پرسش:
در گزارش‌های تاریخی تعامل و رفتار معصومان علیهم‌السلام با بیماران چگونه بود؟
پاسخ:
مقدمه
در تعامل با بیماران، از جمله أجر اخروی عیادت از بیمار و ثواب فراوان پرستاری از بیماران، احادیث فراوانی از ناحیه حضرات معصومین علیهم‌السلام صادر شده است. اما گزارش‌های تاریخی و احادیثی که به نوعی تاریخ و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام را بازگو کرده‌اند، حاکی از آن است که خود نیز به این امر اهتمام داشته و ضمن انجام این فریضه دیگران را نیز به آن توصیه می‌کردند. در نوشتار ذیل به برخی از این گزارش‌ها و احادیث تاریخی اشاره خواهد شد.
متن اصلی پاسخ
عیادت و پرستاری از بیماران
الف. عیادت از بیماران
عیادت از بیمار از آموزههای دین اسلام است و ریشه آسمانی دارد و حتی جبرئیل امین نیز به عیادت می‌رفت. امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله گرفتار تب شد، جبرئیل به عیادت حضرت آمد و خواند: به نام خدا تو را از هر بیماری رنج‌آوری شفا می‌دهم به نام خدا که خدا شفابخش است، به نام خدا بگیر شفا را، به نام خداوند رحمان و رحیم (قسم به منزلگاه ستارگان) که به اذن خدای متعال خوب شوی.»(1)
1. عیادت کردن از بیمار در عمل و بازگو کردن اجر اخروی آن
سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در عنایت به عیادت از مریض تا بدان‌جا بود که هرگاه یکى از اصحاب خود را سه روز نمی‌دیدند، حال او را جویا می‌شدند، آنگاه اگر در سفر بود، دعایش می‌کردند و اگر در شهر بود به دیدارش و اگر مریض بود، به عیادتش می‌رفتند.(2)
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به بیماران در مقابل صبر بر بیماری وعده اجر اخروی می‌داد. یکی از صحابه حضرت به نام اُمّ علاء میگوید: هنگامی که بیمار بودم، پیامبر به عیادتم آمد و فرمود:
«ای ام علاء مژده‌ات باد! چراکه بیماری مسلمان، چیزی است که خدا به خاطر آن، گناهان او را از میان می‌برد، آنسان که آتش، ناخالصی‌های طلا و نقره را از بین می‌برد».(3)
2. عیادت همراه با هدیه
در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام است که دست خالی به عیادت بیمار نمی‌رفتند. «عده‌ای از اصحاب امام صادق علیه‌السلام به عیادت بیماری می‌رفتند، حضرت پرسید: کجا می‌روید؟ گفتیم به عیادت فلان؛ فرمود بایستید! ایستادیم، فرمود: آیا سیب یا گلابی یا کمی عطر یا یک قطعه عود، برای هدیه برداشتهاید؟ گفتیم نه چیزی از این‌ها همراه ما نیست، فرمود: مگر نمی‌دانید که بیمار از هر چیزی که برایش برده شود، احساس راحت می‌کند.»(4)
3. عیادت از مخالفین
در منابع آمده است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به عیادت بیماران می‌رفت و حتی از دشمنان خود نیز عیادت می‌کرد. در گزارش‌ها آمده است که مردی یهودی بود که هنگام عبور رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خاکروبه (خاکستر) بر سر و صورت حضرت می‌ریخت. این برنامه هر روز ادامه داشت تا این‌که روزی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از آن کوچه گذشتند، ولی خبری از مرد یهودی نبود، وقتی حضرت علت را جویا شد، اصحاب پاسخ دادند؛ خدا را شکر آن مرد یهودی مریض شده و در بستر بیماری است! حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله به طرف منزل یهودی رفت و همسر یهودی درب را باز کرد. حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: به عیادت همسرت آمده‌ام! رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله وارد خانه شدند و کنار بستر آن مرد نشستند و با او احوال‌پرسی کردند، و هیچ‌گونه کنایه‌ای به آن مرد نزدند. مرد یهودی که از رفتار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تعجب کرده بود، پرسید: این برخورد شما، جزو دین اسلام است یا از اخلاق شخصی شما است؟ حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله پاسخ دادند: جزء دین اسلام است! آن مرد همان‌جا مسلمان شد.(5)
در سیره امیرالمومنین علی علیه‌السلام نیز عیادت از زید بن ارقم است. زید با آنکه در جریان غدیر خم نیز حضور داشت آمدند و از او گواهى خواستند؛ ولى چون او از طرف حکومت براى خود احتمال خطر می‌داد از بیان حقیقت و جریان غدیر خوددارى کرد. بعد از گذشت مدّتى، همین شخص مریض شد و در بستر بیمارى افتاد، وقتى امیرالمؤمنین علىّ علیه‌السلام شنید که زید بن أرقم مریض حال است به عیادت و دیدار او آمد. همین که زید بن ارقم چشمش به جمال نورانى حضرت افتاد، گفت: مرحبا به امیرمؤمنان، که از من عیادت می‌نماید، با این که وى ما را قبول ندارد و از ما دلگیر و آزرده‌خاطر می‌باشد. امام علىّ علیه‌السلام فرمود:
«اى زید! آن ناراحتى که براى ما به وجود آوردى هرگز مانع آن نمی‌شود که ما شرط انسانیّت و حقِّ دوستى را فراموش نموده و تو را در حال بیمارى عیادت نکنیم.»
