پرسش:
در کنفرانس گوادلوپ درباره ایران چه گفته شد؟ آیا درست است که گفتهشده که خود شاه میخواهد برود و ارادهای برای ماندن نداره؟
پاسخ:
یکی از رخدادهای مهم در تاریخ انقلاب اسلامی، کنفرانس گوادلوپ (14 تا 17 دیماه 1357) بود. برخی از مورخین و فعالان سیاسی، تحولات ایران را وابسته به آن نشست و اجلاسیه دانسته و عامل اصلی خروج شاه از کشور در تاریخ 26 دیماه 1357 را نتیجه این کنفرانس میدانند. برخی نیز معتقدند که شاه خود به دنبال خروج از ایران بود و وی، با توافق بختیار و باانگیزه استراحت به خارج از کشور رفت تا بختیار امکان بیشتری برای مهار بحران و انقلاب اسلامی بیابد. (1)
در پاسخ به این سؤال که کنفرانس یا نشست گوادلوپ چه بود و درباره ایران چه گفته شد نظرات متعددی وجود دارد که بهصورت خلاصه به شرح آن خواهیم پرداخت.
از 14 تا 17 دیماه 1357(اوائل ژانویه 1979)، چهار قدرت بزرگ غربی (آمریکا، انگلستان، فرانسه و آلمان غربی)، (2) به میزبانی والری ژیسکار دِستَن رئیسجمهور وقت فرانسه برای بررسی و مواجهه با تحولات جهانی و رویدادهای بزرگ بینالمللی (3) منجمله بحران ایران در جزیره گوادلوپ (4) جلسه تشکیل دادند.
در این جلسه بحث بر سر حمایت یا عدمحمایت از شاه مطرح نبود، چراکه حمایت سرسختانه غرب، خصوصاً دولت ایالاتمتحده آمریکا برای همگان واضح بود و کسی مانند شاه برای بقای قدرت، به غربیها و بهخصوص آمریکا اتکا نداشت. بلکه بحث بر سر امکان تداوم حمایت از شاه بود. به این معنا که سران غرب از طریق بررسیهای مفصل نمایندگان متعدد خود در ایران به این نتیجه رسیده بودند که ابداً نمیتوان با شاه فعلی ایران ادامه داد و امیدی به بقای وی داشت.
برای نمونه، ژیسکاردستن او دراینباره میگوید: «[حدسیات او رائول دلای] درباره ایران بدبینانه بود. در گزارشهای او میخواندیم که خروج شاه از ایران باوجود حمایت ارتش، اجتنابناپذیر است. به عقیده او هیچ فرمول سیاسی برای جانشینی شاه وجود نداشت. بیم آن میرفت که کمونیستها که تنها تشکیلات منظم سیاسی ایران را در اختیار داشتند با حمایت شوروی در همسایگی شمال ایران، قدرت را به دستگیرند. من علاقهمند بودم قبل از تشکیل کنفرانس سران در گوادلوپ که برای اوایل ژانویه پیشبینیشده بود، مستقیماً از نظریات شاه اطلاع حاصل کنم. ظاهراً سفیر ما در تهران امکان برقراری تماس مستقیم و گفتگوی رو در رو با شاه را نداشت. من تصمیم گرفتم، میشل پونیا توسکی را بهعنوان نماینده شخصی خود به تهران بفرستم... او شاه را بهخوبی میشناخت و قبلاً دو بار با وی ملاقات کرده بود؛ بنابراین میتوانست در گفتگوی خود با شاه از اعتماد او برخوردار باشد».
