كمال انسان در بهشت و جهنم

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در اين راستا سه نظريه مطرح است:
الف) به طور كلي تكاملي وجود ندارد و هر چه هست تجلّي كمالات گذشته است و چيزي بر كمال انسان افزوده نمي‏شود.
ب ) تكامل ادامه دارد، ولي اين تكامل بر اساس همان نهالي است كه فرد در دنيا غرس نموده و هم اكنون نيز به رشد خود ادامه مي‏دهد؛ نه به اين معنا كه انسان كار جديدي در بهشت برين انجام مي‏دهد و تكامل پيدا مي‏كند.
ج ) تكامل وجود دارد و هم بر اساس نهالي است كه فرد در دنيا غرس نموده و هم براساس اعمالي است كه احيانا در بهشت برين انجام خواهد داد.
به نظر ما ديدگاه سوم صحيح است. حال به عنوان نمونه و با اختصار به برخي از متون اسلامي و آيات در اين زمينه اشاره مي‏شود:
آيات: «يَأَيُّهَا الْانسَانُ إِنَّكَ كاَدِحٌ إِلىَ‏ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيه؛ اي انسان! تو پيوسته به سوي پروردگارت در تلاش و تكاپو هستي، پس او را ملاقات خواهي كرد.»(1) يا «إِنَّ إِلىَ‏ رَبِّكَ الرُّجْعَى؛ و بازگشت انسان به سوي خداست.» (2)
پس خداي سبحان كمال بي‏نهايت است و انسان به سوي او رهنمون است و دليلي وجود ندارد كه اين سير تكاملي در قيامت متوقف شود.
احاديث: مفضل بن عمر از امام صادق(ع) نقل مي‏كند كه فرمودند: «عَلَيْكُمْ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ عَلَى عَدَدِ آيَاتِ الْقُرْآنِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يُقَالُ لِقَارِئِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَ ارْقَ فَكُلَّمَا قَرَأَ آيَةً رَقِيَ دَرَجَةً الْحَدِيثَ؛ بر شما باد به تلاوت قرآن، همانا كه درجات بهشت بر اساس آيات قرآن است بنابراين در قيامت به قاري قرآن گفته مي‏شود: بخوان و بالا برو. پس هرگاه آيه‏اي قرائت كند، درجه‏اي فراتر خواهد رفت.»(3)
ظاهر اين روايت اين است كه قاري قرآن با تلاوت قرآن در قيامت، پيوسته به درجه بالاتري ارتقا مي‏يابد و هم چنين در حديثي از نبي اكرم(ص) مي‏خوانيم كه فرمود: «والّذي انزل الكتاب علي محمد(ص) ان اهل الجنّة ليزدادون جمالاً وحُسنا كما يزدادون في الدّنيا قباحةً و هرما؛ سوگند به خدايي كه قرآن را بر محمد(ص) نازل كرده است، اهل بهشت پيوسته برجمال و زيبايي‏شان افزوده مي‏شود؛ همان گونه كه در دنيا زشتي و پيري آنها افزايش مي‏يافت.»(4) اين حديث نيز نشانگر تكامل تدريجي بهشتيان است، گرچه تنها اشاره‏اي به جنبه‏هاي جسماني دارد، ولي مسلما به طريق اولي جنبه‏هاي روحاني را نيز در بر مي‏گيرد.
در خاتمه به اين حديث نيز توجه كنيد كه حضرت صادق(ع) مي‏فرمايد: «قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَا عِبَادِيَ الصِّدِّيقِينَ تَنَعَّمُوا بِعِبَادَتِي فِي الدُّنْيَا فَإِنَّكُمْ تَتَنَعَّمُونَ بِهَا فِي الْآخِرَه؛ اي بندگان من! به عبادت من در دنيا متنعم گشته و لذت ببريد كه در نتيجه، در آخرت نيز بدان متنعم خواهيد شد.»(5)
آن گاه علامه مجلسي(ره) در شرح اين روايت مي‏فرمايد: «صديقين از عبادت پروردگار خويش بيش از هر چز ديگر لذت خواهند برد. بنابراين آنها در بهشت به ذكر الهي و عبادت او مشغول خواهند شد؛ البته نه از روي تكليف، بلكه به خاطر لذت و تنعم آن»، (6) و هيچ منافاتي وجود ندارد كه عبادت از روي تكليف نباشد اما توأم با لذات و تكامل باشد.
آن گناهي كه به سبب آن افراد خالد در جهنم شده اند پاك شدني نيست و آن عناد و شرك عمدي آنان است. در روايتي از پيامبر اكرم (ص ) است كه فرمود: «همانا اهل آتش جاودان در آتش اند به دليل نيت آنها در دنيا. آنان در دنيا مي خواستند اگر جاودان باشد همواره با خدا مخالفت كنند... و به دليل نيت است كه جاودان در آتش اند.»(7) و خداوند متعال در قرآن فرمود: « إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَالِكَ لِمَن يَشَاء؛ خداوند (هرگز) شرك را نمي بخشد و پايين تر از آن را براي هر كس بخواهد مي بخشد.»(8)
از اين نصوص مي توان چنين فهميد كه كافران و مشركاني كه جاودان در آتش هستند خودشان راه كمال خودشان را بسته اند. اين نوع عذاب آنان نه تنها از بين نمي رود بلكه دائم در حال شدت و بيشتر شدن است. خداوند متعال فرمود: «فَإِنهَُّمْ لاََكلُِونَ مِنهَْا فَمَالُِونَ مِنهَْا الْبُطُونَ ثمُ‏َّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيهَْا لَشَوْبًا مِّنْ حَمِيم ثمُ‏َّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَالىَ الجَْحِيم؛ پس دوزخيان حتما از آن (ميوه هاي درخت زقوم كه از قعر آتش سوزان مي رويد) مي خورند و شكم ها را از آن پر مي كنند. سپس روى آن آب داغ متعفّنى مى‏نوشند. آنگاه بازگشتشان بي گمان به سوي جهنم است.»(9)
از اين آيه و آيات مانند آن به دست مي آيد كه عذاب جهنمي رو به تشديد است و اين بدان دليل است كه كفر و عناد او در دنيا پوشيده بوده و بايد در منازل آخرت قدم به قدم پرده ها بر كنار رود و باطن واقعي انسان ها نمايان شود با هر عذابي، كفر و عناد او نمايان تر مي شود و باطن پليد او واضح تر مي شود و عذاب او نيز متناسب با اين پليدي شدت مي گيرد.
همانگونه كه مؤمن نيز كه باطن پاك او در دنيا پوشيده بوده بايد در منازل آخرت، قدم به قدم پرده ها بر كنار رود و باطن واقعي او نمايان تر شود و لذا در هر منزلي بر كمال او افزوده مي شود. به عبارت ديگر مؤمنان در آخرت سير صعودي و كافران سير نزولي دارند و سير هر كدام ادامه ي مسيري است كه در دنيا داشته اند.
پي نوشت ها:
1. انشقاق(84) آيه6.
2. علق(96) آيه8.
3. مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، موسسه الوفاء، بيروت، 1404ق، ج8 ص186.
4. فيض كاشاني، محمد بن شاه مرتضي، علم اليقين، نشر بيدار، قم، 1358ش، ج2 ص1030.
5. بحارالانوار، همان، ج8 ص155.
6. همان.
7. كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1365ش، ج2 ص85.
8. نساء(3) آيه48.
9. صافات(37) آيات 66-67.

موفق باشید.