آیا در شرایط غیر جهاد هم می توان شهید شد؟

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
براي رسيدن به جواب سوالات متعددتان به مطالب زير دقت فرماييد:
1. واژه شهيد در لغت و فرهنگ اسلامي به چه معنا است؟
شهيد و شهادت در لغت به معناي شهود يا حضور است و شاهد و شهيد يعني حاضر و جمع آن شهدا است.(1) در مجمع البحرين آمده است: شهادت يعني كشته شدن در راه خدا. وجه تسميه چنين قتلي به شهادت، بدين جهت است كه ملائكه رحمت بدين صحنه حضور يابند و بر اين وجه، شهيد به معناي شهود است، يا بدين سبب كه خدا و فرشتگانش به دخول شهيد به بهشت گواهي دهند و يا بدين لحاظ كه شهيد به همراه انبيا در قيامت بر ديگر امم گواهي دهند و يا چون شهيد زنده و حاضر است، به موجب آيه: «احياء عند ربهم يرزقون»(2) شهدا زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزي داده مي شوند، و يا به اين جهت كه وي به شهادت حق قيام نمود تا كشته شد.(3)
واژه «شهيد» از ريشه «شهد» استخراج شده و معاني مختلفي براي آن در نظر گرفته شده است؛ مانند «گواه»، «حاضر»، «شخصي كه چيزي از دايره دانش او خارج نيست» و ...(4)
بديهي است كه تنها خداوند است كه مي تواند در مرحله اول و بالذات، داراي چنين خصوصيتي باشد و به همين دليل است كه "شهيد" در آيات بسياري از قرآن، به عنوان صفتي از صفات الهي بيان شده است.(5)
البته در مراحل بعدي، پيامبران، ملائكه، و حتي گواهاني كه اكنون از آنان به عنوان شاهد نام برده مي شود،(6) نيز مشمول عنوان "شهيد" قرار گرفته اند. بر اين اساس مي توان نتيجه گرفت كه شهيد هر شخصي است كه آگاهي بيشتري نسبت به ديگران دارد و اين عنوان را براي افراد بسياري مي توان استفاده نمود كه صد البته درجات آن متفاوت است؛ مانند واژه "نور" كه در درجات مختلف، هم قابل استفاده براي ذات مقدس خداوند است(7) و هم مي توان آن را در ماه و خورشيد و ... بكار گرفت،(8) حتي استعمال آن براي پرتو اندكي از شمع نيز دروغ و كذب نخواهد بود، اما اين كجا و آن كجا!
2. در آموزه هاي اسلامي به كدام دسته از كشته شدگان، شهيد گفته مي شود و آيا اساساً هر فرد بي گناهي كه كشته شود، شهيد است؟
در اين زمينه بايد بيان نمود؛ افرادي كه كشته مي شوند، داراي خصوصيات و انگيزه هاي متفاوتي هستند و در هر مورد بايد جداگانه قضاوت نمود كه به برخي از آنها اشاره مي نماييم:
2-1. فرد با ايماني كه تنها جهت كسب رضايت خداوند و بدون هيچ چشم داشت مادي، با دشمنان جهاد نموده و در اين راه كشته شده باشد، كه در شهيد بودن او شكي نيست، بلكه از بالاترين مقام هاي شهادت برخوردار است و نزد خدايش روزي مي خورد.(9)
2-2. فرد با ايماني كه جهت دفاع از منافع برحق خود؛ مانند جان و مال و آبرو در برابر افراد ستمگري چون دزدان و راهزنان به مقاومت برخاسته و كشته شده كه او را نيز مي توان در درجه پايين تري از شهدا جاي داد،(10) هرچند توصيه شده كه شخص مؤمن، براي مقدار اندكي از مال، جان خود را به خطر نيندازد.(11)
2-3. گروه بسياري از افراد نيز وجود دارند كه كشته شدن آنان با مرگ طبيعي متفاوت نبوده و اگرچه به قتل رسيده اند، اما از لحاظ ارزش گذاري معنوي (چه در بعد مثبت و چه در بعد منفي) همانند افرادي هستند كه به دلايل ديگر، جان خود را از دست داده اند.
3. شهادت در فرهنگ اسلام دو معناي متفاوت دارد:
1- معناي خاص.
