احادیث پزشکی

آیا درمان آن ها صرفاً با اسباب معنوی مانند دعا و...بود یا بر اساس طب اسلامی و گیاهی بود؟ ثانیاً اگر بر اساس طب اسلامی و سنتی بود؟
احادیث پزشکی، بیماری های مسری، داروهای حدیثی

در زمان ائمه (علیهم السلام)، بیماری های خطرناکی مانند وبا، طاعون و... وجود داشت، از سوی دیگر طب شیمیایی نیز وجود نداشت اما آن ها درمان می شدند؛ اولاً آیا درمان آن ها صرفاً با اسباب معنوی مانند دعا و...بود یا بر اساس طب اسلامی و گیاهی بود؟ ثانیاً اگر بر اساس طب اسلامی و سنتی بود، آیا بااین وجود، طب اسلامی و گیاهی برای درمان بیماری های میکروبی، مانند کرونا بهتر از طب شیمیایی نیست؟

پاسخ اجمالی

ائمه (علیهم‌السلام) در برخورد با بیماری‌ها علاوه بر راهکارهای معنوی، به راهکارهای پیشگیرانه و تجویز داروهای عمومی برای تمام بیماری‌ها، در برخی موارد نیز تجویز دارو برای بیماری معین توصیه‌هایی بیان فرموده‌اند. از سوی دیگر مراجعه اصحاب ائمه به طبیب و استفاده از داروهای آنان، این نکته را نتیجه می‌دهد که ائمه (علیهم‌السلام) از مراجعه به پزشک خودداری ننموده و استفاده بشر از علوم پزشکی را جایز دانسته‌اند.

پاسخ تفصیلی

ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در برخورد با بیماری‌های واگیر مانند طاعون، وبا و... راهکارهای متعددی را برای مردم زمانه خود و عموم شیعیان بیان نمودند. توجه به موارد زیر می‌تواند تنوع راهکارهای ایشان را نشان دهد:

1. راهکارهای پیشگیرانه

توجه به اصل پیشگیری از بیماری قبل از درمان، نه‌فقط کیفیت زندگی را ارتقا می‌بخشد بلکه از پیامدهای بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری می‌کند. در احادیث اهل‌بیت (علیهم‌السلام) روایات بسیار زیادی در این زمینه ذکرشده است. مثلاً امام رضا (علیه‌السلام) در یک توصیه کلی فرمودند:

«فَالْجَسَدُ بِهَذِهِ الْمَنْزِلَةِ وَ بِالتَّدْبِیرِ فِی الْأَغْذِیةِ وَ الْأَشْرِبَةِ یصْلُحُ وَ یصِحُّ وَ تَزْکو الْعَافِیةُ فِیه‏»؛ (1)

بدن به‌منزله همان زمین است و با تدبیری که در خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها به کار می‌رود، صحیح و سالم می‌ماند و نیروی سلامتی در آن زیاد می‌گردد.

تکیه این نوع احادیث بر اصل تغذیه سالم، برای پیشگیری از وقوع بیماری است و سرتاسر توصیه‌های پزشکی آن حضرات مبتنی بر اصول پیشگیرانه است. در این راستا سفارش‌هایی همچون توجه به نوع تغذیه هماهنگ با مزاج، زمان و مکان و نیز تجویز شربت مخصوص به همراه غذا و سایر دستورالعمل‌های پزشکی، مبتنی بر همین اصل استوار است. البته روایات متعددی در این زمینه وجود دارد که در کتاب‌های حدیث، ابواب «اطعمه و اشربه» به بیان برخی از آن‌ها پرداخته‌شده است. (2)

2. راهکارهای عمومی درمان

یکی دیگر از دستورات ائمه (علیهم‌السلام) این است که اشاره به بیماری خاصی ندارند، بلکه به‌صورت عمومی، اموری را شفابخش، معرفی کرده‌اند که از آن‌ها در درمان بیماری‌های واگیر هم قابل‌برداشت است. به‌عنوان‌مثال در روایات چنین آمده است:

«أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ (علیه‌السلام) أَنَّ حَبَّةَ السَّوْدَاءِ مُبَارَکةٌ یخْرِجُ الدَّاءَ الدَّفِینَ مِنَ الْبَدَنِ»؛ (3)

 از عالم -امام رضا (علیه‌السلام)- روایت‌شده که سیاه‌دانه برکت دارد و درد درون‌تن را بیرون آورد.‏

هم‌چنین در روایت دیگر از حضرت نقل‌شده است که:

«أَنَ‏ حَبَّةَ السَّوْدَاءِ شِفَاءٌ مِنْ کلِّ دَاءٍ إِلَّا السَّامَ وَ عَلَیکمْ بِالْعَسَلِ وَ حَبَّةِ السَّوْدَاءِ»؛ (4)

سیاه‌دانه درمان هر درد است جز مرگ، بر شما باد به عسل و سیاه‌دانه.

در این دو روایت، اثربخشی سیاه‌دانه و دردزدایی این ماده اشاره و روایت دوم به ترکیب سیاه‌دانه با عسل که دوای تمام بیماری‌ها است اشاره دارد.

هم‌چنین موارد دیگر، مانند آب زمزم (5)، تربت قبر امام حسین (علیه‌السلام) (6) و ...نیز سفارش شده است.

3. داروهای اختصاصی بیماری‌های واگیردار

برخی از دستورات ائمه (علیهم‌السلام) برای بیماری‌های خاص، مانند وبا و... صادر گردیده است، مثلاً در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) چنین واردشده:

«شَکا إِلَیهِ رَجُلٌ الْوَبَاءَ فَقَالَ لَهُ وَ أَینَ أَنْتَ عَنِ الطَّیبِ الْمُبَارَک قَالَ قُلْتُ وَ مَا الطَّیبُ الْمُبَارَک فَقَالَ سُلَیمَانِیکمْ هَذَا قَالَ فَقَالَ أَبُو عبدالله (علیه‌السلام) إِنَّ أَوَّلَ مَنِ اتَّخَذَ السُّکرَ سُلَیمَانُ بْنُ دَاوُدَ (علیه‌السلام)». (7)

مردى نزد امام صادق (علیه‏السلام) از وبا اظهار ناراحتى کرد. امام (علیه‏السلام) از او پرسید: «با پاک خجسته چگونه‏اى؟». گفتم: پاک خجسته چیست؟ فرمود: «این [شِکرِ] سلیمانى شما». امام صادق (علیه‏السلام) هم‌چنین فرمود: نخستین کسى که شکر ساخت «سلیمان بن داوود» بود.

«مرحوم کلینی» باب جداگانه‌ای را با عنوان «بَابُ السُّکر» تدوین نموده است. البته این‌که شکری که در روایات آمده با این شکر امروزی مطابقت داشته باشد نیازمند تحقیق است.

4. راهکارهای معنوی

راهکارهای دیگر که از سوی ائمه بیان گردیده، راهکار معنوی است که شامل توصیه ایشان به قرائت برخی سوره‌ها، قرائت برخی از ادعیه با آداب خاص و انجام برخی از اعمال است.

به‌عنوان‌مثال امام صادق (علیه‌السلام) فرموده‌اند:

«لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلَى مَیتٍ سَبْعِینَ مَرَّةً ثُمَّ رُدَّتْ فِیهِ الرُّوحُ مَا کانَ ذَلِک عَجَباً»؛ (8)

اگر سوره حمد هفتاد بار بر مرده‏اى خوانده شود و روح به تن او بازگردد شگفت نیست.

دعاهای متعددی در این زمینه از سوی ائمه (علیهم‌السلام) صادرشده است که برخی از آن‌ها را «مرحوم کلینی» در کتاب «الکافی» تحت عنوان «بَابُ الدُّعَاءِ لِلْعِلَلِ وَ الْأَمْرَاض» جمع‌آوری کرده است. (9)

5. مراجعه به طبیب

در خصوص مراجعه به پزشک، هنگام بیماری و عملکرد ائمه (علیهم‌السلام) در این زمینه، گزارش‌های متعددی وجود دارد که اصحاب بزرگوار آنان حتی به طبیبان غیرمسلمان مراجعه می‌کردند. (10) حتی نقل‌شده است که بعد از ضربت خوردن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پزشکان کوفه بر بالین ایشان حاضر می‌شوند، (11) با آن‌که در آن زمان، علاوه بر حضرت علی، سه امام دیگر (علیهم‌السلام) نیز در کنارشان حضور داشتند.

