پرسش:
چرا ما در حل معضل کشورهای عربی یعنی اشغال فلسطین، کاسه داغتر از آش هستیم و اینقدر به اسرائیل کارداریم؟ به ما چه که در لبنان و عراق و سوریه چه میگذرد؟ منظورم این نیست که بیتفاوت باشیم، نمیشود صرفاً کمکهای بشردوستانه داشته باشیم و ثروت این ملت محروم را خرج اعراب نکنیم؟
پاسخ:
انقلاب اسلامی حرکتی برخلاف جریان بود. عدم پذیرش ساختار نظام بینالملل و تقابل با جریان اصلی حاکم بر نظم جهانی، بهخودیخود باعث دشمنی بسیاری از قدرتهای بزرگ جهانی با جمهوری اسلامی شد، اما ظاهراً مسئولان جمهوری اسلامی به این مقدار از دشمنی قانع نبودند و ازاینرو با شعارهای خطرناک درباره نابودی اسرائیل، کار خود در تولید و تحریک دشمن را بهخوبی تکمیل کردند. پرسشی که وجود دارد این است که درنهایت، قضیه فلسطین و اسرائیل هر چه باشد، مسئله اعراب است. چرا باید جمهوری اسلامی خود را درگیر چالشی کند که مسئله مردم ایران نیست؟ به فرض اگر ازنظر سیاسی، اقتصادی و امنیتی در درجهای از کارآمدی و اطمینان قرار داشتیم، قابلپذیرش بود که در مناطقی از جهان هزینه کنیم و دخل و تصرف نماییم و قدرتی نشان دهیم، اما اینک که خود در مضیقه اقتصادی و امنیتی هستیم، چرا باید حوزه گرفتاریهای خویش را گسترش دهیم! مگر نگفتهاند و بهدرستی هم گفتهاند چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است؟!
1. موقعیت ژئوپولوتیک ایران
موقعیت جغرافیایی یک کشور، یکی از عوامل مؤثر بر رفتار آن کشور مخصوصاً در عرصه روابط خارجی است. چند حالت برای رفتار یا موضعگیری یک کشور در عرصه بینالمللی میتوان تصور کرد؛ «وضعیت بازیگر منفعل»، «وضعیت بازیگر فعال» بهعنوان «ابرقدرت جهانی»، «وضعیت بازیگر فعال» بهعنوان «قدرت منطقهای». در تاریخ معاصر ایران سه الگوی رفتاری در سیاست خارجی و روابط بینالملل مشاهده میکنیم:
الگوی اول:
دوره قاجاریه، دولت بازیگر منفعل؛ در این دوره، ایران در وضعیت ضعف مفرط قرار داشت. در این دوره دولتهای بیگانه تعیینکننده رفتار داخلی و خارجی دولت ایران بودند. نمونه رفتارهای خارجی دولت قاجاریه را در واگذاری سرزمینهای وسیعی از کشور در قالب عهدنامههای ترکمنهای و گلستان و نیز جدایی افغانستان از ایران قابلمشاهده است.
الگوی دوم:
بازیگری فعال در عرصه منطقهای با تکیهبر قدرت بزرگ خارجی؛ دوره پهلوی دوم نمونه این نوع کنشگری در تاریخ روابط خارجی ایران است. در این دوره ایران نقش ژاندارمی منطقه را بر عهده داشت، اما این دولت پهلوی دوم در کسب این جایگاه و نیز کنشگری در جایگاه قدرت منطقهای، تحت نظر و با اجازه ابرقدرت جهانی آمریکا بود. حضور نظامی ایران در آفریقای جنوبی و نیز عملیات ظفار در عمان، نمونه این کنشگری است.(1) این الگوی بازیگری در راستای سیاستهای ابرقدرت جهانی و با اجازه آن انجام میشود. در الگوی وابسته قدرت منطقهای، بازیگر فعال در راستای طرح کلی سیاست ابرقدرت جهانی حرکت میکند و نمیتواند مستقل از آن کنشی انجام دهد؛ زیرا اصل قدرت و جایگاه خویش را مدیون ابرقدرت جهانی است.
