عالم بودن خدا به چه معناست؟

با سلام و تشکر از ارتباط¬تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی

در ابتدا باید اشاره شود که در باره علم خداوند با رویکردهای مختلف جای بحث است چون مسله علم الهی از مسایل عمیقی وپر دامنه است که از دیر باز در تعریف آن سخن های گفته شده است که تفصیل آن در در منبع ذیل مراجعه نماید (1) ولی اجمالا باید گفت:
علم خداوند به ذات خویش و همه معلومات ذات علم حضوری است؛ همان گونه كه علم نفس انسان به خود، علم حضوری است. اساساً علم، عبارت است از حضور معلوم نزد عالم. هر گاه موجودی مجرد از ماده باشد، بدون شك، واقعیت آن موجود برای خودش حاضر است؛ زیرا آنچه مانع حضور چیزی نزد خود می باشد، مادی و متغیر بودن آن است، و چون خداوند، منزه از ماده و پیراسته از تغیر است، ذات او نزد خودش حاضر است و او به ذات خود علم دارد.
چه این که چون خداوند به ذات خود عالم است و از طرفی ذات خداوند، علت موجودات است و علم به علت، سبب علم به معلول است، بنابراین خداوند در مقام ذات به همه چیز عالم است و علم او حضوری است.
از نظر اجمالی یا تفصیلی بودن، علم خداوند به موجودات اجمالی در عین كشف تفصیلی است، زیرا خداوند در مقام ذات، كمالات وجودی همه موجودات را به نحو بساطت واجد است، چون وجود، حقیقتی است واحد و دارای مراتب، و عالیýترین مرتبه وجود، همان وجود خداوند است. بدیهی است كه هر كاملی مراتب وجودی ناقص را دارد به علاوه مرتبهýای از كمال كه ناقص آن را ندارد. بنابراین، به حكم این كه خداوند فاقد هیچ مرتبهýای مراتب كمال وجودی نیست، همه كمالات وجودی را كه در موجودات به صورت كثرت و تعدد موجود است، ‌او به نحو بساطت و وحدت دارا میýباشد. پس، از این نظر علم ذاتی خداوند به موجودات علم اجمالی است (اجمال= بساطت و وحدت در مقابل تفصیل به معنی كثرت و تعدد). و از طرفی، پس از موجود شدن اشیاء چیزی بر علم خداوند افزوده نخواهد شد، زیرا در مقام ذات الهی هیچ گونه تغییری راه ندارد. از این نظر علم ازلی خداوند به موجودات علم اجمالی در عین كشف تفصیلی است.
این نظریه را صدرالمتألهین مطرح كرده است و همه پیروان حكمت متعالیه صدرایی آن را پذیرفتهýاند، و برترین تفسیری است كه برای تبیین علم ازلی خداوند به موجودات ارائه شده است. تفصیل بیشتر این بحث را درمنع ذیل مراجعه نماید. (2)

پی نوشت ها:
1. محمد سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی نشر موسسه طه، قم 1383 ش، ج1، ص 215.
2. الهی قمشه ی. حکمت الهی. نشر اسلامی تهران 1363 ش، ج1، ص 253.