6. استفاده از علوم طبی جدید

در خصوص استفاده از داروهای سنتی و یا داروهای علوم پزشکی جدید، بهتر است توجه داشت که هم داروهای طب سنتی و هم داروهای جدید، در صورت عدم نیاز یا نیازمندی که در آن، مصرف غیر صحیح صورت پذیرد، ضررهایی را متوجه انسان می‌کند؛ اما اگر درصدد کشف درمان بیماری، استفاده شود مانعی ندارد. «یونس بن یعقوب» نقل می‌کند از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم که بیماران داروهای مختلفی مصرف می‌کنند که گاه نتیجه‌ای نداده و منجر به فوت آنان می‌شود و گاه نیز درمان می‌شوند، البته درصد درمان یافتگان بیشترند. (تکلیف ما در مقابل این داروها چیست؟) امام فرمودند: خداوند بیماری‌هایی را در میان بشر قرار داده و درمان آن‌ها را نیز امکان‌پذیر کرده است و هیچ بیماری وجود ندارد، مگر این‌که درمانی نیز برای آن متصور است (خواه بشر بدان دست‌یافته باشد و خواه نیاز به پژوهش بیشتری باشد) بنابراین، هیچ ایرادی ندارد که با یاد خدا داروهای موجود را مصرف کنید. (12)

این روایت دقیقاً به این نکته اشاره می‌کند که انسان باید در شناخت درمان‌ها بکوشد و حتی اگر با شکست‌ها نیز مواجه شود، نباید از تلاش خود دست بردارد، اما در همه حال نباید به دانش خود مغرور شده و از یاد خدا غافل شود.

نتیجه

معصومان (علیهم‌السلام) در برخورد با بیماری‌ها علاوه بر امور معنوی، به راهکارهای پیشگیرانه و تجویز داروهای عمومی و برخی اوقات داروهای اختصاصی توصیه نمودند. در خصوص مراجعه به پزشک و استفاده از دارو هم با توجه به احادیث، در صورت لزوم از جانب ائمه (علیهم‌السلام) منعی وارد نشده است.

پی‌نوشت‌ها

  1. طب الرضا (علیه‌السلام)، ترجمه امیر صادقى، تهران: معراجی، چاپ ششم، 1381 ش، ص 20.
  2. به‌عنوان نمونه مراجعه کنید: نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق/ مصحح: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، چاپ اول، 1408 ق، ج ‏16، ص 455.
  3. الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا (علیه‌السلام)، محقق/ مصحح: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، مشهد: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، چاپ اول، 1406 ق، ص 346.
  4. همان.
  5. طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الأخلاق، قم: الشریف الرضى، چاپ چهارم، 1412 ق، ص 155.
  6. همان، ص 167.
  7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق، ج ‏6، ص 334.
  8. همان، ج 2، ص 123.
  9. همان، ج ‏2، ص 564.
  10. ابنا بسطام، عبدالله و حسین‏، طب الأئمة (علیهم‌السلام)، محقق/مصحح: خرسان، محمدمهدی، قم: دارالشریف الرضی، چاپ دوم، 1411 ق، ‏ص 63.
  11. ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله‏، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، محقق/مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404 ق، ج ‏6، ص 119.
  12. ابنا بسطام، عبدالله و حسین‏، طب الأئمة (علیهم‌السلام)، همان، ص 63.

