پاسخ:

مقدمه:

دروغگویی در نگاه اسلام امری مذموم شمرده شده و ریشه سایر گناهان معرفی می‌گردد. درعین‌حال انسان در زندگی فردی و اجتماعی خویش ممکن است در شرایطی قرار بگیرد که راست گفتن آسیب‌هایی را در پی داشته باشد، بدین منظور می‌تواند از توریه بهره ببرد.

پاسخ اجمالی:

دروغگویی در نگاه اسلام امری مذموم شمرده شده است. گاهی ممکن است انسان در شرایطی قرار بگیرد که راستگویی آسیب‌هایی را در پی داشته باشد، بدین منظور می‌تواند از توریه بهره ببرد. توریه به این معناست که گوینده، کلامی را به زبان می‌آورد که دارای دو معنای قریب و بعید است. گوینده، معنای بعید را در نظر دارد، اما مخاطب، معنای قریب را برداشت می‌کند.

توریه شرایطی دارد. اول اینکه نباید باعث تضییع حق دیگران شود. دوم اینکه، باید در مواقع ضروری و برای جلوگیری از آسیب باشد. سوم اینکه، نباید زبان را در هر شرایطی و بی‌دلیل عادت به توریه داد. به عنوان مثال، اگر مادر شما در مورد مکانی که می‌روید، سؤال کند و شما نخواهید که دقیقاً بدانند کجا می‌روید، می‌توانید از توریه استفاده کنید و مثلاً بگویید از خانه برای انجام کاری بیرون می‌روم؛ حال‌آنکه آن کار موردنظر در ذهن شما همان مسجد و نماز است؛ اما مادر شما جور دیگری برداشت می‌کنند.

پاسخ تفصیلی:

توریه یکی از اصطلاحاتی است که در متون دینی به آن برخورد می‌کنیم و منظور این است که متکلم به‌گونه‌ای صحبت کند که معنایی از کلام خود را که مرادش نیست به مخاطب منتقل نماید.

در تعریف توریه آمده است: «متکلم از سخن خود معنایی را جز آنچه مخاطب می‌فهمد (یعنی معنایی خلاف ظاهر) اراده کند».(1) در توریه، انسان لفظی را به کار می‌برد که دو معنای قریب و بعید دارد. گوینده معنای بعید را اراده می‌کند؛ اما به‌گونه‌ای بیان می‌شود که شنونده معنای قریب را برداشت می‌کند.

اگرچه واژة توریه به شکل مستقیم در قرآن نیامده؛ اما مفسران مفهوم برخی از آیات را حمل بر توریه کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال در قرآن آمده است:

 «آن گاه (ابراهیم تدبیری اندیشید و) به ستارگان آسمان نگاهی کرد و با قومش گفت که من بیمارم (و نتوانم به جشن عید بتان آیم).»(2)

 در تفسیر آن می‌خوانیم:

«اهل بابل، محل زندگی حضرت ابراهیم علیه‌السلام، هر سال جشن مخصوصی داشتند و غذاهایی را آماده می‌کردند که در بتخانه قرار می‌دادند تا متبرّک شود، سپس دسته‌جمعی به بیرون شهر می‌رفتند و پس از خوشگذرانی، در پایان روز برای صرف غذا به بتخانه باز می‌گشتند.

شبِ پیش از جشن، از ابراهیم نیز دعوت کردند که همراه آنان در مراسم شرکت کند، امّا حضرت ابراهیم که منتظر فرصتی برای درهم‌کوبیدن بت‌ها و ایجاد شوک به مردم بود، مطابقِ آداب‌ورسوم و اعتقاد مردم بابل که ستارگان را در سرنوشت خود مؤثّر می‌دانستند، نگاهی به ستارگان کرد و چنین وانمود کرد که اوضاع کواکب، نوعی بیماری را در صورت خروج او از شهر نشان می‌دهد؛ ازاین‌رو، مردم نیز قانع شده و از اصرار خود دست برداشتند.»(3)

بیشتر مفسران این آیات را بر توریه حمل کرده و مراد حضرت ابراهیم از بیماری را بیمار شدن در آینده یا بیماریِ منجر به مرگ یا مردن دانسته‌اند. در سیره امامان شیعه علیهم‌السلام و پیروان آنها نیز توریه‌کردن در موارد اضطرار مقبول بوده است.

