نقش عقل در تفسیر قران از منظر مفسرین چیست؟
با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
انجام مفصل تحقيق مذكور از محدوده فعاليت اين مركز كه پاسخ گويي به شبهات ديني و قرآني است خارج است. اما به اختصار در خصوص نقش عقل در تفسير قرآن بايد بگوييم كه براى عقل تعريف هاى گوناگونى شده است. در اين نوشتار، مراد از عقل، نيرويى است كه در هر انسانى به وديعت نهاده شده و مجموعه اصول كلى هستى شناختى، معرفت شناختى، ارزش شناختى و استلزامات بىواسطه آنها را كه بديهى يا نزديك به بديهى مىباشند، در اختيار انسان قرار مىدهد. داده هاي عقلي (بديهيات عقلى و برهانهاى قطعى برگرفته از آنها) از جمله قرائن متصل آيات به شمار مىآيند و عقل به معناى يادشده، اين قرائن را در اختيار قرار مىدهد و از اينرو از منابع تفسير به شمار مىآيد. اينك به برخي از مهمترين نقش هاي عقل به عنوان منبع تفسير اشاره مي شود.
نقش هاى مختلف عقل به عنوان منبع تفسير:
الف: قرينه حمل آيه برخلاف ظاهر:
گاهى ظاهر آيهاى برخلاف حكم قطعى عقل است. در اينجا عقل به تنهايى- صرفنظر از منابع ديگر- معناى ظاهرى آيه را نفى مىكند. نمونه آن، آيههايى است كه مفاد ظاهرى آن، جسم داشتن خداى متعال است؛ مانند آيه شريفه «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» (1) دست خدا بالاى دست هاى آنان است». براساس حكم عقل، ظاهر اينگونه آيهها مراد نيست و بايد آنها را به گونهاى تفسير كرد كه با جسمانى نبودن خدا سازگار باشد؛ زيرا جسمانى نبودن خداوند از احكام قطعى عقلى است و آنچه ملازم با جسم بودن خدا باشد، پذيرفته نيست؛ بنابراين، مراد از دست در آيه يادشده، «قدرت خدا»، «يارى و نصرت خدا» و يا كنايه از بيعت با خداست.
ب: نقش تبيينى و توضيحى:
مهمترين نقش عقل در تفسير، تحليل و بررسى آيههاى قرآن با توجه به راههاى فهم كلام است؛ راههايى كه عقلا براى فهم كلام از آن بهره مىبرند. در واقع عقل در اينجا نقش ابزارى دارد، يا به تعبير ديگر، متمم منابع ديگر است. اين نقش عقل را مىتوان مصداق تدبر در قرآن دانست؛ يعنى عقل با استفاده از لغت، آيهها و روايت ها (قرائن پيوسته و ناپيوسته كلام) به كشف مجهولهاى خود از آيهها مىپردازد و با كاوش و استدلال، به فهم مراد خداوند از آيه دست مىيابد و با توجه به اينكه دريافتهاى قطعى عقل چندان زياد نيست، عمدهترين نقش عقل را بايد تحليل دادههاى منابع ديگر دانست. شكل ديگر نقش تبيينى عقل، ارائه تبيين دقيق در خصوص مفاد برخى آيات است.
نمونه اين نوع تبيين را در تفسير آيه شريفه «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا » (2) « اگر در آنها [زمين و آسمان] جز خدا، خدايانى [ديگر] وجود داشت، قطعا [زمين و آسمان] تباه مىشد.» مىتوان يافت در اين آيه شريفه، بين وجود معبودهايى جز خدا و فساد جهان ملازمه برقرار شده است، ولى در توضيح اين ملازمه سخنى به ميان نيامده است. عقل با استفاده از دادههايى كه در اختيار دارد، مىتواند تبيين معقول و متقنى از اين ملازمه ارائه دهد و از اين راه مفسّر را به فهم دقيقتر و كاملترى از آيه شريفه يارى رساند.
ج: كشف استلزامات:
يكى از بهترين و پربارترين نقش هاى عقل، كشف استلزامات مفاد آيات است. چنانكه مي دانيد، افزون بر مفاد ظاهرى آيات، استلزامات عقلى آنها نيز، مقصود خداوند است و مىتوان آنها را ديدگاههاى قرآنى تلقى كرد. بر اين اساس، بخشى از تفسير آيات را استلزامات عقلى مفاد آيات تشكيل مىدهند و مفسر بايد آنها را استخراج نمايد؛ براى مثال، در آيات متعددى مانند «اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها» (3) و «قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ» (4) از مرگ انسان به توفي تعبير شده و مدلول ظاهرى اين تعبير، به تمام و كمال دريافت شدن انسان در هنگام مرگ است. اين مدلول ظاهرى، استلزاماتى به شرح ذيل دارد كه آنها نيز مقصود خداوند مىباشند.
1. هويت حقيقى انسان را روح انسان تشكيل مىدهد، نه جسم او؛ زيرا آنچه در هنگام مرگ به تمام و كمال دريافت مىشود، جسم نيست.
2. هويت واقعى انسان، يعنى روح، مجرد است و از ماده و ماديات تشكيل نشده و آثار و احكام ماده را ندارد. زيرا طبق مفاد آيات شريفه، در عين آنكه جسم متلاشى مىشود، روح باقى مىماند و به تمام و كمال در اختيار خداوند و فرشتگان است.
3. انسان موجودى است كه با مرگ نابود نمىشود و پس از مرگ نيز تداوم دارد.(5)
ذكر اين نكته نيز لازم است كه اصول و قواعدى كه بر پايهى ظن استوارند، چون قياس و استحسان، از حوزهى دليل عقلى خارج هستند و اتكاى به آنها، به خصوص در احكام شرعى، مستلزم تفسير به رأى است.
براي اطلاعات جامع و كامل تر در زمينه نقش عقل در تفسير مي توانيد به پايان نامه اي كه در اينباره نوشته شده مراجعه نماييد.(6)
پي نوشت ها:
1. فتح(48) آيه 10.
2. أنبياء(21) آيه 22.
3. زمر (39) آيه 42 «خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مىكند».
4. سجده(32) آيه 11 «بگو: «فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده، (روح) شما را مىگيرد سپس شما را بسوى پروردگارتان بازمىگردانند».
5. ر.ك: رجبى، محمود، روش تفسير قرآن، قم، پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1383ش، ص 237.
6. ر. ك: آريان حميد، نقش عقل در تفسير قرآن(پايان نامه)، قم: موسسه امام خميني، 1389.
موفق باشید.
