حد و حصر تلاش برای کسب علم و تحصیل از نگاه اسلام

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
يكي از صفات پسنديده روحي، داشتن علم است و فضيلت و برتري دانا بر نادان از آفتاب روشن تر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مي دهد همانا نيروي عقل و زيور علم است. حيوانات ديگر، هر كدام طبق ساختمان ويژه خود داراي غريزه هاي ثابتي هستند كه به طور يكنواخت، نيازمندي هاي زندگي خود را مطابق آن ها رفع مي كنند و هرگز در زندگي آن ها اميدي به ترقي و تعالي نيست و نمي توانند درهاي تازه اي به روي خود و ديگران باز كنند. تنها انسان است كه به واسطه نيروي خرد، هر روز معلومات تازه اي بر معلومات گذشته خود مي افزايد و با كشف قوانين طبيعت و ماوراي طبيعت، هر زمان ارزش و رونق تازه اي به زندگي مادي و معنوي خود مي دهد، به ادوار گذشته نظر افكنده، براي آينده خود و ديگران پايه گذاري مي نمايد.
اسلام در تحصيل علم به قدري تأكيد فرموده است كه پيغمبر اكرم(ص) مي فرمايد:«تحصيل علم بر هر مسلماني واجب است.»(1) و نيز مي فرمايد:«به دنبال علم برويد اگر چه در چين باشد.»(2) و نيز مي فرمايد: «از گهواره تا گور در آموختن دانش بكوشيد.»(3) اسلام به شناختن اسرار آفرينش و تفكر در آسمان ها و زمين و طبيعت انسان و تاريخ ملل و آثار گذشتگان (فلسفه و علوم رياضي و طبيعي و غير آن ها) بسيار توصيه مي كند و همچنين ياد گرفتن مسايل اخلاقي و شرعي (اخلاق و حقوق اسلامي) و اقسام صنايع كه به زندگي انسان سر و صورت مي دهد، در اسلام بسيار ترغيب و تأكيد شده.
- پيامدهاي تحصيل در خارج از كشور كه نبايد نسبت به آنها غفلت بورزيد:
امروز در بسياري از كشورها فرستادن دانشجو به خارج از كشور براي تحصيل علم و دانش امري بسيار عادي شده است و البته در اين راستا بسياري از دولت ها نيز تمام سعي خود را مي كنند كه با جذب دانشجوي خارجي به سودهاي اقتصادي كلاني كه مي تواند اين امر براي آنها داشته باشد دست بيابند.
البته بايد اعتراف كرد كه كسب علم دانش از هر راهي براي تمدنها و كشورها بسيار داراي اهميت است و اين امر را حتي مي توان به عنوان يك امر حياتي براي تمدن هاي بزرگ مطرح كرد. در اسلام نيز به كسب علم دانش بسيار توصيه شده و به كسي كه براي كسب علم و دانش به سفر مي رود كلمه مجاهد گفته مي شود و در روايات آمده است كه براي وي تا روزي كه از سفر برگردد پاداش اخروي نوشته مي شود. البته شرط قبولي اعمال به نيت افراد مي باشد و برخي شرايط ديگر كه در اين مجال فرصت مطرح كردن آن نيست. و يا توصيه شده كه علم را از هر كسي حتي مشرك كسب كنيد و يا در رواياتي آمده است كه حكمت گم شده مومن است پس هر جا كه آن را يافت بايد آن را بگيرد، حتي نزد منافق باشد.
اين در خصوص توصيه اسلام به كسب علم و دانش كه هم امري پسنديده است و هم اجر اخروي و دنيوي براي آن مترتب مي باشد. ولي آيا هر علمي را مي توان از هر كسي دريافت كرد؟ و آيا هر كسي صلاحيت آن را دارد كه علم خود را از منافق و مشرك كسب كند؟
آيا مي شود يك مسلمان تكاليف ديني خود را از غير مسلمان بگيرد و يا احكام حقوقي خود را از غير مسلمان بگيرد؟ و آيا كسي كه ممكن است تحت تأثير اساتيد غير مسلمان قرار بگيرد و بعداً اين زمينه اي بشود كه اعتقادات مذهبي آنها را بپذيرد صلاحيت تحصيل در يك كشور غير مسلمان را دارد؟ يا اينكه اگر كسي بداند كه با رفتن به محلي براي تحصيل ممكن است اعتقادات و دين و آداب رسوم نيكو او ممكن است مورد هجمه قرار گيرد درست است كه به آن محل براي تحصيل برود؟
اينها همه مسائلي است كه يك فرد براي ادامه تحصيل خود بايد آنها را مد نظر قرار دهد و والدين نيز بايد به آن توجه داشته باشند. اگر پدر و مادري گمان كند كه ممكن است فرزندش براي رفتن به يك سفر جهت تحصيل آسيب جسمي به او مي رسد آيا جلوي او را نمي گيرد؟ يا حداقل كاري كه انجام مي دهد خطرات راه و محل تحصيل را براي وي تشريح مي كند تا فرد براي مقابله با آن آمادگي لازم را داشته باشد. حالا ما چرا نبايد همين حساسيت ها را براي حفظ اعتقادات مذهبي فرزندان خود داشته باشيم و نگذاريم كه اين فرزندان ما گرفتار گرگ هاي آدم نما نشوند و دزدان عقيده به سراق آنان نيايند؟!
