اعتقادی

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
برادر گرامي! در ابتدا لازم است خدمتتان عرض كنيم: هيچگونه شبهه اي نيست كه امر به معروف و نهي از منكر از اهم واجبات و جزء فروع دين اسلام است و جامعه اسلامي با اجراي اين دو فريضه به عنوان يك جامعه زنده و پويا از هر گونه آسيب هاي معنوي و فساد اخلاقي و اجتماعي مصون مي ماند و به يك جامعۀ ايده آل تبديل مي شود. اما اجراي اين دو فريضه بدون در نظر گرفتن آداب و شرايط نه تنها مطلوب نيست كه نتيجه معكوس خواهد داشت. بدين لحاظ براي اين فريضه الهي احكام و آدابي در سنت و روش ائمه ما و همچنين در كتب فقهي آمده است.
- جايگاه امر به معروف و نهي از منكر در اسلام:
دين مقدس اسلام دين رأفت و مهرباني است و تمام برنامه ها و تكاليفي كه براي افراد درنظر مي گيرد ريشه در لطف و مهربابي پروردگار و در نتيجه رساندن افراد جامعه به سعادت دنيا و آخرت دارد و مسئله امر به معروف ونهي از منكر نيز در جهت همين لطف و سعادت براي جامعه پيش بيني و واجب شده است و اگر مسئله خير و صلاح و لطف الهي نسبت به بندگانش نمي بود خداوند آنرا واجب نمي كرد، پس همانگونه كه فلسفه وجوب آن ريشه در سعادت و خوشبختي جامعه اسلامي دارد در مراحل اجراي اين دو فريضه نيز بايد مسئله لطف و مهرباني و خير صلاح افراد جامعه در نظر گرفته شود، لذا رعايت آداب و سلسله مراتب اين آداب از بحث هاي مهم و ضروري است كه در اجراي اين دو فريضه نقش كليدي دارد و بدون رعايت آداب و عدم آشنايي با آن نمي تواند آنگونه كه بايد در اجراي اين دو فريضه موفق بود، لذا آشنايي با اين آداب براي آمران به معروف و ناهيان از منكر ضروري به نظر مي رسد. نمي شود بدون آشنايي با اين آداب و صفات يك آمر و ناهي خوب به حساب آمد لذا قبل از اينكه بخواهد امر و نهي را در جامعه اجرا نمايد بايد از صفات آمر و ناهي به خوبي آگاه باشد و روش و آداب اجراي آن را به خوبي ازمنابع فقهي و روايي بدست آورده باشد:
1- صفات آمر به معروف و ناهي ازمنكر:
الف: حس مهرباني و مودت نسبت به افراد:
كسي كه امر به معروف و نهي از منكر مي كند بايد مانند طبيب معالج و مهربان و پدر دلسوز با افراد بر خورد نمايد و از باب لطف و رحمت اين كار را انجام دهد و اخلاص شرط اصلي در اين فريضه مهم الهي است كه فقط براي رضاي الهي آنرا انجام بدهد و خود را برتر از ديگران نداند.
ب: تناسب صفات آمر و ناهي با امر و نهي:
مناسب ترين افراد براي اجراي اين فريضه بزرگ كساني است كه خود آنان عاملان معروف و دوري كنندگان از منكر باشند كه تاثيرش بيشتر از همه است مخصوصاً رهبران و علماء دين و روساي مذهب هستند كه اين لباس بر تن آنان بيشتر مي زيبد. و بيشتر از اين اينكه اخلاق و منش خود آمر و ناهي، با معروف مطابق و ازمنكر دور باشد و با رفتارش مردم را به معروف نزديك و از منكر دور سازد .(۱)
ج: تاثير امر و نهي برافراد:
شرط تاثير از شرايط كليدي اين دو فريضه است:
زيرا از ميان فرايض اسلامى، تنها فريضه‏اى كه مشروط به تأثير است، همين امر به معروف و نهى از منكر است.
