عالم برزخ

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
ابتدا لازم است در خصوص تعبير«مستضعف» توضيحاتي ارائه كنيم و سپس به بررسي پاسخ سوالات شما بپردازيم:
مستضعف در معارف ما لااقل دو اصطلاح دارد:
الف: مستضعف اجتماعى و اقتصادى كه طبقه محرومين جامعه هستند.
ب: مستضعف فكرى كه در علم كلام به آن دسته از افراد گفته مى شود كه به جهت كوتاهى و قصور در فكر، حق را تشخيص نداده اند. مثلاً دليل بر وجود خداوند يا حقانيت اسلام را نفهميده است، يا با اين مسائل برخورد نكرده و اگر هم برخورد كرده و شنيده، احتمال صحّت نمى داده و در نتيجه پيگيرى نكرده است. اين امور ناشى از محيط خانواده و جامعه باشد يا عدم تبليغات يا تبليغات مخالف، بهر حال راه ديگرى را طى كرده است.(1)
ظاهرا سوال شما درباره اصطلاح دوم يعني مستضعفان فكري است كه در خصوص وضعيت اخروي آنها اعم از برزخ و معاد مباحثي وجود دارد.
ترديدى در اين نيست كه از ديدگاه قرآن، سعادت آخرت فقط در سايه ايمان و عمل برخاسته از ايمان حاصل مي شود و عذاب و شقاوت ابدى نيز در اثر كفر به بار مى آيد. اما بايد توجه داشت كه حساب كسانى كه «مستضعف فكرى» باشند جدا است. مستضعف فكرى يعنى كسى كه بى هيچ تقصيرى از ناحيه خودش، حقيقت برايش آشكار نشده باشد.
از امام موسى بن جعفر (ع) پرسيدند كه مستضعفان چه كسانى هستند؟ حضرت در پاسخ اين سؤال نوشتند:
«الضعيف من لم ترفع له حجة و لم يعرف الاختلاف فاذا عرف الاختلاف فليس بضعيف» (2)
« مستضعف كسى است كه حجت و دليل به او نرسيده باشد و به وجود اختلاف (در مذاهب و عقايد كه محرك بر تحقيق است) پى نبرده باشد، اما هنگامى كه به اين مطلب پى برد، ديگر مستضعف نيست.»
طبق آنچه از قرآن و روايات برداشت مي شود شخص مستضعف، به اندازه استضعافش معاف و معذور است. البته اگر فردى در يك امر فرعى استضعاف داشت، معنايش اين نيست كه مستضعف مطلق است. اگر كسى فقط در بعضى از مسايل اعتقادى مستضعف باشد، به هر اندازه كه حجت برايش تمام شده باشد ـ چه از راه عقل و چه از راه نقل ـ به همان اندازه مسئول است.
خداوند متعال در قرآن كريم در خصوص وضعيت مستضعفين مي فرمايد:
«فَأُوْلَئكَ عَسىَ اللَّهُ أَن يَعْفُوَ عَنهْمْ وَ كاَنَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا»(3)
«اميد است كه خداوند، آنها را مورد عفو قرار دهد و خداوند، عفو كننده و آمرزنده است.»
طبق اين آيه شخص مستضعف به اندازه استضعافش اميد به عفو آنان وجود دارد.
در خصوص سوال شب اول قبر هم مرحوم كليني(ره) در كتاب شريف كافي از امام صادق (ع) نقل مي كند كه:«لَا يُسْأَلُ فِى الْقَبْرِ إلَّا مَنْ مَحَضَ الإيمَانَ مَحْضًا أَوْ مَحَضَ الْكُفْرَ مَحْضًا وَ الآخَرُونَ يُلْهَوْنَ عَنْهُم‏»(4) « در قبر از كسى سؤال نمى‏شود، مگر آن كسى كه ايمان خود را كاملًا خالص نموده باشد، و يا آن كسى كه كفر خود را خالص نموده باشد؛ و امّا بقيّه افراد از سؤال قبر آنها صرف نظر مي شود.»
علامه مجلسي (ره) در توضيح اين روايت مي نويسد:« طبق مفاد اين روايت سوال و جواب قبر تنها براي مومن و كافر است و براي مستضعفان (همچون مجانين و اطفال و ساير مستضعفان فكري) كه كفر و ايمان آنان معلوم نيست. سوال وجوابي نخواهد بود و ثواب و عقاب برزخي ندارند و در قبر خود رها مي شوند تا روز قيامت كه همگان محشور مي شوند.»(5)
پي نوشت ها:
1. آيت الله مصباح يزدي، پرسش هـا و پـاسخ ها، قم، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(ره)، 1380، ج 4، ص 84.
2. فيض كاشانى، ملا محسن، تفسير صافي، تهران، انتشارات صدر، 1415ق، ج‏1، ص 490.
3. نساء(4) آيه 99.
4. كليني، محمد بن يعقوب، كافي، تهران، دار الكتب الإسلامية‌، 1407 ه‍ ق‌، ج‏3، ص 235.
5. علامه مجلسي، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1404ق، ج‏14، ص 206.
موفق باشید.