الگوی سوم:
بازیگری فعال مبتنی بر توانمندی داخلی؛ بدون تردید امروزه دولت جمهوری اسلامی بسیاری از مؤلفههای یک قدرت منطقهای را دارد، اما کنشگری جمهوری اسلامی در سطح منطقهای و جهانی مبتنی بر وابستگی به یک قدرت بزرگ جهانی نیست، بلکه دولت جمهوری اسلامی بر اساس مصالح و منافع و ملاحظات خویش و با تکیهبر توانمندی مستقل ملی تصمیم میگیرد و عمل میکند. مسئله اصلی که باید موردتوجه جدی قرار بگیرد آنکه «موقعیت ژئوپولتیک ایران» مستلزم «کنشگری در سطح منطقهای» است، زیرا سرزمین ایران، حلقه وصل شرق دور به اروپا و نقطه اتصال روسیه به آبهای گرم است. ایران در مرکز منطقه حساس و استراتژیک خلیجفارس و خاورمیانه قرار دارد، انزوا ممکن نیست و نظام سیاسی حاکم بر ایران (فارغ از نوع نظام سیاسی) «محکومبه کنشگری» است، اگر تصمیم نگیرد برای او و بهجای او تصمیم میگیرند، بنابراین از میان سه الگوی مطرحشده بازیگری، بهتر است بهصورت مستقل و مبتنی بر منافع ملی و در قامت یک قدرت منطقهای ظاهر شود و عمل کند. با این نگرش، حضور ایران در عراق، سوریه، یمن و سراسر منطقه غرب آسیا بر اساس منطق ژئوپولتیک و توجیه معقول تاریخی و سیاسی موجه و لازم است.
2. تولد انقلاب اسلامی در تقابل با رژیم صهیونیستی، مسئله تنازع بقا
مطالعه تاریخ انقلاب اسلامی و مبارزات ملت ایران به رهبری امام خمینی نشان میدهد که اولین فریادهای (2) دادخواهانه امام و ملت در مسیر استقلال ایران و مخالفت با اسرائیل بوده است. (3) دلیل این اقدام امام و ملت، ماهیت رژیم صهیونیستی بوده است. پایههای این رژیم بر مبنای «قتل، خشونت و غصب» استوارشده است. دفاع از «مظلوم» بر هر انسانی «عقلا» واجب است. دفاع از «مسلمان مظلوم» هم «عقلا» و هم «شرعاً» واجب است. فریاد امام خمینی علیه اسرائیل مبتنی بر این دلایل بوده است. مسئله ما با اسرائیل مسئله بقاست. رژیم صهیونیستی بقای ما را نمیپذیرد. بنیانگذاران و حاکمان این رژیم بر مبنای طرح از «نیل تا فرات» یا «اسرائیل بزرگ»، مرزهای خویش را بسیار گسترده تعریف میکند بهطوریکه بسیاری از مناطق اطراف کشور ما و حتی بخشی از «مناطق نفتخیز جنوب ایران» را شامل میشود. (4) درنتیجه مخاصمه ما با اسرائیل یک نبرد استراتژیک و جنگ برای بقاست. اسرائیل حتی به کشورهایی که با او رابطه دارند نیز اعتماد ندارد. بهعنوان نمونه یکی از تقاضاهای اصلی اسرائیل از آمریکا و کشورهای اروپایی، عدم دستیابی کشورهای اسلامی منطقه به سلاح اتمی است. (5) درحالیکه بسیاری از کشورهای اسلامی منطقه با اسرائیل رابطه خوبی دارند و یا به دنبال برقراری ارتباط هستند.