 

کلمات کلیدی

احادیث پزشکی، بیماری‌های مسری، داروهای حدیثی

آیا در روایات اهل بیت (علیهم السلام)، تجویزی بر گریختن از مناطق آلوده به بیماری واگیردار در روایات وجود دارد؟
شبهات حدیثی، احادیث پزشکی، بیماری های مسری، بوسیدن ضریح

آیا در روایات اهل بیت (علیهم السلام)، تجویزی بر گریختن از مناطق آلوده به بیماری واگیردار در روایات وجود دارد؟ چگونه است که اولین و بیشترین تأکید افراد -مسئول یا غیرمسئول، مذهبی یا بی دین- بر محدودیتِ حضور در مساجد و مشاهد مشرفه و ترکِ آن ها قرارگرفته و هر که از راه می رسد دستور تعطیلی حرم ها را صادر می کند؟!

پاسخ اجمالی

دین اسلام در رابطه با بهداشت فردی و اجتماعی و پیشگیری و درمان آن‌ها از بیماری، دستورات متعددی بیان فرموده است. در آموزه‌های اسلام، انسان، ازآنچه باعث هلاکتش می‌شود و یا ضرر قابل‌توجهی را به دنبال داشته باشد، بر حذر داشته شده است. هم‌چنین روایات، توصیه‌های دیگری نیز مبنی بر هجرت از مکان سرایت بیماری، منع از رفتن به مکان شیوع بیماری، رعایت فاصله با بیماران و ترک مکانی که بیماران در آن حضور دارند، وجود دارد.

پاسخ تفصیلی

در منابع روایی شیعه و سنی، به‌صورت کلی نسبت به چگونگی برخورد و درمان بیماری‌ها، راهکارهای بسیاری ارائه‌شده است. هم‌چنین سفارش‌هایی نیز به‌صورت خاص، از سوی ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در مواجه با بیماران که مریضی مسری دارند صادرشده است که به برخی از آن‌ها اشاره خواهد شد.

1. دوری گزیدن از مناطق آلوده به بیماری مسری

احادیث متعددی در کتاب‌های روایی بر دور شدن از مناطق آلوده به بیماری وجود دارد، به‌عنوان‌مثال شخصی به ‌نام «حلبی» می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) درباره شیوع وبا در یک منطقه معین یا در هر سرزمینی پرسیدم که کسی که در آنجا ساکن است، (از ترس وبا) منطقه را ترک می‌کند، حضرت فرمودند:

«لَا بَأْسَ إِنَّمَا نَهَى رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله و سلم) عَنْ ذَلِک لِمکان رَبِیئَةٍ کانَتْ بِحِیالِ الْعَدُوِّ فَوَقَعَ فِیهِمُ الْوَبَاءُ فَهَرَبُوا مِنْهُ فَقَالَ رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله و سلم) الْفَارُّ مِنْهُ کالْفَارِّ مِنَ الزَّحْفِ کرَاهِیةَ أَنْ یخْلُوَ مَرَاکزُهُمْ»؛ (1)

اشکال ندارد، همانا پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) از این امر برای ساکنان منطقه‌ای که در برابر دشمن بودند و وبا در آنجا پدید شد و مردمان آن شهر گریختند، نهی کردند و فرمودند: گریز از این مکان، همانند گریز از میدان جهاد است تا مبادا مراکز مرزى را به‌کلی خالى کنند.

