سلام.حضرت امیر در نهج البلاغه می فرمایند که باید با فریب نفس را به عبادت وادار کرد . این یعنی چطوری؟

با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در نهج البلاغه در بخش نامه ها، در نامه حضرت علي(ع) به حارث همداني، از جمله سفارشات ايشان چنين است:
«...وَ خَادِعْ نَفْسَكَ فِي الْعِبَادَةِ وَ ارْفُقْ بِهَا وَ لَا تَقْهَرْهَا وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا إِلَّا مَا كَانَ مَكْتُوباً عَلَيْكَ مِنَ الْفَرِيضَةِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا»(1)؛ نفس خود را در واداشتن به عبادت فريب ده، و با آن مدارا كن، و به زور و اكراه بر چيزى مجبورش نساز، و در وقت فراغت و نشاط به كارش گير، جز در آنچه كه بر تو واجب است، و بايد آن را در وقت خاص خودش به جا آورى...(2)
حضرت علي(ع) نمي فرمايند كه با فريب نفس را به عبادت وادار كنيم، بلكه مي فرمايند: «در انجام عبادات و اطاعات نفس خود را فريب بده» و بعد از بيان اين جمله خودشان توضيح داده اند كه چگونه آن را فريب بده. ايشان مي فرمايند: با نفس مدارا كن و با اجبار و اكراه از آن نخواه كه عبادتي را انجام بدهد. بلكه هر موقع كه نفس سر حال و بانشاط بود عباداتت را انجام بده، مگر واجبات كه بايد در وقت معين و مشخص انجام بگيرد.
مرحوم علامه مجلسي نيز در توضيح اين عبارت آقا امير المومنين(ع) مي نويسند: «و خادع نفسك أي حملها ما ثقل عليها من الطاعات بلطف و مداراة من غير عنف حتى تتابعك و توافقك عليها و خذ عفوك أي ما فضل من أوقاتها عن ضرورياتها لتكون ناشطة فيها و لا تكلفها فوق طاقتها و ما يشق عليها فتمل و تضجر»(3)؛ و نفست را فريب بده در عبادت يعني آنچه كه از عبادات و طاعات براي نفس تو سنگين است را انجام نده و با آن با لطف و مدارا برخورد كن بدون سختي تا به اين وسيله تو را متابعت و موافقت نمايد و غير از انجام ضروريات و واجبات، امور ديگر را بر نفست تحميل نكن و فوق طاقت نفست و آنچه را كه براي آن سخت است را بر آن تكليف نكن تا نفست از ملال آور و خسته نشود.
در واقع اين يك راهكار است براي انجام عبادات كه ائمه(ع) در روايات ديگري نيز بيان نموده اند و ما را از افراط و تفريط در انجام عبادات و واجبات و مستحبات باز داشته اند و از ما خواسته اند به همان صراط مستقيم كه راه هدايت است، برويم. خود آقا امير المومنين(ع) در حديثي مي فرمايند: «إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا»(4)؛ هر گاه كارهاي مستحبي به واجبات ضرر مي زند، آنها را رها كنيد.
امام حسن عسكري(ع) در اينباره مي فرمايند: «إِذَا نَشِطَتِ الْقُلُوبُ فَأَوْدِعُوهَا وَ إِذَا نَفَرَتْ فَوَدِّعُوهَا»(5)؛ اگر دلها با نشاط است، آن گاه امانت را بهش بدهيد و عبادت را انجام دهيد و اگر تنفر دارد و گريزان است، او را رها كنيد و عبادت را انجام ندهيد.
امام رضا (ع) نيز مي فرمايند:«إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً وَ نَشَاطاً وَ فُتُوراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ بَصُرَتْ وَ فَهِمَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ كَلَّتْ وَ مَلَّتْ فَخُذُوهَا عِنْدَ إِقْبَالِهَا وَ نَشَاطِهَا وَ اتْرُكُوهَا عِنْدَ إِدْبَارِهَا وَ فُتُورِهَا»(6)؛ همانا قلبها گاهي رو مي آورند و گاهي پشت مي كنند و گاهي نشاط و گاهي سستي دارند پس هر گاه قلب رو آورد، بصير است و مي فهمد و هر گاه پشت كرد، ملول و خسته است، پس قلبها را هنگام نشاط و رو آوردنشان به كار گيريد و هنگام سستي و پشت كردنشان رها كنيد.
بنابراين مقصود از سخن حضرت علي(ع) درباره فريب نفس اين است كه اگر براي انجام عبادت بر انسان خستگي عارض شد، اگر سستي و كسالت عارض شد، اين عبادت اثر نمي‌گذارد كه هيچ، چه بسا موجب تنفر نفس هم بشود. نفس از اين عملي كه انجام داده بدش مي‌آيد، موجب انزجارش هم مي‌شود. بنابراين حفظ نشاط بسيار مؤثر است. لذا در آن فرصت‌هايي كه آمادگي و حوصله عبادت‌هاي اضافي و مستحبي را نداريد، انجام ندهيد.
پي نوشت ها:
1. سيد رضي، نهج البلاغه، بخش نامه ها، نامه69، ص460.
2. دشتي، محمد، ترجمه نهج البلاغة، نامه69، ص 613.
3. مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ بيروت، ج84، ص31.
4. نهج البلاغه، حكمت279.
5. مستدرك الوسائل، انتشارات ال البيت، ج1، ص145.
6. همان، ج3، ص55.
موفق باشید.