پرسش:
دلیل شهادت امام جواد علیهالسلام چه بود؟ اینکه گفته شده همسر اول ایشان به دلیل حسادت و عصبانیت از ازدواج دوم ایشان امام را به شهادت رساند درست است؟
محمد بن علی بن موسی علیهالسلام، مشهور به جواد و محمدتقی (۱۹۵-۲۲۰ ق)، نهمین امام شیعیان دوازدهامامی است. ایشان در دوران حکومت «معْتصِم عباسی» در شهر بغداد به شهادت رسیدند. منابع تاریخی زمان شهادت ایشان را پایان ماه «ذیالقعده» دانستهاند و سن ایشان را هنگام وفات حدود ۲۵ سال نوشتهاند. دوره امامت ایشان دوران حساسی بود و فضای سیاسی به سمت خفقان و کنترل ائمه متمرکز شده بود. مأمون برای مهار نفوذ و محبوبیت امام، دخترش امالفضل را به عقد ایشان درآورد تا از طریق ازدواجی ظاهراً سیاسی، رفتوآمد و رفتار امام را زیر نظر بگیرد. بااینحال، در زمان معتصم، دشمنیها شدت یافت و توطئههایی برای از بین بردن امام جواد علیهالسلام شکل گرفت.
علت شهادت امام جواد علیهالسلام
در منابع تاریخی و روایی، سه گزارش اصلی و متفاوت دربارهی علت و عامل شهادت امام جواد علیهالسلام نقل شده است. بااینحال همگی در این نکته مشترکاند که امام جواد علیهالسلام با توطئهی درباریان و زهر به شهادت رسیدند.
گزارش اول: امالفضل، همسر امام
در کتاب «اثبات الوصیّه» مسعودی آمده است: پس از درگذشت مأمون و روی کار آمدن «معْتصِم»، امام جواد علیهالسلام را از مدینه به بغداد فراخواندند. در آنجا معتصم و «جعفر بن مأمون» (برادر امالفضل) نقشهای برای به قتل رساندن امام طراحی کردند. جعفر که میدانست خواهرش امالفضل به خاطر علاقهی امام به مادر امام هادی علیهالسلام و نداشتن فرزند رابطهی خوبی با امام علیهالسلام ندارد، به او پیشنهاد کرد امام را مسموم کند. امالفضل که از علاقهی امام به یکی از همسرانش ــ کنیزانش و مادر امام هادی علیهالسلام ــ ناراحت بود، وسوسهی برادر را پذیرفت. او در انگور رازقی که میدانست امام آن را دوست دارد، زهر کشندهای ریخت و پس از خوردن آن، امام بهشدت بیمار شده و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید. (1)
گزارش دوم: معتصم عباسی با تحریک قاضی بغداد
در تفسیر عیّاشی ذیل آیهی شریفهی «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمَا» (مائده: ۳۸) آمده که روزی در مجلس معتصم، مسئلهی فقهیِ محل قطع دست دزد مطرح شد. فقهای دربار هر یک نظری دادند، اما امام جواد علیهالسلام نظری متفاوت و دقیق بیان کردند. معتصم سخن امام را پذیرفت و دستور داد طبق نظر ایشان عمل شود. این موضوع خشم و حسادت ابن ابی داوود، قاضی بغداد را برانگیخت. او پس از چند روز نزد خلیفه رفت و گفت: «ای خلیفه! شایسته نیست که تو نظر کسی را برگزینی که نیمی از مسلمانان او را امام معصوم میدانند و تو را غاصب حق او» معتصم با شنیدن این سخن متوجه خطر جایگاه علمی و محبوبیت امام شد و تصمیم به حذف ایشان گرفت. در پی این مشورت، وزیر خلیفه امام را به بهانهی مهمانی دعوت کرد و زهر در غذای ایشان ریخت. امام پس از تناول طعام، آثار زهر را احساس کردند و فرمودند: «خروج من از این خانه به نفع توست تا ماندن در آن.» همان شب امام بهشدت بیمار شدند و در اندک زمانی به شهادت رسیدند. (2)