احادیث دیگری، در بخش‌های مختلف ابواب حدیثی و فقهی وجود دارد که گریختن مردم در شرایط عادی از مناطق آلوده به بیماری خاص را بلامانع می‌داند، به‌عنوان‌مثال «شیخ حر عاملی» در کتاب «وسائل الشیعه»، بابی با عنوان «بَابُ جَوَازِ الْفِرَارِ مِنْ مکان الْوَبَاءِ وَ الطَّاعُونِ إِلَّا مَعَ وُجُوبِ الْإِقَامَةِ فِیهِ کَالْمُجَاهِدِ وَ الْمُرَابِط» (2) -یعنی فصل مربوط به مجاز بودن گریختن از جاهایی که وبا و طاعون در آن رواج دارد، جز در مواردی که ماندن در آنجا برای کسانی مانند رزمندگان و مرزداران واجب است- ذکر می‌کند و در آن پنج روایت که مضمون همه آن‌ها بسیار به هم نزدیک و نشان‌گر ضرورت اتخاذ روش‌های عُقَلایی در برابر بیماری‌های واگیردار است را بیان می‌کند. مرحوم «محدث نوری» نیز، دو روایت از کتاب «الأصول الستة عشر» به این صورت نقل می‌کند:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم‏ ٍ قَال‏: «قُلْتُ لَهُ أَی أَبَا جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) وَبَاءٌ إِذَا وَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ أَ نَعْتَزِلُ قَالَ وَ مَا بَأْسٌ أَنْ تَعْتَزِلَ الْوَبَاءَ وَ قَدْ قَالَ رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله و سلم) لِرَجُلٍ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ کانَ فِی دَارٍ فِیهَا إِخْوَتُهُ فَمَاتُوا وَ لَمْ یبْقَ غَیرُهُ ارْتَحِلْ مِنْهَا وَ هِی ذَمِیمَة»؛ (3)

محمد بن مسلم گوید: به امام باقر (علیه‌السلام) گفتم: هنگامی‌که وبا (بیماری همه‌گیر) در سرزمینی پدید آید، آیا ما خانه‌نشینی و گوشه‌نشینی و کناره‌گیری از مردم برگزینیم؟

امام فرمودند: چه اشکالی دارد که از وبا و بیماری فراگیر فاصله و کناره بگیری، درحالی‌که رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله و سلم) به مردی که به آن حضرت خبر داد که در خانه‌ای همراه برادرانش بود و برادرانش همه مرده بودند و فقط او باقی‌مانده بود، فرمود: از آن خانه فاصله بگیر و دور شو، درحالی‌که این خانه مذموم است!

هم‌چنین روایات دیگری نیز وجود دارد که به‌صراحت، توصیه می‌کنند از بیماری‌های واگیردار باید فاصله گرفت مثلاً پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در برخورد با جذامیان و حدفاصل با آن‌ها این‌گونه فرمودند:

«کرِهَ أَنْ یکلِّمَ الرَّجُلُ مَجْذُوماً إِلَّا أَنْ یکونَ بَینَهُ وَ بَینَهُ قَدْرُ ذِرَاعٍ وَ قَالَ فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ فِرَارَک مِنَ الْأَسَدِ»؛ (4)

مکروه است با شخص مجذوم از نزدیک سخن گفتن جز اینکه میان او و مجذوم ذراعى فاصله باشد و فرمود: از شخص جذامى بگریزید چنان‌که از شیر درنده‏ می‌گریزید.

این روایت علاوه بر نگه‌داشتن حدفاصل بین فرد بیمار و سالم، توصیه می‌کند به نماندن در مکانی که بیماری واگیردار در آن حضور دارد و شاید این به جهت سرعت در سرایت مریضی باشد.

 بر اساس روایت بیان‌شده، هجرت و فاصله گرفتن از محل آلوده، مانعی ندارد مگر این‌که موارد استثناء، مانند گریز از میدان جنگ باشد. البته روایات متعدد دیگر همچون روایت «لا ضرر و لاضرار» (5) وجود دارد که در مواجه با مریضی‌های مسری می‌توان از آن بهره برد؛ (معنای لا ضرر و لا ضرار این است که؛ در تشریع و اجرای احکام اسلامی، ضرر رساندن به دیگران نفی‌شده است).

 لازم به ذکر است، هرچند اصل، بر رعایت بهداشت و دوری از افراد مبتلابه بیماری‌های مسری است، اما نباید به‌گونه‌ای باشد که به مرحله تحقیر و تمسخر آن‌ها منجر شود؛ هم‌چنان‌که گزارش‌شده است امام سجاد (علیه‌السلام) از کنار چند نفر جذامى که مشغول غذا خوردن بودند، عبور می‌کرد. آن‌ها امام را به خوردن غذا دعوت کردند. امام پاسخ داد: اگر روزه نداشتم، می‌خوردم! سپس وقتى به منزل رسید دستور داد تا غذایی تهیه کنند و آن مبتلایان به جذام را به منزل خود دعوت نموده و به همراه آنان غذا خورد. (6)

علاوه بر این احادیث، قرآن کریم نیز به‌صورت کلی می‌فرماید:

«لَا تُلْقُوا بِأَیدِیکمْ إِلَى التَّهْلُکه»؛ (7)

خود را به دست خویش به هلاکت نیفکنید.

