واژه‌ی بهداشت (Health) در یک تقسیم بندی کلی به دو نوع «بهداشت روانی» و «بهداشت جسمی» تقسیم می‌شود، البته آنها خیلی از هم بیگانه نیستند بلکه، همپوشی‌های زیادی باهم دارند یعنی بر یکدیگر بسیار تاثیر می‌گذارند. بهداشت روانی از آن جهت که رابطه مستقیمی با عملکرد فردی – اجتماعی و آسیب‌های روانی – اجتماعی دارد، از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که درصد قابل توجهی از بیماری‌های جسمانی، ریشه روانشناختی دارند و بهره‌مندی از بهداشت روانی می‌تواند بر سلامت جسم اثر مثبتی داشته باشد. از آن سو، سلامت جسم نیز بستر مناسبی برای رسیدن به احساس امنیت درون، سلامت ذهن و آرامش روان است.
اگرچه تعاریف بسیاری درباره‌ی بهداشت روانی از سوی سازمان‌های مربوطه و بسیاری از روانشناسان ارائه شده است اما در یک جمله، بهداشت روانی را می‌توان این گونه تعریف کرد: بهداشت روانی؛ یعنی داشتن احساس آرامش، امنیت درون و به دور بودن از استرس، اضطراب، تنش، افسردگی و تعارض‌های مزمن روانی دیگر. به عبارت دیگر، بهداشت روان عبارت است از تامين رشد و سلامت رواني فردي و اجتماعي، پيشگيري از ابتلاء به اختلال رواني، درمان مناسب و بازتواني آن. (1)
يکي از مواردي که مي‌تواند در ايجاد آرامش رواني و تأمین بهداشت روانی به انسان کمک نمايد، ياد و ذکر خداوند مي‌باشد. ايمان به خدا، نوعي قدرت معنوي به انسان مي‌بخشد که او را در تحمل سختي‌ها، کمک مي‌کند و نگراني و اضطراب را از وی دور مي‌سازد. روزه و انجام ساير برنامه‌های عبادی، از مصاديق روشن ايمان به خدا، ذکر و یاد او مي‌باشد. روزه شهوات را به شدت، کنترل کرده، ذهن و جسم انسان را خالص نموده و تفکر درباره‌ی خالق، را تقويت مي‌کند و باعث استحکام شخصيت انسان مي‌گردد.
در آموزه‌های دین و تعالیم اسلامی نیز بر این نکته در قالب سخنان معصومین (ع) تأکید شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
پیامبر اعظم (ص) می‌فرمایند: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَذْهَبُ كَثِيرٌ مِنْ وَحَرِ صَدْرِهِ، فَلْيَصُمْ شَهْرَ الصَّبْرِ، وَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ مِنْ كُلِّ شَهْر؛ کسی که دوست دارد ناآرامی سینه‌اش کاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بدارد.» (2)
حضرت در سخن دیگری می‌فرمایند: يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْكُمُ الْبَاهَ فَلْيَتَزَوَّجْ وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْهُ فَلْيُدْمِنْ الصَّوْمَ فَإِنَّ الصَّوْمَ لَهُ وِجَاءٌ؛ ای گروه جوانان! هر کس از شما توانایی ازدواج دارد، ازدواج کند و هر کس که برایش مقدور نیست، بسیار روزه بگیرد زیرا روزه از نیروی شهوت می‌کاهد.» (3)
آن حضرت در جای دیگری به تشریح آثار روزه می‌پردازند و می‌فرمایند: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِي وَ أَنَا أَجْزِي بِهِ فَالصَّوْمُ يُمِيتُ مُرَادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ الْحَيَوَانِيِّ وَ فِيهِ صَفَاءُ الْقَلْبِ وَ طَهَارَةُ الْجَوَارِحِ وَ عِمَارَةُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ وَ الشُّكْرُ عَلَى النِّعَمِ وَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْفُقَرَاءِ وَ زِيَادَةُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُكَاءِ وَ حَبْلُ الِالْتِجَاءِ إِلَى اللَّهِ وَ سَبَبُ انْكِسَارِ الْهِمَّةِ وَ تَخْفِيفُ السَّيِّئَاتِ وَ تَضْعِيفُ الْحَسَنَاتِ وَ فِيهِ مِنَ الْفَوَائِدِ مَا لَا يُحْصَى وَ كَفَى مَا ذَكَرْنَاهُ مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْمَالِهِ؛ خداوند متعال فرموده است: روزه براى من است و من خود جزاى آن مىشوم و جزاى آن را مىدهم. روزه آرزوهای نامشروع نفس را از بین می‌برد و نیروی شهوات را کنترل می‌کند. روزه آئينه دل را صفا مىدهد، اعضاء و جوارح را پاك مىسازد، ظاهر و باطن را آباد مىكند، انسان را در مقابل نعمتهاى پروردگار متعال سپاسگزار قرار مىدهد، موجبات دستگيرى از نيازمندان و احسان بر فقراء را فراهم مىكند، حالت خضوع و خشوع قلب و گريه و تضرع را ايجاد مىنمايد، يگانه وسيله‌ی توجه و پناه به سوى خداوند مهربان است، موجب انقطاع و اعراض از مخلوقات بوده و اهتمام انسان را از غير راه حق مصروف مىدارد، سبب مىشود كه بر حسنات و اعمال خير انسان افزوده شده و به همان نسبت از كارهاى بد و ناشايست كه مخالف صلاح و روحانيت و سعادت است كاسته شود. در روزه گرفتن فوائد بيشمار است و همين اندازه كه اشاره شد براى اشخاص عاقل و خردمند كه توفيق عمل به اين عبادت مهم را پيدا كردهاند كفايت خواهد كرد.» (4)
اميرالمؤمنين على (عليه‌السّلام) نیز می‌فرماید: «صَوْمُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مِنْ كُلِّ شَهْرٍ أَرْبِعَاءَ بَيْنَ خَمِيسَيْنِ وَ صَوْمُ شَعْبَانَ يَذْهَبُ بِوَسْوَاسِ الصَّدْرِ وَ بَلَابِلِ الْقَلْب؛ روزه‌ی سه روز در هر ماه، پنج شنبه‌ی اول و آخر ماه، چهار شنبه‌ی وسط ماه و روزه‌ی ماه شعبان وسوسه‌ی سینه و پریشانی دل را از بین می‌برد.» (5)
بر اساس تحقیقات مختلفی که در گذشته و حال انجام گرفته، روزه‌داری در تأمین سلامت روانی و بهبود وضعیت روحی و روانی افراد نقش دارد. البته روزه مي‌تواند هم نقش پيشگيري و هم نقش درماني داشته باشد. به عبارت دیگر، روزه هم می‌تواند از بروز بسیاری از ناهنجاری‌های روحی و آشفتگی‌های روانی پیشگیری به عمل آورد و هم می‌تواند در درمان بسیاری از آشفتگی‌های روحی و اختلالات روانی مؤثر واقع شود.
در ادامه به برخی از موضوعاتی که روزه در آنها نقش دارد اشاره می‌کنیم:
روزه و تقویت اراده
انسان موجودی است دارای اراده و اختیار، لذا هم می‌تواند بر کارهای زشت و غیرقانونی دست زند و هم قادر است کارهای خوب و پسندیده انجام دهد. به عبارت دیگر، انسان هم دارای شهوت، هوس و نفسِ سرکش است که او را به سوی زشتی و بدبختی میکشاند و هم از نیروی خرد و عقل بهرهمند است که وی را به جانب سعادت و نیکبختی هدایت می‌کند.
بر سرِ این دو راهی آنچه وی را در پیروی از فرمانِ خِرد و فطرتِ پاک انسانی و پاگذاری روی خواست‌های نفس سرکشیده و هواهای لجام گسیختهی شهوت حیوانی، توانمند میسازد، شناخت آفریدگار یکتا و پیروی از دستورهای نجاتبخش اوست و بدون شک یکی از مهمترین دستورالعملهای خداوند بزرگ، فریضۀ روزه است. انسانی که در روزهای روزه‌داری با آن که در میان نعمتهای فراوان و غذاهای متنوع غرق است و برای بهرهبرداری از انواع لذتهای شهوانی و جنسی، توانایی دارد، وقتی به امر خداوند حکیم از خوردن همه آن نعمتها و غذاها دست کشیده و روی تمام لذایذ جنسی پا می‌گذارد، در حقیقت توفیق یافته تا مهار نفس سرکش را در اختیار خود گرفته و بر دهن اسپ چموشِ خواست‌های درونیاش، لجام زند؛ یعنی این انسان توانسته است برای نفس سرکشش «بِرِیک» بسازد تا با استفاده از آن در موارد خطرناک، خود و ایمانش را از افتادن در پرتگاههای بیتقوایی حفظ کند. پس روزه در واقع، اراده‌ی انسان را قوی ساخته و مهارِ نفس سرکش را در اختیار او قرار میدهد.