و پس از آن افزود:
«هرکس مریضى را براى رضاى خداوند عیادت کند، تا هنگامى که در کنار مریض نشسته باشد، در سایه رحمت و لطف الهى خداوند قرار خواهد داشت، و چون بخواهد برخیزد که از نزد مریض بیرون رود، خداوند متعال هفتاد هزار ملک را مأمور می‌نماید تا براى او درود و تحیّت فرستند؛ و مشمول رحمت الهى قرار می‌گیرد.»
سپس افزود:
«اى زید! من دوست داشتم که چنین فضیلتى شامل حالم گردد؛ و به همین جهت از تو عیادت کردم.»(6)
ب. پرستاری
بنابر برخی از گزارش‌های تاریخی، پرستاری نسبت به سایر اعمال مستحبی رجحان و برتری دارد. دو نفر براى زیارت قبر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله به مدینه آمدند، یکی از آنها بیمار شد. او میگوید: رفیقم هر روز به مسجد می‌رفت و مرا تنها می‌گذاشت. از این کار به شخصی که با امام صادق علیه‌السلام در ارتباط بود، گلایه کردم. او هم امام را از این جریان آگاه کرد. حضرت به همراه او پیغام فرستاد که:
«نشستن تو نزد او، از نماز خواندنت در مسجد برتر است».(7)
نتیجه‌گیری
همان‌گونه که احادیث فراوان در تعامل حضرات معصومین علیهم‌السلام با بیماران داریم و توصیه‌های بسیاری نسبت به عیادت از بیمار و پرستاری از آنها بیان کرده و اجر اخروی آنها را در این روایات ذکر کرده‌اند، خود نیز به این امور اهتمام داشته و در زندگی خود به عیادت بیماران حتی مخالفین خود رفته‌اند و ثواب پرستاری را از نماز در مسجد بالاتر دانسته‌اند.
مبنع برای مطالعه بیشتر
کتاب «دانشنامه احادیث پزشکی» نوشته آیه‌الله محمد محمدی ری‌شهری، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۵ش.
پی‌نوشت‌ها:
1. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم: مدرسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق، ص۳۹۱.
2. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم: مدرسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق، ص19.
3. ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی‌داود، محقق: ابراهیم سید، دارالحدیث، قاهره، 1420ق، چاپ اول، ج3، ص1351.
4. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم: مدرسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق، ص۳۶۰.
5. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، اسلام، تهران، 1369ش، چاپ دوم، ج9، ص463؛ آیه‌الله مکارم شیرازی، مثال‌های زیبای قرآن، نسل جوان، قم، 1382ش، چاپ اول، ج1، ص202؛ حکیمی محمدرضا، «خردنامه همشهری» شماره یازده، بهمن 1385ش، ص42و43 .
6. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى، دعائم الإسلام، مصحح: فیضى، آصف، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1385ق، چاپ دوم، ج1، ص218.
7. شیخ کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافى، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق. ج۴، ص۵۴۵.