چرا ما در حوزه علوم انساني كه خودمان اينقدر قوي هستيم نمي توانيم از داشته هاي خود استفاده كنيم و هميشه دنبال رو غرب باقي مانده ايم اين دليلي جز اين دارد كه بزرگان روشنفكر ما در بهترين حالت يك نيم نگاهي نيز به غرب دارند. البته دانستند نظرات دانشمندان غربي هيچ بد نيست. ولي متأثر شدن از آنها و تقليد كوركورانه از آنها فاجعه بار است كه ما هر از چند گاهي مي بينيم كه همين روشن فكران چه به سر ديانت و فرهنگ ما مي آورند.
البته تحصيل در خارج كشور در حوزه هاي فني بسيار خوب مي باشد ما مي توانيم از تجارب غرب در علوم تجربي استفاده كرده و براي بالا بردن سطح تكنولوژي خود از آن بهره ببريم. ولي اين نبايد به تقليد كوركورانه از غرب بيانجامد و البته افرادي را نيز براي تحصيل در حوزه انساني نيز بايد به دانشگاه هاي غربي فرستاد ولي البته اول گزينش شده تا تحت تأثير القائات قرار نگيرد و دوم اينكه اين افراد خود افرادي فاضل باشند و مبلغ فرهنگ ايران و علوم انساني اسلامي در غرب باشند و ما بايد سعي كنيم آنها را در خود دانشگاهاي غربي تحت تأثير قرار دهيم و اينگونه هم مي توانيم از تجارب و دانش آنان استفاده كنيم و هم مي توانيم مرام خود را در آن سوي آب ها تبليغ كنيم.
- نكاتي كه در رسيدن به جواب، ياراي شماست:
1- از نظر شرعي ادامه تحصيل در خارج از كشور در صورتي كه زمينه آن از نظر علمي و اخلاقي فراهم باشد، خوب است. اگر مي توانيد خود را در محيط غرب كه بعضاً مشكلاتي دارد، حفظ كنيد، بالا بردن سطح علمي مطلوب است. ضمناً شما مي توانيد در هر نقطه اي از دنيا به بشريت خدمت كنيد و لازم نيست حتماً در كشور خود باشيد، اما حضورتان در كشور و شهر خودتان داراي اثرات ويژه اي است كه از دريچۀ ديگر اهميت وجودتان در محيط زندگي را مشخص مي كند.
2- اهميت سعي و كوشش در راه رسيدن به هر هدفي به اندازه اهميت همان هدف است و چون هر انساني با فطرت خداداد خود، اهميت علم و دانش را در عالم انسانيت از هر چيز بالاتر ميداند، ارزش محصل، بالاترين ارزش ها خواهد بود، و نظر به اين كه اسلام ديني است كه بر اساس فطرت استوار است، بدون ترديد بالاترين ارزش ها را به محصل مي دهد. پيغمبر اكرم (ص) مي فرمود:«كسي كه در راه تحصيل علم باشد محبوب خدا است.»(4)
3- قبل از رفتن به خارج، بايد اول امكانات داخلي ايران را بسنجنيد كه اگر امكانات داخلي براي ادامه تحصيل وجود داشت از رفتن به خارج خودداري كنيد و اگر نيز به دليلي مجبور به مسافرت به خارج كشور براي ادامه تحصيل شديد ابتدا سعي كنند كه بهترين كشور از نظر موقعيت و فرهنگ را براي ادامه تحصيل انتخاب كنيد و بعد هر مطلبي را كه مي آموزيد با معيار عقل و انديشه بسنجيد و بعد در ميزان دين بگذاريد كه هر چيزي كه از آن خارج بود را به عنوان اعتقادات خود قرار ندهيد.
- كلام آخر:
با توجه به ابعاد تحصيل در خارج، خودتان بهترين فرد براي تصميم گيري در اين مسألۀ مهم هستيد. توصيۀ ما اين است كه به جوّ موجود در مورد تحصيل در خارج توجهي نكنيد و با مشورت افراد دلسوز و متبحر در اين زمينه، وظيفۀ خود را مشخص كنيد.
پي نوشت ها:
1. كليني، محمد بن يعقوب، كافي، تهران، دار الكتب الإسلامية‌، 1407 ه‍ ق‌. ج1، ص130، ح1 و 2و 5.
2. شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، الطبعه الثانيه، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، 1414 ه، ج 27، ص 27، ح20.
3. حاجي خليفة، كشف الظنون عن اسامي الكتب و الفنون، نشر دار احياء التراث العربي، ج1، ص 78.
4. محدث نورى، مستدرك الوسائل، مؤسسه آل البيت عليهم السلام قم، 1408 ه.ق. ج 17، ص 301، ح51.
موفق باشید.