روزه و اضطراب
اضطراب در حد معقول و عادی آن که در همه افراد وجود دارد، نه تنها مضرّ نیست، بلکه می‌تواند موجب احساس مسئولیت، جدّی بودن در کار، بروز مکانیزمهای سازش روانی و خلاقیت گردد. آنچه معمولاً از شنیدن واژه اضطراب به ذهن میآید، نوع بیماری اضطراب است که بیش از حد و مداوم است و با از بین بردن امکانات روانی فرد، موجب ناکامی و درماندگی وی و ایجاد اختلالهای گوناگون می‌شود. مهمترین عاملی که براساس نظریه تحلیل روانی، علت همه بیماری‌های روانی محسوب می‌شود، همین اضطراب است.
به شهادت آزمونهای میدانی، تجربی و تجارب فردی، افراد متدیّن و مذهبی، فشارهای روانی و اضطراب‌های کمتری را در زندگی تحمل میکنند؛ دین‌داران هم به لحاظ نوع نگرش منسجم و عاقبت نگرانهای که نسبت به زندگی و مرگ دارند و هم به دلیل آن‌که از حمایت اجتماعی و روانی صمیمانهتری در جامعه مذهبی خود برخوردار میشوند، توانایی روانی بیشتری در مقابله با ناگواریها و مشکلات زندگی از خود نشان میدهند. (6)
نقش امید به آینده و اعتقاد به عادلانه و هدفمند بودن نظام خلقت، در جلوگیری از بسیاری بدبینیها و ناامیدیهای شدید که گریبان‌گیر افراد و جوامع غیر دینی است، انکار ناپذیر است. مفاهیم و آموزه‌های دینی، همچون توکل، تقدیر الهی و... فرد دیندار را در دو راهیها و تصمیمگیریهای مشکل، از استرسها و اضطراب‌های بیماریزا دور نگه میدارد.
تأثیر هر یک از اعمال عبادی به خصوص روزه، علاوه بر تقویت جنبه‌ی روحانی و معنوی انسان و تحکیم ایمان، در تقویت اراده و بالا بردن سطح اعتماد به نفس و در نتیجه، حفظ آرامش و بهداشت روانی فرد و جامعه قابل توجّه است و در کاهش اضطراب و ناراحتیهای درونی فرد تأثیر گذار است. (7)
روزه و وسواس
یکی از بیماری‌های رایج که در ادبیات روانشناسی امروز، از اختلالات اضطرابی به شمار میآید، وسواس فکری و عملی است، وسواسهای فکری شامل اندیشهها، تکانهها، و عقاید ناخواسته و مداومی هستند که شخص احساس می‌کند، نمیتواند از آنها دوری کند، اما وسواسهای عملی رفتارهای نامعقولی را در بر می‌گیرد که به صورتی ثابت و تکراری انجام میشوند. در مواردی که فرد تشخیص میدهد وسواسهای فکری و عملی غیر منطقی هستند، ممکن است تمایل یا کوشش برای مقاومت در برابر آنها داشته باشد، امّا هنگام تلاش برای پیشگیری از یک وسواس عملی، فرد ممکن است احساس اضطراب یا تنش شدید داشته باشد که غالباً با تسلیم در برابر وسواس عملی از آن رها می‌شود.
برای درمان وسواسهای فکری و عملی، علاوه بر شیوههای متعدد درمانی که در این زمینه وجود دارد، می‌توان تأثیر روزه در مقابله با بروز یا پیشرفت وسواس را از دو جهت مورد ملاحظه قرار داد:
الف) کاهش اضطراب
بسیاری از وسواسها در نتیجه استقرار اضطرابی مزمن در روان فرد پدید میآید و تشدید می‌شود؛ حال با توجه به نقش دینداری و به خصوص اعمال عبادی در کاهش اضطرابها ـ چنان که ذکر شد ـ می‌توان از روزهداریِ، این انتظار را داشت که تأثیر مثبتی بر کاهش یا پیشگیری از وسواسها داشته باشد.
ب) تقویت اراده
یکی از عوامل اصلی در تداوم عمل وسواسی، ناتوانی فرد در مقابله و مقاومت در برابر اضطراب ناشی از ترک عمل وسواسی خویش است؛ به گونهای که فرد تصور می‌کند، هیچ گاه نمیتواند آن را ترک نماید؛ بنابراین، به هر طریق که ممکن است قدرت اراده و اعتمادبهنفس شخص را تقویت نمود، می‌توان به درمان واقعی و اساسی وسواس کمک نمود.