بنا بر اين آن‏كه در پى امر به معروف و نهى از منكر است، بايد طبيب‏ وار و مشفقانه درد بيمار خود را بشناسد و داروى مناسب آن را تجويز نمايد و در اين راه آدابى را به‏كار بندد كه او را موفق سازد.(۲)
تأمل در اين آداب، ما را متوجه حقيقتى ناخوشايند مى‏كند مثلا: بسيارى از امر به معروف ‏هاى ما، در حقيقت امر به منكر و زير پا گذاشتن حقوق مسلم ديگران و تجاوز به حريم زندگى آنان است كه شارع به هيچ روى بدان خشنود نيست. لذا اگر از قبل بدانيم كه امر و نهي ما موثر واقع نمي شود لازم نيست به اين امر اقدام كنيم .در نتيجه بايد اذعان كرد كه اجراي اين دو فريضه منوط به اين صفات است كه آمر و ناهي بايد متصف به اين صفات مذكور باشند.
2- آداب امر به معروف و نهي از منكر:
پيشوايان و فقهاي مذهبي ما، در كنار تأكيدات بسيار بر اصل اين فريضه، همواره بر آن هستند تا با آموختن آداب آن، ديگران را از كج‏ فهمى و برداشت ناصواب برحذر داشته و شيوه درست آن را به مؤمنان بياموزند. مهم‏ترين اين آداب عبارتند از:
الف- دوري از تجسس:
امر به معروف و نهى از منكر، ناظر به حقوق اجتماعى مسلمانان است و تنها در اين حوزه كاربرد دارد. از اين‏رو كشاندن آن به حريم خصوصى مردم جز مسخ اين فريضه و مشكل‏سازى نتيجه‏اى ندارد. اين مسئله، از مسلمات اسلام است كه هر كس حريم خصوصى خود را دارد و كسى را حق تجسس در آن نيست.
ب- دوري از پرده‏ درى و افشاي گناه:
انسان، طبيعتا به خطاكارى گرايش دارد، و گرنه ديگر نيازى به امر و نهى نبود. از آن‏جا كه غرايز در او بالفعل و تربيت ‏پذيرى بالقوه است، اگر به خود وا گذاشته شود، به كجروى خواهد افتاد. در اين مرتبه نفس بسيار نيرومند و حاكم و آمر است؛ بدين‏ ترتيب، حتى در آرمانى ‏ترين جوامع و با بودن بهترين الگوها، نمى‏توان تضمين كرد كه هيچ خطايى رخ ندهد. از اين ‏رو، گفته‏اند: «انسان جايزالخطا ـ و حتى گاه واجب ‏الخطا ـ است.» توجه به اين حقيقت، هشدارى است در باب شناخت بيش‏تر ماهيت انسان و به‏ كار گرفتن درست اصل امر به معروف و نهى از منكر. افزون بر اين، نه تنها ارتكاب فحشا و اعمال ناپسند، از نظر دينى منكر است، گزارش و نقل و نشر آن نيز نوعى منكر به ‏شمار مى‏رود. از اين ‏رو اگر كسى مرتكب گناهى شد، موظف است آن را پنهان نگه دارد و از تجاهر به آن خود دارى كند. رسول‏ خدا(ص) پس از آن ‏كه مسلمانى را كه زنا كرده و آن‏گاه خود به آن اعتراف كرده بود، حد زد، فرمود :«هر كس بدين ناپاكى‏ ها آلوده شد، سزاوار است كه خود را با پوشش خداوند متعال، بپوشاند و اظهار نكند.(3)
ج- دوري از دشنام و اهانت:
امر به معروف و نهى از منكر، فريضه و واجب است. اما براى اجراى آن نبايد پا از حدود شرع بيرون گذاشت. اين واجب از آنهايى است كه نمى‏توان براى اجراى آن واجب‏هاى ديگر را فروگذاشت و به محرماتى ديگر مرتكب شد. يكى از محرمات رايج در اجراى اين فريضه، بدزبانى و دشنام‏گويى است، كه آمر و ناهى مى‏پندارد چون حق با او است، مى‏تواند از هر زبانى و واژه اي استفاده كند. منطق قرآن و دستور خداوند متعال به موسى و هارون(ع)(4) بايد در اين زمينه راهنماى هر مسلمانى باشد. قرآن كريم حتى دشنام دادن به مشركان را درست نمى‏شمارد(5) و مؤمنان را كسانى مى‏داند كه از هرگونه لغوى دورى مى‏گزينند.(6)
د- نرمش و مدارا:
از جمله آداب امر به معروف و نهى از منكر در لسان معصومين(ع) تحت عنوان رفق آمده است. مقصود از رفق، ملايمت، نرمى، مدارا و رفاقت با تارك معروف و مرتكب منكر است. نه اين‏كه با او دوستى و رفاقت به معناى مصطلح داشته باشد، بلكه در برخوردها، راه نرمى و مدارا را پيش بگيرد و دوستانه و مشفقانه بكوشد خطا كار را از راه كج باز گرداند.