3. ارزیابی میزان هزینه کرد ایران در کشورهای هدف؛
هرگاه سخن از حضور منطقهای ایران و مسئله فلسطین میرود، ادعاهای درباره کمک مالی یا هزینههای سنگین نظامی ایران مطرح میشود. گویا ایران هزینههای هنگفت نظامی و امنیتی در منطقه انجام میدهد و هزینههای نظامی کشور ما از کشورهای دیگر و بهصورت مشخص از کشورهای همسایه بیشتر است. اولاً کل بودجه نظامی و امنیتی ایران در سال 1403 حدود «5 درصد بودجه عمومی دولت» و «2/2 درصد تولید ناخالص داخلی» (GDP) کشور بوده است. مقایسه بودجه نظامی کشور با کشورهای همسایه بسیار گویا و راهگشا خواهد بود. ایران با ۱۵ کشور همسایه است. درصد نسبت هزینه نظامی این کشورها نسبت به تولید ناخالص داخلی ازاینقرار است: روسیه (۴.۳%)، آذربایجان (۵.۴%)، ارمنستان (۴.۹%)، ترکیه (۲.۸%)، عراق (۴.۱%)، کویت (۶.۵%)، عربستان سعودی (۸.۴%)، بحرین (۴.۱%)، قطر (۴.۸%)، امارات (۵.۶%)، عمان (۱۰.۹%)، پاکستان (۴%)، افغانستان (۱.۴%)، ترکمنستان (۲.۹% الی ۳.۶%) و قزاقستان (۱.۱%). تنها هزینه نظامی دو کشور از ایران کمتر است: افغانستان و قزاقستان. (6) جالب است بدانیم سهم بودجه نظامی ایران پیش از انقلاب، بهعنوانمثال، سال 1357، بودجه نظامی ایران، 13 درصد تولید ناخالص داخلی کشور بوده است؛ یعنی بیش از 6 برابر سال 1401.(7) مقایسه آماری بودجه نظامی ایران نشان میدهد که برخلاف تبلیغات پرطمطراق دشمنان جمهوری اسلامی، بودجه نظامی کشور، رقم عجیبوغریبی نیست بهرهوری در بودجه نظامی بهخوبی مشهود است.
در غیر این صورت، اینهمه فعالیت نظامی و امنیتی با این بودجه اندک امکانپذیر نیست.
4. لزوم پرهیز از نگرش نژادی به مسئله فلسطین
برخی از افراد به اسم دفاع از ایران، شعارها و تفکرات نژادی مطرح میکنند. این افراد تصور میکنند تنها وظیفه اعراب است که از ملت فلسطین دفاع کنند. استدلال آنان این است که فلسطین، مسئله اعراب است، اعراب در پی صلح با اسرائیل هستند، اما جمهوری اسلامی «کاسه داغتر از آش شده»، در پی نابودی اسرائیل است. پاسخ ادعا این است که اولاً نگرش نژادی به هر مسئله انسانی در سراسر عالم خطاست. ثانیاً ما مسلمانیم و بهحکم مسلمانی باید از هر مسلمانی دفاع کنیم. البته این بسیار خوب است که مسلمانان همزبان مردم مظلوم فلسطین در این قضیه، پیشقدم باشند، اما اگر به هر دلیلی آنان وظیفه خویش را انجام ندهند، وظیفه دیگر مسلمانان ساقط نمیشود. این سخن مانند آن است که کسی بگوید دوست عرب من نماز نمیخواند؛ بنابراین من هم نماز نمیخوانم! چون نماز عربی است و اعراب مقدم هستند! روشن است که این استدلال خطاست. ثالثاً چنانکه اشاره شد، صهیونیستها به طرح از «فرات تا نیل» معتقدند و این طرح، بخشی از خاک ایران را نیز شامل میشود. (8) امروز فلسطین، هدف اسرائیل است، اگر در برابر او مقاومت نکنیم، بهزودی همسایه ما خواهد شد و هدف او «خوزستان و شیراز» خواهد بود. درنهایت باید دانست که مسئله فلسطین یک مسئله انسانی است. بسیاری از هنرمندان و بازیگران سینمای جهان (9) مانند «رابرت دنیرو»، «جان استورات» و «ناتالی پورتمن»(که متولد اسرائیل است) و نیز فوتبالیستهای بزرگی مانند «کریس رونالدو»، «بوفون»، «مارادونا»، «کاکا» و ... از فلسطین حمایت کردهاند. پیش از جام جهانی 2018 روسیه، تیم ملی فوتبال آرژانتین، باوجود درآمد چند میلیون دلاری، بازی خود با اسرائیل را لغو کرد. (10) بنابراین مسئله فلسطین یک مسئله جهانی و انسانی است و تنها ایران نیست که از مظلوم حمایت میکند.