در فرهنگهای مختلف، عناصری وجود دارد که می‌تواند با فراهم آوردن زمینههای مناسب، به شکوفایی و تقویت نیرویاراده کمک کند، یا با از بین بردن زمینههای مناسب و ایجاد شرایط محیطی نامناسب، رشد و شکوفایی آن را به تأخیر بیندازد. این عناصر فرهنگی به شکل برنامه‌های تربیتی، دستورالعملهای اخلاقی و حقوقی، و آداب و رسوم اجتماعی، در جوامع مختلف به صورت‌های گوناگون ظهور مییابد.
فرهنگ اسلام مشحون از مباحث نظری و برنامه‌های تربیتی و اخلاقی است که بر محور اختیار و اراده انسان استوار است؛ به علاوه بعضی فرایض مذهبی چون روزه که ماهیت آنها خودداری از ارضای فوری برخی تمایلات و نیازهای سطح پایین است، به تقویت این نیرو کمک میرساند روزه‌داری را می‌توان به عنوان یک روش روان‌درمانی از نوع رفتار درمانی قلمداد کرد که برای تقویت اراده و ایجاد تغییر در رفتارها، روش تمرین عملی روزانه در طی یک برنامه مستمر یک ماهه را به کار گرفته است. مکانیسم تقویت اراده در روزه‌داری، تنها محدود به بعد رفتاری آن نیست؛ بلکه بعد ذهنی و شناختی آن، یعنی انگیزه‌ی روزه گرفتن نیز تأثیر بسزایی در انجام و استمرار این نوع رفتار ارادی و در نهایت تقویت اراده‌ی انسان دارد. (8)
روزه و افسردگی
اختلالات افسردگی از جمله شایعترین اختلالات روانی است که در بیماران به صورت‌های مختلف با شدّت و ضعف وجود دارد؛ اختلالات مهم افسردگی را می‌توان به دو نوع زیر تقسیم نمود:
1. افسردگی شدید؛ افرادی که دستخوش یک یا چند حمله افسردگی عمیق، بدون وجود حملههای «مانی» میشوند، تحت عنوان افسردگی شدید معرفی شدهاند. از مهمترین نشانههای افسردگی شدید، به بیخوابیشدید، کاهش سطح انگیزه و انرژی، احساس بیارزشی، مشکل در تفکر و تمرکز، احساس مداوم اندوه و ناامیدی و... است.
2. افسردگی دو قطبی: اختلال افسردگی دو قطبی بر اساس نامی که برای آن انتخاب شده است، هم شامل حمله «مانی» و هم حملات افسردگی است. حمله مانی نوعی تغییر خلق ناگهانی است؛ به طوری که فرد مبتلا، ناگهان شادی بیحد و حصری نسبت به آنچه انجام میدهد یا در فکر انجام دادن آن است، احساس می‌کند. این شادی افراطی معمولاً با تحریکپذیری شدید همراه است و غالباً با پرگویی، بیش فعالی، پرش اندیشه، بیخوابی، حواس پرتی و رفتار بیملاحظه و بیپروا همراه می‌شود.
قرائن و شواهدی وجود دارد که نشان میدهد، روزه‌داری در تسریع امر بهبود بیماران مبتلا به اختلال افسردگی، نقش کلیدی دارد و تغییرات رفتاری و فیزیولویکی حاصل از روزه‌داری، با روند بهبود این بیماران هماهنگ می‌باشد.
روزه داری با دو شیوه‌ی درمانی می‌تواند به بهبود بیماران افسردگی کمک نماید:
1. تغییر برنامه خواب- بیداری
روزه داری در طول یک ماه، یک نوع تغییر در سبک زندگی انسان ایجاد می‌کند. گزارش شده که جلو کشیدن زمان خواب بیمار به مدت 3 تا 5 ساعت در طی 2 تا 4 روز، می‌تواند آثار ضد افسردگی ایجاد کند. بیدار شدن برای سحری و انجام فرائض عبادی در سحرگاهان در روزه‌داری اسلامی، می‌تواند بر مبنای تغییر برنامه خواب در طول یک ماه، تأثیرات ضد افسردگی خود را اعمال نماید که اگر تا مدتی دوام یابد و در صورتی که با سایر توصیههای اسلام در زمینه خواب و بیداری در طول ماههای دیگر سال توأم شود، موجب استمرار آثار حاصل شده میگردد.