بر اساس این آیه نیز انسان باید در حفظ جسم و جان خویش کوشا باشد و از مناطقی که احتمال خطر در آن‌ها زیاد است، مانند مناطقی که مریضی واگیردار در آن شیوع دارد، لازم است، احتیاط کند و از آن دوری گزیند البته طبیعتاً استثناءهایی مانند حفظ جان مؤمن و... از این قاعده می‌تواند خارج شود.

2. تعطیلی مساجد و مشاهد مشرفه

در ماجرای شیوع ویروس‌ها و بیماری‌های واگیردار، مانند کرونا، همچون هر رویداد دیگر بهتر است افراد در قلمرو تخصصی خود اظهارنظر کنند. اظهارنظر تخصصی درباره واگیر بودن این بیماری و خطرآفرین بودن یا نبودن حضور در محافل عمومی، بی‌تردید بر عهده پزشکان است و اظهارنظر دیگران در این زمینه فاقد اعتبار است. البته توصیه به ترک زیارت‌ها و مراسم عبادی جمعی، مانند نماز جماعت و دعاها، بهتر است از سوی متولیان امور دینی صورت بگیرد. البته تردیدی نیست که فقها برای اعلام نظر تخصصی خود برای تعطیل موقت برخی از مصادیق عبادات و تعظیم شعائر، ناگزیر به مراجعه به نظرات کارشناسی پزشکان و مبنا قرار دادن آن‌ها هستند.

نکته دیگر این‌که باز بودن مساجد و حرم‌ها به‌عنوان یک مکان عمومی، به معنای الزام یا تشویق مردم به حضور در آنجا نیست و هیچ منافات ندارد که حرم باز باشد اما به مردم نیز نسبت به پیامدهای حضور در مجامع عمومی هشدار و آگاهی داده شود.

نتیجه

بنابراین از مجموع آیات و روایات مطرح‌شده می‌توان نتیجه گرفت، در مکان‌هایی که امکان سرایت مریضی به دلیل تجمع در آن‌ها بسیار بالاست باید خودداری نمود. در برخی از بیماری‌های مسری، فرد ناقل مدت‌زمانی را حتی بدون علائم می‌گذراند و بدین‌وسیله باعث سرایت مریضی می‌گردد؛ لذا در مجامعی مانند حرم‌های شریف که علاوه بر تجمع، سطوحی را دارند که باعث می‌شود افراد با آن‌ها برخورد داشته و سرعت انتقال بیشتر می‌شود، محدودیت‌ها امری عقلایی است.

پی‌نوشت‌ها

  1. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 8، ص 108؛ ابن‌بابویه، محمد بن على‏ (شیخ صدوق)، علل الشرایع، قم: کتاب فروشی داورى‏، چاپ اول، 1385 ق، ج 2، ص 520.
  2. ن.ک: شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، وسائل الشیعة، محقق/مصحح: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، چاپ اول، 1409 ق، ج 2، ص 429.
  3. محدث نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق/مصحح: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، چاپ اول، 1408 ق، ج ‏2، ص 96.
  4. ابن‌بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، کتاب من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، چاپ دوم، 1413 ق، ج 3، ص 557.
  5. ن.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، همان، ج 5، ص 280؛ طوسى، محمد بن الحسن‏، الخلاف، تهران: دارالکتب الإسلامی، 1365 ق، ج 3، ص 440.
  6. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، همان، ج 2، ص 123.
  7. قرآن کریم، سوره بقره، آیه 195.

 

کلمات کلیدی

احادیث پزشکی، بیماری‌های مسری، بوسیدن ضریح، شبهات حدیثی