گزارش سوم: غلامی به نام اُشناس
در کتاب «مناقب آل ابیطالب» ابن شهرآشوب نقل شده است که معتصم پس از ورود امام جواد علیهالسلام به بغداد ظاهراً با احترام با ایشان رفتار میکرد، اما در نهان نقشه قتل را طرح کرده بود. او غلام خود به نام اُشناس را فراخواند و جامی از شربت پرتقالی مسموم برای امام فرستاد. اُشناس گفت که همین شربت را خلیفه و گروهی از بزرگان نوشیدهاند تا اعتماد امام را جلب کند. امام با علم به نیت آنان، شربت را نوشیدند و ساعتی بعد نشانههای مسمومیت آشکار شد. (3)
نقش حسادت امالفضل
با توجه سه گزارش متفاوت نمیتوان علت قطعی شهادت را مشخص کرد و حتی ممکن است شهادت امام جواد علیهالسلام حاصل همدستی چند عامل بوده است. چنانکه علامه جعفر مرتضی عاملی میگوید: «ممکن است معتصم در یک روز چند بار به مسموم ساختن امام اقدام کرده باشد تا از موفقیت نقشهی خود اطمینان یابد.» (4)
پس بااینوجود:
اولاً: نمیتوان ادعا کرد که امالفضل بهتنهایی علت اصلی شهادت باشد، بلکه بخشی از برنامهی سیاسی دربار بوده است که به دستور دیگران در قتل امام علیهالسلام نقشآفرینی کرده است؛ بنابراین اگر حسادتی هم بوده است از جانب شخص عامل بوده است نه دستوردهنده؛
ثانیاً: در گزارش عیاشی و ابن شهرآشوب اصلاً اشارهای به حسادت نشده، ولی در گزارش مسعودی عبارتی آمده که ممکن است از آن حسادت برداشت شود: «لأنّه وقف على انحرافها عنه و غیرتها علیه لتفضیله أم أبی الحسن ابنه علیها مع شدّه محبتها له و لأنّها لم ترزق منه ولدا.» به خاطر اینکه (برادرش) میدانست امّ الفضل بهجهت اینکه امام جواد مادر امام على النقى را از او بیشتر میخواهد با آن حضرت میانه خوبى ندارد. در این رابطه باید دانست که محبت بیشتر نسبت به یکی از زنان با مفهوم بیعدالتی متفاوت است و مسلماً امام در حق زنانشان به عدالت را رفتار میکردند؛ اما ممکن است از ام فضل رفتاری سر زده باشد که سبب ناراحتی و و بیمهری امام شود.
نتیجه:
بر پایهی بررسی گزارشهای تاریخی، شهادت امام جواد (ع) نتیجهی ترکیبی از انگیزههای سیاسی و حسادتهای درباری بوده است؛ خصوصاً معتصم که از نفوذ علمی و محبوبیت اجتماعی امام در میان مردم بیم داشت. ازاینرو بهاحتمالزیاد امالفضل یا نزدیکان درباری او، با تحریک جعفر بن مأمون یا قاضی بغداد این عمل را مرتکب شدند؛ بنابراین، نمیتوان گفت امام تنها به دلیل حسادت همسرشان به شهادت رسیدند.
پینوستها:
1. مسعودی، على بن حسین، إثباتالوصیه للإمام على بن أبىطالب علیهالسلام، قم، انتشارات انصاریان، چاپ سوم ، 1426 ق، ص ۲۲۷.
2. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی محقق رسولى محلاتى، سید هاشم، تهران، المطبعه العلمیه، چاپ اول، 1380 ق، ج ۱، ص 319-۳۲۰.
3. مازندرانی، ابن شهرآشوب، المناقب آل ابیطالب، قم، علامه، 1379 ق، ج ۴، ص ۳۸۴.
4. عاملی، جعفر مرتضی، زندگانی سیاسی امام جواد علیهالسلام، ترجمه سید محمد حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، بیتا، ص128 .