نکوهش دروغگویی:

همان‌طور که ذکر شد توریه به‌عنوان یکی از راه‌های نجات از دروغگویی مطرح شده است؛ بنابراین اولاً توریه دروغ نیست و ثانیاً نباید زبان را در هر شرایطی و بی‌دلیل عادت به توریه داد؛ بلکه در مواقعی که انسان ترس دروغ داشته باشد می‌تواند از طریق توریه در دام دروغ نیفتد. شما نیز می‌توانید به‌جای دروغ گفتن، توریه کرده و مثلاً بگویید از خانه برای انجام کاری بیرون می‌روم حال‌آنکه آن کار موردنظر در ذهن شما همان مسجد و نماز است؛ اما مادر شما جور دیگری برداشت می‌کنند. یا مثلاً بگویید می‌خواهم بروم جایی و کسی را ببینم و منظورتان در ذهن، نمازگزاران یا امام‌جماعت مسجد باشد؛ حال‌آنکه مادرتان تصور می‌کنند با کسی قرار دارید.

شرایط توریه:

توریه کذب و دروغ نیست، چرا که سخن کذب، سخنی است که مقصود متکلم از آن سخن با واقعیت منطبق نباشد؛ حال‌آنکه در توریه چنین نیست. توریه مشروط به شرایطی است از جمله این که شرایطی فراهم آید که امکان راست‌گویی وجود نداشته باشد؛ یعنی شرایط اضطرار حاصل گردد. علاوه بر این، جواز توریه مشروط بر این است که توریه موجب تضییع حق دیگران و ستم بر آنان نشود.

همدلی کردن:

نکته‌ای که لازم است به آن توجه کنید این است که شرایط مادر را درک کرده و با ایشان همدلی کنید. گاهی اگر با صبر و حوصله وضعیت موجود مادر را برای ایشان تبیین و تشریح کنید و به آرامی با ایشان گفتگو کنید، حتی نیازی به توریه هم نیست.

نتیجه‌گیری:

در نگاه اسلام دروغ گفتن حرام است و انسان نمی‌تواند به هر بهانه‌ای دروغ بگوید. درعین‌حال اگر انسان در شرایطی قرار گرفت که مجبور به‌دروغ گفتن شد، به‌جای دروغ صریح می‌تواند از توریه استفاده کند. توریه به سخنی گفته می‌شود که از ظاهر آن چیزی فهمیده می‌شود، حال‌آنکه منظور گوینده چیز دیگری بوده است. نکته‌ای که دررابطه‌با توریه باید مدنظر قرار گیرد این است که توریه مربوط به کلامی است که آن کلام ذاتاً تاب دوگونه معنا را داشته باشد یعنی بشود از آن کلام دو نوع معنا برداشت کرد.

چکیدة پاسخ:

در اسلام، دروغگویی ناپسند است، اما توریه راهی برای پرهیز از دروغ در شرایط خاص است. توریه یعنی گفتن کلامی با دو معنا: یکی نزدیک و آشکار، و دیگری دور و پنهان. گوینده، معنای دور را در نظر دارد، اما مخاطب، معنای نزدیک را برداشت می‌کند. مثلاً اگر مادری از فرزند خود بپرسد که کجا می‌روی، و او بخواهد به مسجد برود، اما نمی‌خواهد مادرش از این موضوع مطلع شود، می‌تواند بگوید که به دیدار دوستانم می‌روم. در اینجا، منظور فرزند از دوستان، نمازگزاران مسجد است؛ اما مادرش ممکن است تصور دیگری داشته باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1. «التوریه و هی ان یرید المتکلم بکلامه خلاف ظاهره»؛ جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، ناصرخسرو، ص32.

2. «فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ * فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ»؛ سوره صافات، آیات 88 و 89.

3. قرائتی، محسن، تفسیر نور، سوره صافات، آیات 88 و 89.