در یک قضاوت کلی باید گفت تمامی آیات و سوره های قرآن، شاخص معرفت، برهان و عرفان است و حتی عادی ترین مسایل مطرح در این معجزه بزرگ، چون از سرچشمه وحی جاری می شود مشحون از معرفت می باشد.
قرآن، در بردارنده عرفان، و بهترین راهنما به سوی خدای رحمان است.این کتاب،راهنمای عبودیت و بندگی انسان نسبت به خدای سبحان است. زیرا قرآن کلام خدا است و چنین کلامی، نشانه حق، هدایت و معرفت است. از این جهت(قیاس کلی) تمام آیات و سوره های قرآن دارای عالی ترین معارف حقه اند.
اما در نگاهی دقیق تر،می توان در این کتاب سوره ها و نیز آیاتی یافت که سخن از مراحل خاص عبودیت و تعلیم معارف ویژه دارند که در ادامه پاسخ، مورد اشاره قرار می گیرند.
همان طور که اشاره کردیم، در میان آیات سراسر نور الهی،به سوره یا آیاتی بر می خوریم که دارای محتوایی خاص که همان تعالیم ویژه عرفانی و هدایت رحمانی است می باشد.
بعد از ذکر این مقدمه کوتاه اما لازم، در پاسخ به پرسش شما می توان گفت:در کتاب خدا علاوه بر آیه های متفرد و جدا می توان به سوره یا سوره هایی اشاره کرد که در احادیث و روایات متعدد مورد توجه خاصی قرار گرفته اند،زیرا نامداری این گونه سوره ها به این دلیل است که از ابتدا تا انتهای آیات این سوره ها، معارف خاص توحیدی و عبادی نهفته است که شاید در دیگر سوره ها این اندازه معرفت خاص و پی در پی عرفانی وجود نداشته باشد.
در این میان سوره "حمد" شاخص ترین سوره برای تعلیم بندگی و هدایت، و مشحون از معرفت است:
در روایات بسیاری آمده است که سوره "حمد" والا ترین سوره قرآن از این جهت است و وضع نام های ویژه بر این سوره نشان دهنده اهمیت والای این سوره در میان دیگر سوره است. به همین علت می توان گفت سوره "حمد" عرفانی ترین سوره قرآن است، زیرا بالاترین معارف الهی در این سوره نهفته است. توجه ویژه معصومان (ع)به این سوره و نیز الفاظ پر محتوایی که در قامت این سوره از زبان پاک ایشان جاری و مقاصد آن در قلوب ما ساری شده است، این نکته را به ما می فهماند که قرآن یعنی سوره "حمد" و گویی عصاره همه آیات الهی در این چند آیه نهفته شده است.
در این جا شایسته است به سه روایت در مورد عظمت این سوره اشاره کنیم:
1.سوره حمد و اسم اعظم الهی:
سوره "حمد" آن اندازه اهمیت دارد که اسم اعظم الهی که کلید همه اسرار الهی است، در این سوره قرار دارد و این اسم همه معارف هستی را در بر دارد.
امام صادق عليه السّلام فرمود:" اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِي أُمِّ الْكِتَابِ"(1)
اسم اعظم خداوندى در امّ الكتاب (سوره حمد) است.
2. سوره حمد، اساس قرآن است
پیامبر خدا (ص) فرمود:"الحمد امّ القرآن" یعنی سوره حمد ریشه و اساس قرآن است و اين هنگامى بود كه جابر بن عبد اللَّه انصارى خدمت پيامبر (ص) رسيد،حضرت به او فرمود:
"الا اعلّمك افضل سورة انزلها اللَّه فى كتابه؟ قال فقال له جابر بلى بابى انت و امّى يا رسول اللَّه! علّمنيها، فعلّمه الحمد،امّ الكتاب"
یعنی: آيا برترين سورهاى را كه خدا در كتابش نازل كرده به تو تعليم كنم؟ جابر عرض كرد آرى پدر و مادرم به فدايت باد، به من تعليم كن، پيامبر (ص) سوره حمد را كه امّ الكتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود اين سوره شفاى هر دردى است، مگر مرگ.
و نيز از حضرت نقل شده است كه فرمود:
"و الّذى نفسى بيده ما أنزل اللَّه فى التوراة و لا فى الزبور و لا فى القرآن مثلها، هى امّ الكتاب".
" قسم به كسى كه جان من به دست او ست خداوند نه در تورات و نه در انجيل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن، مثل اين سوره را نازل نكرده است، و اين امّ الكتاب است
دليل اين سخن با تامل در محتواى اين سوره روشن مىشود، چرا كه اين سوره در حقيقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن، بخشى از آن توحيد و شناخت صفات خدا است، بخشى در زمينه معاد و رستاخيز سخن مىگويد و بخشى از هدايت و ضلالت كه خط فاصل مؤمنان و كافران است سخن مىگويد، و نيز در آن اشارهاى است به حاكميت مطلق پروردگار و مقام ربوبيت و نعمت هاى
بى پايانش كه به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانيت و رحيميت) تقسيم مىگردد، و هم چنين اشاره به مساله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاك او شده است.