و- صبورى و برد باري در راه تحمل مشقت ها:
مسائل اجتماعى، مولد عوامل بسيارى است كه همگى در طول زمان شكل مى‏گيرند. اگر كسى خيال كند كه با امر و نهى او همه چيز به سرعت درست مى‏شود، خود را فريفته و ماهيت جامعه و سازوكار آن و روحيات مردم را نشناخته است. از اين‏ رو آن كه در پى تحقق اين فريضه است، بايد صبورانه و پيگيرانه به كار خود ادامه دهد و اگر نتيجه كارش نيز ظاهر نشد، نوميد نگردد؛ كه: «شكيبا، پيروزى را از كف ندهد، اگرچه روزگارانى بر او بگذرد.»(7)
- حاصل سخن اينكه:
صفات آمر و ناهي از معروف و منكر و آداب ان را خدمتتان گفتيم تا متوجه باشيد كه از طرف شرع و اسلام هر كسي نمي تواند اين فريضه را بجا آورد، زيرا قاعده و آداب دارد كه اگر بدان عمل نشود، أثر عكس دارد. متأسفانه در جامعۀ امروز از اين موارد بسيار ديده مي شود! ضمناً قرار نيست كه به كوچه و خيابان يا هر ارگاني برويم و وظيفه مان را امربه معروف بدانيم! شما با رفتار و گفتار نيك مي تونيد بهترين تأثيرات را به دوستان و همنشينان خود انتقال دهيد. اگر در زمينۀ امر به معروف و نهي از منكر مراجعه اي به سيرۀ معصومين(ع) يا حتي بزرگان خود داشته باشيد، در مي يابيد كه آنها بيشتر با رفتار خود ديگران را به اسلام دعوت مي كردند و اگر موقعيت خاصي بوجود مي آمد و آنها درك مي كردند كه توانايي اقدامي را دارند، با زباني نرم و دلسوزي تمام نكته اي را مي گفتند. با اصلاح رفتار خود، دنيا را گلستان كنيم.
- پي‌نوشت‌ها:
1. امام خميني، تحريرالوسيله، ج ۱، چاپ بيروت، 1365ش. ج۱، ص۴۶۳.
2. صافى، لطف‏اللّه، راه اصلاح يا امر به معروف و نهى از منكر،قم ،دفتر انتشارات اسلامي، ۱۳۷۸ ش، ص ‏۳۷.
3. ابويعلي، محمد بن حسين الفرا، الاحكام السلطانيه، تهران،انتشارات توحيد، ۱۳۶۰ ش، ص 295.
4. طه(20) آيه 44.
5. انعام(6) آيه 10.
6. مؤمنون(23) آيه ۳.
7. دكترشهيدي، سيد جعفر، ترجمه نهج البلاغه، نشر فرهنگ اسلامي، تهران، ۱۳۷۹ش. حكمت ۱۵۳.
موفق باشید.