ها نرسيده است.
پي نوشت ها:
1 . بقره(2) آيه29 ـ اسراء(17)آيه 44 ـ مؤمنون(23)آيه 86 ـ فصلت(41)آيه 12 ـ ملک(67)آيه 3 ـ نوح(71) آيه15 ـ طلاق(65)آيه 12.
2. التحقيق في کلمات القرآن الکريم، حسن مصطفوي، (انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چ 1، تهران، 1371ش) ج 5، ص 254.
3. مفردات، راغب اصفهاني، المکتبه الرضويه، تهران، 1332 ش، ماده سماء.
4. ابراهيم(14) آيه 24.
5.ق(50)آيه9.
6. فرقان(25) آيه 61.
7. سجده(32) آيه 5.
8. معارف قرآن، استاد مصباح يزدي، (انتشارات در راه حق، قم، 1367 ش)، ص 234؛
پژوهش در اعجاز علمي قرآن، دکتر محمد علي رضايي اصفهاني، انتشارات مبين، رشت، چ 1، 1380، ج 1، ص 134.
9. ذاريات(51) آيه 22.
10. لقمان(32)آيه27.
11 . التحقيق في کلمات القرآن الکريم، همان، ج 1، ص 165.
12.الميزان، علامه طباطبايي، نشر اسراء، قم، ج 16، ص 247 و ج 19، ص 327.
13.فصلت(41)آيه12.
14. ملک(67)آيه5.
15. تفسير الجواهر، طنطاوي جوهري، دار الفکر، بي تا، ج 1، ص 46؛ پژوهش در اعجاز قرآن، ، ج 1، ص 126 ـ 142.