2- معناي گسترده و عام.
معناي خاص، كشته شدن در معركه جنگ در راه خدا است كه احكام خاص در فقه اسلامي دارد، از جمله عدم نياز شهيد به غسل و كفن، بلكه با همان لباس خونين دفن مي شود.
معناي وسيع شهادت آن است كه انسان در مسير انجام وظيفه الهي كشته شود، يا بميرد، همان سربازي كه در درگيري با اشرار و يا با منافقان به درجه رفيع شهادت رسيده است. هر كس در حين انجام چنين وظيفه‏اي به هر صورت از دنيا برود، «شهيد» است.
- در روايات اسلامي آمده است كه چند گروه شهيد از دنيا مي روند:
ا) از پيامبر گرامي(ص) نقل شده: «كسي كه در طريق تحصيل علم از دنيا برود، شهيد مرده است»(12)
2) حضرت علي(ع) مي فرمايد: «كسي كه در بستر از دنيا رود، اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعي پيامبر(ص) او و اهلبيتش(ع) را داشته باشد، شهيد از دنيا رفته است»(13)
3) در حديث ديگري از امام صادق(ع) مي خوانيم: «كسي كه براي دفاع از مال خود در برابر مهاجمان ايستادگي كند و كشته شود، شهيد است»(14)
4. دعا براي شهادت:
الف: بخشي از دعاي امام صادق عليه السلام براي روزهاي ماه مبارك رمضان: «و اسَئلُك ان تَجعَل وفاتي قتلاً في سَبيلِك تَحت رايَةَ نبيّكَ مع اوليائك و اسئلك ان تَقتُلَ بي اعدائك و اعداء رسولك» خدايا از تو مي خواهم وفاتم را مرگ در راه خودت قرار دهي، زير پرچم پيامبرت، به همراه اوليائت و از تو مي خواهم دشمان خودت و دشمنان رسولت را به دست من به قتل برساني.
ب: امام سجاد(ع) در صحيفه سجّاديه: «حمدا نسعد به في السّعداء من اوليائه و نصير به في نظم الشّهداء بسيوفاعدائه» سپاس خداي را، سپاسي كه بدان در زمره اولياء نيكبختي قرار گيريم و بواسطه آن در رديف شهيدان با شمشير دشمنانش در آئيم.
- حاصل سخن اينكه:
1- توجه داشته باشيد كه: بدون شك «شهادت» يك هدف نيست؛ هدف پاسداري از آيين حق و خدمت به بشريت مي باشد.
2- معيار مهم در صدق واژه شهادت، انگيزه افراد است، نه صرف كشته شدن. بر همين اساس است كه مي توان، مؤمنان واقعي كه با مرگ طبيعي از دنيا رفته اند را با اندك تسامحي شهيد ناميد، اما اشخاصي كه بدون داشتن هيچ انگيزه خداپسندانه به قتل رسيده اند را از جمله آنان ندانست. پس با اين وجود شما به وظيفۀ خود عمل كنيد و جزو مومنين واقعي باشيد تا خداي متعال برايتان ارج و قُربي قايل شود.

پي نوشت‏ها:
1- لسان العرب به نقل از بهاءالدين خرمشاهي، دانش‏نامه قرآن، ج 2، ص 1339، كلمه شهيد و شهادت.
2- آل عمران(3) آيه 169.
3- شيخ فخرالدين طريحي، مجمع البحرين، ج الربع الثاني، ص 553.
4- ابن منظور، لسان العرب، ج 3، ص 238.
5- آل عمران(3) آيۀ 98.
6- بقره(2) آيۀ 282، «و لا يضار كاتب و لا شهيد».
7- نور(24) آيۀ 35، «الله نور السموات و الارض».
8- يونس(10) آيۀ 5، «جعل الشمس ضياء و القمر نورا».
9- آل عمران(3) آيۀ 169.
10- حر عاملي، محمد بن الحسن، وسائل الشيعة، ج 15، ص 49، روايت 19963.
11- همان، ج 28، ص 383، روايت 35017.
12- سفينه البحار، ج 1، ماده "شهد" ص 720، چاپ قديم.
13- نهج البلاغه، خطبه 19، آخر خطبه.
14- سفينةالبحار، ج اول، ماده "شهد" چاپ قديم.
موفق باشید.