2. محرومیت از خواب
امروزه یکی از روشهای درمانی در بیماران افسرده، محرومیت از خواب است که می‌تواند به دو شکلِ محرومیت کامل از خواب و محرومیت از خواب رِمْ (REM) صورت گیرد؛ برخی پژوهش‌ها ثابت کرده است که محرومیت کامل یا نسبی از خواب، منجر به بهبود قابل ملاحظهای در 30 تا 50 درصد بیماران افسرده شدید میگردد. بیداری سحرگاهان در روزه‌داری برای سحری خوردن و انجام فرائض عبادی که ساعاتی را به خود اختصاص میدهد، در اصل نوعی محرومیت از خواب رِمْ به شمار میآید، که ادامه آن در طول یک ماه، می‌تواند تأثیرات بارز ضد افسردگی داشته باشد.
روزه و تقويت حافظه
اگرچه برای تقویت حافظه راهکارهای گوناگونی در منابع علمی و روانشناختی وجود دارد، اما كساني كه روزه مي گيرند نياز چنداني به تمرينات تقويت حافظه ندارند؛ زيرا يكي از فوايد روزه، تقويت حافظه است.
اميرالمؤمنين علی (ع) در این زمینه می‌فرماید: «ثَلَاثٌ يُذْهِبْنَ الْبَلْغَمَ وَ يَزِدْنَ فِي الْحِفْظِ السِّوَاكُ وَ الصَّوْمُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآن؛ سه چيز بلغم را از بین مي برد و حافظه را تقويت مي كند: مسواك كردن دندان‌ها، روزه گرفتن، خواندن قرآن.» (9)
پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌واله) نیز در روایتی می‌فرمایند: «خَمْسٌ يَذْهَبْنَ بِالنِّسْيَانِ وَ يَزِدْنَ فِي الْحِفْظِ وَ يَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ السِّوَاكُ وَ الصِّيَامُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ؛ پنج چيز فراموشى را بر طرف مي كند، به حافظه مىافزايد و بلغم را از بين مىبرد: مسواك، روزه، خواندن قرآن، عسل، كندر.» (10)
اثر روزه در ازدياد حافظه يك تأثير فيزيولوژيك است كه در نتيجه‌ی رسيدن غذاي پاك به سلول‌هاي مغز بعد از چند ساعت بي غذايي رخ مي دهد.
روزه و تعدیل غریزه‌ی جنسی
همه‌ی غرایز انسانی از جمله غریزه‌ی جنسی علاوه بر جنبه‌ی جسمانی، دارای یک بعد ذهنی و روانی نیز هستند. هم رشد جنسی و هم میل و فعالیت جنسی انسان در کنار عوامل جسمی دورنی ناشی از فعالیت غدد جنسی و ترشح هورمون‌های جنسی، از حالات روانی و نگرش‌های ذهنی و عوامل محیطی نیز تأثیر می‌پذیرد که روزه‌داری به سبب ماهیتی که دارد از لحاظ روانی تأثیر می‌گذارد و جلو فزون‌طلبی غریزه‌ی جنسی را می‌گیرد. از سوی دیگر، ضعف ناشی از روزه‌داری از لحاظ جسمانی تأثیر می‌گذارد و از شدت فعالیت غدد جنسی و ترشح هورمون‌های جنسی می‌کاهد. در تعالیم اسلامی و آموزه‌های دینی نیز به نقش روزه در تعدیل میل جنسی تأکید شده است.
علاوه بر مطالبی که عرض شد، بر اساس تحقیقات تجربی و میدانی مختلفی که انجام شده روزه‌داری موجب افزايش عزت نفس، ارتقای خودباوری، تقویت اعتماد به نفس، افزایش توان و مقاومت افراد در برابر مشکلات و ناملایمات زندگی، بهبود در عملكرد فردی و اجتماعي، کاهش رفتارهای خود تخریبی از جمله پرخاشگری و خودکشی، پرورش وجدان، تقویت خودکنترلی، افزایش سطح صبر، تغییر رفتار و احیای شخصیت سالم انسان مؤثر بوده است. (11)
منابع جهت مطالعه‌ی بیشتر:
1. شیخ شعاعی، محمدجواد و علی رضا شیخ شعاعی، راز روزه: کاوشی در آثار جسمی، روانی و اجتماعی روزه، قم: راه سبز، 1384.
