چرانماز باید شکسته خوانده شود؟

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی

تنها آيه اي از قرآن كه اشاره به شكسته شدن نماز دارد همين آيه اي است كه شما به آن اشاره فرموديد: كه در دو آيه متوالي به كيفيت نماز خوف و در حال جنگ و اصل شكسته خواندن نماز اشاره شده است؛ اما چنان كه مي دانيد در مورد احكام معمولا كليت آن ها در قرآن آمده و جزئيات به بيان رسول خدا (ص) واگذار شده است. قرآن، پيامبر را مبيّن و روشن كننده احكام و معارف دين معرفي كرده (1) و اطاعت كردن از رسول خدا را در اين موارد واجب شمرده است.(2)
خداوند در قران فرموده:« وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصلوه؛ (3) هنگامى كه سفر مى‏كنيد، گناهى بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد».
عبارت:« ليس عليكم جناح»، جواز به معناي عام است. شامل وجوب، مستحب و مباح مي باشد. تعيين يكي از آن ها به بيان معصوم واگذار شده است.
زراره و محمد بن مسلم گويند: از امام باقر (ع) در باره نماز مسافر سؤال كرديم و ايشان با استناد به آيه بالا، قصر (شكسته خواندن) را در نماز مسافر واجب شمرد.
عرض كرديم: خدا فرموده: «ليس عليكم جناح؛ گناهي بر شما نيست» و نفرموده: «افعلوا؛ حتما انجام دهيد.» پس شما چگونه از آن وجوب را برداشت مي كنيد؟ امام فرمود: مگر خدا در مورد طواف در حج واجب نمي فرمايد: « فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا(4)؛ پس كسانى كه حجّ خانه را به جاى مى‏آورند يا عُمره مى‏گزارند، اگر بر آن دو كوه طواف كنند مرتكب گناهى نشده‏اند»، آيا مگر طواف واجب نيست؟ مگر پيامبر هميشه در حج و عمره آن را انجام نمي داد ( كه دلالت بر وجوب دارد)؟ بنا بر اين همان گونه كه در طواف واجب با اين تعبير بيان شده، تقصير واجب در نماز در سفر هم از اين تعبير استفاده شده است. پيامبر در همه سفرها نماز را قصر مي خوانده است. (5)
در نتيجه معناى صحيح آيه محل بحث را نيز بايد با استفاده از احاديث اهل بيت به دست آورد كه در ذيل مي آيد:
خداوند در اين آيه مى‏فرمايد: «هنگامى كه سفر كنيد، گناهى بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد، اگر از فتنه (و خطر) كافران بترسيد؛ زيرا كافران براى شما دشمن آشكارى هستند».
در مورد اين آيه مي توان گفت بخشي از نمازهاي مسافر يعني نماز در وقت احساس خوف را شكسته مي داند. اما تكليف ساير نمازهاي مسافر چگونه است؟ اين چيزي است كه در قرآن نيامده و در روايات به حكم آن اشاره شده است.
در مورد رابطه اين آيه با حكم مطلق شكسته شدن نماز مسافر وجوه مختلفى بيان شده است:
1. مقيّد به خوف شدن به خاطر وضع مسلمانان در صدر اسلام است، چرا كه به سبب خطرهاى فراوانى كه آن‏ها را تهديد مى‏كرد، يكسره در ترس و وحشت قرار داشتند. به اصطلاح فنى «قيد غالبى» است. در علم اصول بررسى شده كه «قيد غالبى» مفهوم ندارد، بدين معنا كه هرگز مفهوم آيه اين نيست كه: «پس اگر نترسيديد، نماز را كامل بخوانيد»؛ بلكه فقط گزارشى از وضعيت مسلمانان است. موارد ديگرى از اين قبيل در قرآن وجود دارد.(6)
2. بعضى از مفسّران معتقدند كه: نماز قصر نخستين بار هنگامى كه مسلمانان در ترس و وحشت از دشمن قرار داشتند، وضع شده؛ سپس اين حكم توسعه پيدا كرده و در همه موارد سفر (چه همراه با ترس باشد يا نباشد) وارد شده است. (7)
3. ممكن است اين قيد، جنبه تأكيد داشته باشد؛ يعنى نماز شكسته در هر حال بر مسافر لازم است، امّا به هنگام خوف از دشمن تأكيد بيشترى بر آن هست.(8)
بنا بر اين با توجه به روايات فراوان و اقوال مختلفي كه نقل كرديم و مويد كلام ما هست و تضادي در آن وجود ندارد، شكسته شدن نماز اختصاص به حالت خوف ندارد و اين حكم واجب خداوند است و ما هم مأمور به پيروي از دستورات او هستيم.
از رواياتي كه در اين زمينه وارد شده است مي فهميم كه كوتاه خواندن نماز در سفر يك نوع تخفيف و هديه الهي براي مومنان است و نبايد در برابر چنين تفضلي شرائط خاص و محتملات زماني و مكاني را مطرح نمود؛ زيرا به طور كلي ادب اقتضا مي كند كه انسان اين تخفيف را رد نكند و احتمالات ذهني خود را پيرامون آن وارد نسازد.
در روايات اهل سنت از پيغمبر اكرم (ص) نقل شده كه در باره نماز قصر فرمود: «صدقة تصدق الله بها عليكم فاقبلوا صدقته؛(9) (اين هديه اي از خداوند است. آن را بپذيريد».
نظير اين حديث از طريق شيعه نيز آمده است. امام صادق (ع) از پيامبر (ص) نقل مي كند:«افطار در سفر و نماز قصر از هداياي الهي است. كسي كه از اين كار صرف نظر كند هديه الهي را رد كرده است».(10)
در روايت ديگري امام صادق(ع) فرمود:«خدا بر مريض و مسافر بخشش كرده كه روزه نگيرند. آيا پسنديده است كه بخشش خدا برگردانده شود؟!‌»(11)
از لحن اين روايات فهميده مي شود كه نبايد با اين موضوع خاص به شكل معيارهاي متعارف ذهني و بر اساس قواعد خشك برخورد نمود، بلكه اين امر يك تخفيف عالم خداوند است كه شامل همه مسافران اعم از كساني كه در گذشته و حال گرفتار رنج سفر مي شوند يا نمي شوند مي گردد.

پى نوشت ها‏:
1. نحل (16) آيه 44.
2. حشر (58) آيه 7.
3. نساء (4) آيه101.
4. بقره (2) آيه 158.
5. بحرانى سيد هاشم‏، البرهان فى تفسير القرآن‏، چاپ تهران،‏ ناشر بنياد بعثت،‏ سال 1416 ق، ج2، ص163.
6. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه‏، ناشر دار الكتب الإسلامية، چاپ تهران‏، سال1374 ش، ج 4، ص 96، ذيل آيه.
7. علامه طباطبايي، تفسير الميزان‏، ترجمه موسوى همدانى سيد محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم‏، چاپ قم، ‏سال 1374ش، ج 5، ص 61.
8. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه‏، ناشر دار الكتب الإسلامية، چاپ تهران‏، سال1374 ش، ج 4، ص 96.
9. سنن بيهقي، نشر مصر، 1348 ش، ج3، ص134.
10. حر عاملي، وسايل الشيعه، نشر دارالاحيا التراث العربي، بيروت 1412 ق، ج 5، ص 540 .
11. همان، ج 7، ص 124.
موفق باشید.