نتیجه:
گاهی گفته میشود حضور منطقهای ایران، هیچ دستاوردی برای ایران ندارد؛ تنها مشکلات کشور را افزون میسازد و هزینههای کشور را افزایش میدهد. از این دیدگاه، مسئله فلسطین، مسئله اعراب و اسرائیل است. بیشترِ کشورهای عربی به صلح با اسرائیل گرایش دارند، اما جمهوری اسلامی، کاسه داغتر از آش شده و بر طبل جنگ با اسرائیل میکوبد. در پاسخ باید گفت اولاً ایران یک قدرت منطقهای است که در منطقه ژئوپولوتیک خاورمیانه قرار دارد. این منطقه، حضور و کنشگری فعالانه را میطلبد؛ در غیر این صورت قدرتهای جهانی و منطقهای برای ما تصمیم خواهند گرفت و روشن است که تصمیم دیگران، در جهت منافع آنان و تقابل با منافع ملی ما قرار خواهد داشت. ثانیاً مسئله ایران و اسرائیل، مسئله تنازع بقاست. اسرائیل اصل موجودیت جمهوری اسلامی ایران را هدف گرفته است و روشن است که هر نظام سیاسی باید از موجودیت خود و ملتش دفاع نماید. ثالثاً مقایسه آماری هزینههای نظامی جمهوری اسلامی با کشورهای منطقه نشان میدهد، بودجه نظامی جمهوری اسلامی ایران با تمامی فعالیتها و تولیدات گسترده نظامی، کمتر از 13 همسایه ایران است. مقایسه بودجه نظامی جمهوری اسلامی با هزینههای دولت پهلوی، نشان میدهد که بودجه نظامی رژیم پهلوی در سال 1357 بیش از 6 برابر بودجه نظامی جمهوری اسلامی در سال 1401 است؛ و درنهایت باید به مسئله فلسطین بهعنوان یک مسئله انسانی نگریست. بسیاری از هنرمندان از قبیل «رابرت دنیرو»، «جان استورات» و «ناتالی پورتمن»(متولد اسرائیل) و نیز فوتبالیستهای بزرگی مانند «کریس رونالدو»، «بوفون»، «مارادونا»، «کاکا» و ... از فلسطین حمایت کردهاند. وقتی این افراد بهصورت لسانی و مالی از مردم فلسطین حمایت میکنند، کشورهای اسلامی نباید به کمتر از مجاهده با اسرائیل رضایت دهند.
پی نوشت:
1. چمنکار، محمدجعفر، «مأموریت نظامیگری دولت پهلوی دوم و تأثیرات آن بر سیاست خارجی ایران»، ص 66.
2. سخنرانی امام خمینی در سال 1343.
3. خمینی، روحالله، صحیفه امام، ج 1، ص 300.
4. خبرگزاری فارس، ارض موعود، پروژه سرّی صهیونیسم و مرزهای اسرائیل بزرگ، سایت خبرگزاری فارس،6/7/1390: https://www.farsnews.ir/news/13900705001042
5. رادیو فردا، مخالفت اسرائیل با برنامه هستهای عربستان، سایت رادیو فردا، 16/3/1402: radiofarda.com/a/israeli-energy.
6. روشن است که وضعیت نظامی این دو کشور بههیچوجه قابلمقایسه باقدرت منطقهای ایران نیست. تمامی فعالیتهای نظامی امنیتی ایران از حضور منطقهای تا تولید انواع و اقسام سلاح و موشک با همین بودجه انجام میشود.
7. باید به این نکته توجه داشت که دولت پهلوی دوم از پشتیبانی قدرت اول دنیا برخوردار بود و مشکل امنیتی قابلتوجهی نداشت؛ مقایسه وضعیت امنیتی ایران با دشمنان قدرتمند جهانی و گذشت زمان حدود 45 سال، مقایسه این اعداد را بسیار معنادار و گویا میکند.
8. خبرگزاری فارس، ارض موعود، پروژه سرّی صهیونیسم و مرزهای اسرائیل بزرگ، سایت خبرگزاری فارس 6/7/1390: https://www.farsnews.ir/news/13900705001042
9. خبر آنلاین، سلبریتیهایی که علیه اسرائیل موضع گرفتند، سایت خبر آنلاین، 18/2/1400: https://www.khabaronline.ir/news/1512475
10. خبرگزاری بیبیسی، آرژانتین بازی دوستانه با اسرائیل را لغو کرد، سایت بیبیسی، 16/3/1397: https://www.bbc.com/persian/sport-44378850