2. روزه‌داری و سلامت روان، تهران: ویستا، 1391.
3. اسعدی، حسین، آثار و برکات ماه مبارک رمضان، قم: سوم شعبان، 1389.
4. مجاوری، افسانه، اثرات فردی و اجتماعی روزه در قرآن و حدیث، تهران: غاشیه، 1390.
5. موسوی رادلاهیجی، حسین، روزه درمان بیماری‌های روح و جسم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1391.
6. مالک، ایوب، روزه‌داری اسلامی و مسائل روانپزشکی، تهران: موسسه فرهنگی و انتشاراتی فن و هنر، 1380.
7. پناهیان، علی‌رضا ، شهر خدا: رمضان و رازهای روزه داری، تهران: فرهنگ گستر، 1388.
پی‌نوشت‌ها:
1. ميلاني فر، بهروز، بهداشت رواني، ص21، تهران: نشر قومس، 1370.
2. مجلسي، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الانوار، ج94، ص109، بيروت: مؤسسه الوفاء، 1403ق.
3. طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، ص197، قم: شريف رضى، 1412ق.
4. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج93، ص254، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
5. شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، ج10، ص423، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
6. ر. ک. حبیب الله، طاهری، نقش باورهای دینی در رفع نگرانی ها، قم: زائر، 1388؛ بهرامي احسان، هادي و ديگران، «رابطه بين ابعاد جهت‌گيري مذهبي، سلامت رواني و اختلال‌هاي روان‌شناختي، مجله روانشناسان ايراني، دوره دوم، شماره 5، 1384، ص 42-35؛ بهرامي، فاضل و رمضاني فراني، عباس «نقش باورهاي مذهبي دروني و بيروني در سلامت روان و ميزان افسردگي سالمندان، مقالات پژوهشي، دوره ششم، شماره 1، 1384، ص 47-42؛ بياني، علي اصغر، و ديگران، «بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي با اضطراب و افسردگي در دانشجويان، مجله علمي پژوهشي اصول بهداشت رواني، سال دهم، شماره سوم (پياپي، 39)، 1389، ص 214-209؛ جعفري، علي‌رضا، «رابطه جهت‌گيري مذهبي (دروني- بيروني) با شيوه هاي مقابله با استرس در دانشجويان، فصلنامه علوم رفتاري،1384، ص 114-91؛ خدارحيمي، سيامك و جعفري، غلام رضا، «نقش مذهب بر بهداشت رواني، روان درماني و روانشناسي باليني، فصلنامه اصول بهداشت رواني، شماره چهارم، سال اول، 1378، ص 185-197؛ عباسي، مهدي و جان‌بزرگي، مسعود، «رابطه ابعاد جهت‌گيري مذهبي با پايداري هيجاني، روانشناسي دين، سال سوم، شماره سوم، 1389، ص 18-5؛ مختاري، عباس، «بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي و مولفه هاي خودپنداشت با ميزان تنيدگي در دانشجويان دانشگاه تهران و تربيت مدرس»، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت مدرس، 1379.
7. سلطاني زرندي، محمد، بررسي تأثير روزه‌داري در ماه مبارک رمضان بر وضعيت رواني، ص7-5، پايان نامه دکتري پزشکي، 1377؛ شفيعي، نعمت‌الله و الله‌توکلي، محمد، تأثير روزه رمضان بر بهداشت روان دانشجويان دانشكده پرستاري جيرفت، مجله دانشگاه علوم پزشكي رفسنجان، ص 78-73، دوره ششم، زمستان 1386.
8. شیخ شعاعی، محمدجواد و شیخ شعاعی، علی رضا، راز روزه: کاوشی در آثار جسمی، روانی و اجتماعی روزه، ص45، قم: راه سبز، 1384.
9. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج59، ص272، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
10. طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، ص166، قم: شريف رضى، 1412ق.
11. ر.ک. انصاري جابري علي و راوري، علي، تأثير روزه رمضان بر عزت نفس دانشجويان دانشکده پرستاري مامايي دانشگاه علوم پزشکي رفسنجان، فصلنامه انديشه و رفتار، تابستان و پائيز 1380، ص67-63.؛ خضرائيان، حميده، بررسي تأثير روزه‌داري در ماه مبارک رمضان بر ارزيابي فرد از سلامت جسماني، رواني،پايان نامه دکتري پزشکي، 1377، ص28-26.