سرآنتونی پارسونز سفیر انگلیس در تهران نیز درباره اوضاع ایران در آستانه کنفرانس گوادلوپ چنین گزارش داد: «ارزیابی من از اوضاع ایران بسیار تیره و تار بود. کشور بهسرعت در کام هرجومرج فرومیرفت. سرتاسر کشور از شهرهای بزرگ و کوچک گرفته تا روستاها، در غلیان بود و دولت به معنی واقعی کلمه وجود نداشت». (5)
به خاطر محرمانه و غیررسمی بودن کنفرانس گوادلوپ، تصمیمات آن نیز بهمثابه اسرار سیاسی به شمار آمد. طبیعتاً جنبههایی از مذاکرات مزبور همچنان ناشناخته مانده و به همین دلیل گزارشهای متفاوت و بعضاً متناقضی دراینباره ارائه شده است. فریدون هویدا، برادر امیرعباس هویدا نخستوزیر ایران و آخرین سفیر ایران در سازمان ملل متحد دراینباره مینویسد: «طبق اطلاعاتی که از کنفرانس سران چهار کشور در گوادلوپ به دستم رسیده، در آنجا صدراعظم آلمان و نخستوزیر انگلیس بر حمایت از شاه پافشاری داشتند، ولی کارتر و ژیسکاردستن برعکس معتقد بودند که به خاطر وضعیت حاکم بر ایران دیگر امکان ادامه حمایت از شاه وجود ندارد. بههرحال هدف مذاکراتشان هم جز این نبود که با هم برای انتخاب بهترین راه در جهت حفظ منافعشان در ایران به توافق برسند». (6)
دکتر صادق طباطبائی که در پاریس از همراهان امام بود و سپس به همراه ایشان به ایران آمد، در این مورد میگوید: «...نتایج آن [کنفرانس گوادلوپ] از طریق وزارت خارجه آلمان به ما اطلاع داده شد که بین ژیسکاردستن و هلموت اشمیت از یکسو و جیمی کارتر از سوی دیگر اختلافنظر افتاد. بهاینترتیب که کارتر معتقد بود که هنوز باید این وضع را در ایران تحمل نمود و باید به آقای خمینی و مسلمانان فشار آورد که دولت بختیار را بپذیرند، اما هلموت و ژیسکاردستن اعتقاد داشتند که دیگر دوران حکومت شاه به پایان رسیده است و نگهداری شاه بهزور ارتش موجب این نخواهد شد که مردم آرام بشوند. خونریزیها به این طریق بیشتر خواهد شد؛ بنابراین بهتر است که انقلاب سیر طبیعی خود را طی کند». (7)
اما واقعیت این است کنفرانس گوادلپ، جلسهای برای تعیین شرایط ایران نبود، بلکه شرایط ایران رقم خورده بود و غربیها درصدد بودند که چگونه با کمترین هزینه با این شرایط مواجه شوند. شاه چه با حمایت و چه بدون حمایت غربیها ظرفیتی برای ماندن در ایران نداشت و شرایط را باخته بود. چنانچه احمدعلی مسعود انصاری پسرخاله فرح پهلوی و یکی از نزدیکان محمدرضا شاه در گفتگوی تصویری بیان داشته است: «من دو بار از شاه در تبعید سؤال کردم که چرا مملکت را ترک کرد و رفت. بار اول در مکزیک بود. شاه به من گفت اگر میماندم مرا میکشتند. به او گفتم این رئیسجمهور کره جنوبی را ببینید که هیچ به حرف آمریکا گوش نمیکند و محکم نشسته است. شاه سکوت کرد. چند روز بعد شنیدم که همان رئیسجمهور در شام خصوصی دو نفره با رئیس سازمان امنیت خود، توسط همان رئیس سازمان امنیت به ضرب گلوله به قتل رسید». (8)
بنابراین در رابطه با تصمیم شاه بر ماندن و رفتن نیز باید به این نکته دقت کرد که اساساً نهفقط محمدرضا پهلوی، بلکه حکومت پهلوی (پدر و پسر) در ایجاد و تداوم، وابسته به غرب بودند. در روی کار آمدن رضاخان، در سقوط وی، در روی کار آمدن محمدرضا، در احیای وی در 28 مرداد 1332 و در بقای وی تا سال 57 و در عدم هزینه و حمایت در اواسط زمستان 1357، نقش غرب بهخصوص ایالاتمتحده آمریکا حیاتی است. شاه دیگر پشتوانهای برای ماندن نداشت.
نتیجه:
گوادلوپ برای جلوگیری از خسارت بیشتر و به امید کنترل مسائل رخ داد و نه برای تعیین وضعیت ایران و همچنین شاه گزینهای جز خروج از ایران نمیدید.
پینوشتها:
1. سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، نشر علم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ ش، ص 490.
2. در این جلسه، جیمی کارتر رئیسجمهور ایالاتمتحده آمریکا، جیمز کالاهان نخستوزیر بریتانیا، هلموت اشمیت صدراعظم آلمان غربی و ژیسکار دستن رئیسجمهور فرانسه حضورداشتهاند.
3. موضوعات مهم این نشست، بحران سیاسی ایران، جنگ ویتنام و کامبوج، خشونت در آفریقای جنوبی، افزایش نفوذ اتحاد جماهیر شوروی در خلیجفارس، کودتا در افغانستان و خشونت سیاسی در ترکیه بود.
4. جزیره گوادلوپ که یکی از شهرستانهای فرا دریایی فرانسه در غرب اقیانوس اطلس و در قسمت شرق دریای کارائیب است.
5. پارسونز، سرآنتونی، غرور و سقوط (خاطرات سفیر انگلیس در ایران)، ترجمه، منوچهر راستین، تهران، هفته، 1363 ش، ص 166 و 180.
6. هویدا، فریدون، سقوط شاه، ترجمه ح. ا. مهران، تهران، اطلاعات، 1374 ش، ص 202.
7. ناگفتههای انقلاب در گفتگو با دکتر صادق طباطبایی: ماجرای گوادلوپ چه بود، روزنامه آفتاب امروز، 18 بهمن 1378، ص 7.
8. پشت پرده توطئه مرگ فوری پادشاه و جعل وصیتنامه وی در گفتگو با مسعود انصاری، یوتیوپ (youtube)،
https://www.youtube.com/watch?v=4TmkmT6Mxv8feature.