: قرآن مجيد در آيات متعددي از كرامت و ارجمندي انسان و برتري او بر بسياري از موجودات ديگر سخن به ميان آورده است كه اين برتري و كرامت انسان از دو ناحيه قابل برّرسي است:
1-برتري ذاتي، يعني انسان از نظر ساختار وجودي و امكانات، برتري دارد، خداوند در قرآن مي فرمايد: وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً» (1) ما آدميزادگان را گرامى داشتيم و آنها را در خشكى و دريا، (بر مركبهاى راهوار) حمل كرديم و از انواع روزيهاى پاكيزه به آنان روزى داديم و آنها را بر بسيارى از موجوداتى كه خلق كردهايم، برترى بخشيديم. و در آيه ديگري مي فرمايد: وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُوني بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ»(2) سپس علم اسماء [علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات] را همگى به آدم آموخت. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست مىگوييد، اسامى اينها را به من خبر دهيد!
كه بر اساس اين آيه انسان قدرت تعليم اسما و درك برخي حقايق و معارف را دارد كه در ملائكه امكان و قابليت اين امر وجود ندارد و فرشتگان بعد از درك اين قدرت انسان در برابر او خاضع شده و به برتري ذاتي او اذعان نمودند.
كه اين برتري نشانه عنايت ويژه خداوند به نوع انسان است و نيز در آيه ديگر فرموده است:«لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في أَحْسَنِ تَقْويمٍ»(3) كه ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم.
و از آيات مذكور بدست مي آيد كه خداوند متعال انسان را از لحاظ ساختار و امكانات وجودي بر ديگر موجودات برتري داده است.
2- برتري اكتسابي، يعني انسان در پرتو ايمان و عمل صالح، كمالاتي را به دست مي آورد و از جهت همين كمال اختياري است كه مي تواند به مراتب بالاي هستي دست يابد و از فرشتگان نيز برتر شود و به مقام قاب قوسين دست يابد. چنانچه قرآن در توصيف مقام پيامبر مي فرمايد:«ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى *فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى»(4) سپس نزديكتر و نزديكتر شد. تا آنكه فاصله او (با پيامبر) به اندازه فاصله دو كمان يا كمتر بود.
و يا به دليل ضعف و پستي روحي و پيروي از هواهاي نفساني از حيوانات نيز پست‌تر شود چنان كه قرآن مي فرمايد: أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبيلا» آيا گمان مىبرى بيشتر آنان مىشنوند يا مىفهمند؟! آنان فقط همچون چهارپايانند، بلكه گمراهترند. (5)
چرا كه انسان تنها موجودي است كه از نيروهاي مختلف، مادي و معنوي تشكيل شده و در لابلاي تضادها ميتواند پرورش پيدا كند و استعداد تكامل و پيشروي نامحدود دارد.
حضرت علي(ع) در اين باره مي فرمايد: "خداوند خلق عالم را بر سه گونه آفريد: فرشتگان و حيوانات و انسان. فرشتگان عقل دارند، بدون شهوت و غضب. حيوانات مجموعهاي شهوت و غضب اند و عقل ندارند. اما انسان مجموعهاي است از هر دو تا كدامين غالب آيد.
اگر عقل او بر شهوتش غالب شود، از فرشتگان برتر است و اگر شهوتش بر عقلش چيره گردد، از حيوانات پست تر".(6)
حال با توجه به مطالب مذكور مي گوييم كه از آيات قرآن و روايات بدست مي آيد كه خداوند انسان را از حيث ذات و امكانات وجودي برتر از فرشتگان خلق كرده است و و در وجود او اين امكان را نهاده است كه در سايه برخورداري از علم الهي و انجام اعمال صالح به مقامي بالاتر از مقام فرشتگان دست يابد در نتيجه هر انساني بالقوه برتر از ملائك و فرشتگان است و لازمه برتري بالقوه انسان بر ملائك اين نيست كه هر انساني بالفعل نيز برتر از ملائك و فرشتگان باشد. چرا كه انسان مي تواند با بي اعتنايي به اين عنايت و لطف ويژه الهي و پيروي از هوي و هوس ها به مقام حيوانات سقوط كند و حتي بدتر از حيوانات هم بشود در نتيجه نمي توانيم بگوييم كه تنها علت برتري انسان بر ملائك برخورداري از علم الهي است. بلكه علم الهي به كمك عمل صالح باعث برتري انسان مي شود.
پي نوشت ها:
1. اسراء (17) آيه 70.
2. بقره(2) آيه31.
3. تين (95) آيه 4.
4. نجم(53)آيه 8-9.
5. اعراف(7)آيه179.
6. ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374ش، ج 12، ص 200.
