مسایل اقتصادی

پرسش 1:
مسايل اقتصادي شرح آيا خمس و زکات در جامعه اسلامي اجباري است ؟
پاسخ:
پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مركز
1- خمس و زکات اجباري نيست و مسلمانان با اختيار خود خمس و زکات مي دهند.
خمس و زکات دو واجب الهي است. وجوب خمس مانند وجوب نماز و روزه از ضروريات اسلام است.(1)
کسي که مسلمان و تابع دستورات الهي مي باشد، به اين دو واجب مثل ساير واجبات عمل مي کند, يعني همان طوري که روزه و نماز واجب الهي است و مسلمانان با اختيار خود روزه مي گيرند و نماز مي خوانند، خمس و زکات نيز چنين است. خمس و زکات را کسي به زور نمي گيرد ،بلکه کسي که مسلمان است، به اختيار خود خمس و زکات را پرداخت مي کند.

پي نوشت:
1. آيت الله فاضل، جامع المسائل، چاپ دهم، سؤال 646 و سؤال از دفتر آيت الله فاضل لنکراني.

پرسش 2:
چرا يک مسلمان بايد اينگونه (خمس و زكات)ماليات را بپردازد؟
پاسخ:

خمس و زکات از ماليات‌هاي اسلامي هستند که به منظور رفع مشکلات مالي امت اسلامي و توزيع عادلانه ثروت و تقويت بنيه مالي حکومت اسلامي وضع شده است. ميان خمس و زکات اين تفاوت مهم وجود دارد که زکات جزء اموال عمومي جامعة ‌اسلامي محسوب مي‌شود و مصارف عام تري دارد، ولي خمس از موارد مصرف محدودتري برخوردار است .
البته اين ماليات ها غير از ماليات هاي دولتي هستند که امروزه در همه جاي جهان از شهروندان اخذ مي شود، زيرا خمس و زکات مصارف خاص و محدودي دارند. به عنوان منبع مالي دولت اسلامي براي هزينه هاي جاري و عمومي و .... به حساب نمي آيند، در عين حال تنها از اقشار خاصي اخذ و براي اقشار خاصي مصرف مي شوند، در حالي که ماليات هاي عمومي مربوط به عمران و آبادي کل کشور و بهره مندي خزانه عمومي کشور از سرمايه و تهيه امکانات رفاهي و امنيتي و اداري براي همه شهروندان است .
دليل اصلي لزوم پرداخت زکات و خمس آيات صريح قرآن است :
دليل اصلي براي وجوب خمس قرآن کريم است. قرآن کريم خمس را به صورت کلي بيان نموده و چون کليت قرآن کريم نياز به تفسير و بيان دارد، جزئيات مسئله خمس و بيان تفسير آيه شريفه در روايات اهل بيت عليهم السلام بيان شده است.
خداوند در قرآن کريم نسبت به خمس مي فرمايد:
«و اعلموا انما غنمتم من شيء فان لله خمسه و للرسول و لذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السبيل ان كنتم آمنتم بالله و ما انزلنا علي عبدنا يوم الفرقان يوم التقي الجمعان و الله علي كل شيء قدير؛ (1)
بدانيد كه هر گونه غنيمتي به دست آورديد، خمس آن براي خدا ، براي پيامبر، براي ذي القربي و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه ( از آن ها ) است، اگر به خدا و آن چه بر بنده خود در روز جدايي حق از باطل، روز درگيري دو گروه ( با ايمان و بي ايمان) روز جنگ بدر نازل كرديم، ايمان آورده ايد، و خداوند بر هر چيزي تواناست . »
همچنين آيات متعدد ديگر در مورد لزوم پرداخت زکات وارد شده؛ نزديک به سى آيه قرآن، پس از دستور به نماز، سفارش به زکات مى‏کند. به عنوان مثال خدا مي فرمايد:
إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَکيمٌ؛ (2)
زکات‏ها مخصوص فقرا و مساکين و کارکنانى است که براى (جمع‏آورى) آن زحمت مى‏کشند، و کسانى که براى جلب محبت شان اقدام مى‏شود، و براى (آزادى) بردگان، و (اداى دِين) بدهکاران، و در راه (تقويت آئين) خدا، و واماندگان در راه؛ اين، يک فريضه (مهم) الهى است؛ و خداوند دانا و حکيم است!
از آيات مختلف قرآن از جمله آيه 156 سوره «اعراف»، 3 سوره «نمل»، 4 سوره «لقمان»، و آيه 7 سوره «فصلت» که همه از سوره‏هاى «مکّى» هستند، استفاده مى‏شود که: حکم وجوب زکات در «مکّه» نازل شده است. اين واجب يکي از واجباتي بود که پيش از تشکيل حکومت اسلامي در مدينه بر مسلمانان لازم شد .
به هر حال هنگامي که پيامبر اسلام به مدينه پا نهاد و حکومت اسلامي را پايه‏گذاري کرد، به طور رسمي از طرف خدا مأمور به دريافت زکات از مردم شد ( نه آن که خود ايشان بخواهند زکات را تحويل دهند ) تا با آن، دست مستمندان و محرومان جامعه را بگيرد ؛ ولي بني هاشم (سادات) حق نداشتند چيزي از اين بودجه دريافت کنند. (3)
اين امر شايد به دو جهت بود:
1. بهانه‏اي به دست مخالفان نيفتد که پيامبر صلي الله عليه و آله خويشان خود را بر اموال عمومي (زکات) مسلط ساخته است. اين امر باعث گرديد که بني هاشم از دستيابي به زکات دور نگه داشته شوند.
2. استفاده بني هاشم از زکات يک نوع برتري بر غير بني هاشم محسوب شده و ذلت و خواري را براي سادات به همراه داشت. خداوند متعال جهت حفظ کرامت و مقام شان زکات را بر آنان حرام ساخت. البته سادات به خودشان مي توانند زکات بدهند؛ چرا که حس برتري جويي در اين به چشم نمي خورد . (4)
حضرت علي عليه السلام فرموده: «لم يجعل لنا سهماً في الصدقه اکرم (الله) نبيه و اکرمنا ان يطعمنا اوساخ ما في ايدي الناس؛ (5) خداوند متعال سهمي براي ما در زکات قرار نداده، بلکه پيامبر و ما اهل ‏بيت را از خوردن چرک‏هاي اموال مردم (زکات) گرامي داشته است».
اين دو امر سبب شد اين قشر از زکات محروم بمانند . از سوي ديگر مي دانيم که در ميان سادات افراد از کار افتاده، در راه مانده، يتيم و ... وجود دارند که بايد به طريقي تأمين شوند. خداوند متعال جهت پر کردن اين خلأ و احترام آنان، آيه خمس را پس از جنگ بدر نازل فرمود . محل ارتزاق مستمندان از اين خاندان را، خمس قرار داد. در حقيقت در اسلام دو صندوق وجود دارد: صندوق خمس و صندوق زکات . جداسازي نه براي اين است که سادات سهم بيش تري پيدا کنند؛ بلکه تنها به جهت احترام و اکرام اين خاندان در جامعه مي باشد.
افزون بر آن که بناي اسلام بر آن است که سلسله نسب سادات به طور مشخص باقي بماند و گم نشود . ياد پيامبر و امامان‏عليهم السلام در خاطره‏ها زنده بماند. احترام سادات را به عنوان احترام جدشان پيامبر اسلام بدانند. (6)
تفاوت در ميزان محاسبه خمس و زكات با استفاده از ادله روائي آن ها مي باشد. رواياتي كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم الصلوه و السلام به دست فقهاي ما رسيده است، منبع صدور احكام خمس و زكات مي باشد و تفاوت ميزان آن ها از روايات فهميده مي شود.
فلسفه تفاوت ميزان خمس و زكات بستگي به عواملي چند مانند: تفاوت متعلق خمس و زكات، تفاوت موارد مصرف خمس و زكات در برخي از موارد ، ميزان شمول جمعيتي آن ها و موارد ديگر دارد.
با مراجعه به منابعي كه براي مطالعه توصيه شده است، روايات و فلسفه برخي از تفاوت ها روشن خواهد شد.
منابع براي مطالعه خمس :
1. احکام خمس، تاليف سيد مجتبي حسيني.
2. الخمس؛ في ضوء مدرسة اهل‌البيت عليهم‌السلام ، تاليف آيت‌الله‌ حسين نوري همداني.
3. جلد سوم كتاب «آشنايى با قرآن» ،آيت الله مرتضي مطهري.
4. خمس في شريعة الاسلامية الغراء ،‌ آيت الله جعفر سبحاني.

پي نوشت ها:
1 . انفال (8)آيه 41 .
2.توبه آيه 60.
3. ناصر مكارم شيرازي ، تفسير نمونه، تهران ، دارالكتب الاسلاميه ، 1374 هـ.ش ، ج 8، ذيل آيه 60، سوره توبه، ج 14، فضيلت سوره مؤمنون.
4. شيخ حر عاملي ، وسائل الشيعه، قم ، موسسه آل البيت عليهم السلام ، 1409هـ.ق ، ج 6، ابواب قسمة الخمس، باب 1، ح 8.
5. همان، ابواب قسمة الخمس،باب 1، ح 4.
6. مطهري، آشنايي با قرآن، قم، انتشارات صدرا ، بي تا ، ج 3، ص 83.