در حقيقت هم بيانگر توحيد ذات است، هم توحيد صفات، هم توحيد افعال، و هم توحيد عبادت.
و به تعبير ديگر، اين سوره مراحل سهگانه ايمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به اركان را در بر دارد، و مىدانيم" امّ" به معنى اساس و ريشه است.(2)
3. سوره حمد افتخار بزرگ پيامبر (ص) است.
جالب اينكه در آيات قرآن سوره حمد به عنوان يك موهبت بزرگ به حضرت معرفى شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است،آنجا كه مىفرمايد "وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ: ما به تو سوره حمد كه هفت آيه است و دو بار نازل شده داديم هم چنين قرآن بزرگ بخشيديم.(3)
قرآن با تمام عظمتش در اينجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، نزول دوباره آن نيز به خاطر اهميت فوق العاده آن است.
همين مضمون در حديثى از امير مؤمنان على (ع) از پيامبر صلوات الله علیه نقل شده است كه فرمود:
"ان اللَّه تعالى أَفْرَدَ الِامْتِنَانَ عَلَيَّ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ وَ إِنَّ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ أَشْرَفُ مَا فِي كُنُوزِ الْعَرْشِ" (4)
خدای متعال به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظيم قرار داده، و سوره حمد با ارزش ترين ذخایر گنج هاى عرش خدا است!
با توجه به احادیث و نیز بحث هاى فوق كه تنها گوشهاى از فضيلت های سوره حمد را نمایان کرد، روشن مىشود كه چرا در احاديث اسلامى و در منابع شيعه و سنى اين همه تاكيد بر تلاوت آن شده است، تلاوت سوره "حمد" موجب معرفت انسان می شود، روح و ايمان مى بخشد، او را به خدا نزديك مىكند، صفاى دل و روحانيت مىآفريند، اراده انسان را نيرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى کند، و ميان او و گناه و انحراف فاصله مى اندازد. به همین دلیل است که می توان سوره "حمد" را عرفانی ترین سوره قرآن نامید.
در پایان ذکر این نکته لازم است که اثبات شیء نفی ما عدا نمی کند یعنی این که اگر در مورد سوره مبارکه "حمد" این همه امتیاز وجود دارد، دلیل نمی شود که در دیگر جاهای قرآن نتوان به سوره یا آیاتی دست یافت که بار معرفتی نداشته باشند.
پس در کتاب خدا آیات و سوره های دیگری نیز وجود دارد که دارای ویژگی های ممتاز عرفانی است که البته شاید(به دلیل توجه خاصی که بیشتر به سوره"حمد" شده است) همپای این سوره نباشد، ولی آن امتیازها قابل توجه است.به عنوان مثال می توان به سوره های "اخلاص" "الرحمن"،"یاسین"،واقعه"و آیاتی نظیر "آیه الکرسی"،"يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ،ارْجِعي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً"(5) تو اى روح آراميافته!به سوى پروردگارت بازگرد در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است؛اشاره کرد.
بعضی از مفسرین در خواص عرفانی بعضی از سوره ها و آیات قرآن نوشته اند:
در سوره مباركه "هود" موارد ولايى و عرفانى بسيار ديگرى است كه عاشقان حقيقى ولايت و عرفان را بصيرت می افزايد.(و نیز )
سوره مباركه "يوسف" كه خداى تعالى اين سوره را احسن القصص ناميده است، واقعا جلوه حسن در رمز و رازهاى عشق... در دلكش ترين و جذّابترين درام انسانى جلوهگر شده است.(6)
و هم چنین نوشته اند: آيه 87 سوره انبياء که ميان اهل عرفان به ذكر "يونسيّه" معروف است: "فنادى فى الظّلمات ان لا اله الّا انت سبحانك انّى كنت من الظّالمين" او در ميان ظلمت هاى متراكم فرياد زد كه معبودى جز تو نيست، منزهى تو، من از ظالمان و ستمكاران بودم.(7) دارای بار معرفتی فراوان برای طالبان علوم الهی است.
پی نوشت ها:
1.شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،قم،انتشارات دار الرضی،سال 1406 ه.ق ،چاپ اول، ص 105.
2.مکارم شیرازی ناصر، تفسير نمونه،تهران، انتشارات اسلامیه،سال 1374 ه.ش ،چاپ اول، ج1، ص 4.
3.همان، ص 6 .
4.شیخ صدوق،امالي الصدوق،بیروت،انتشارات اعلمی،سال 1400 ه.ق ،چاپ پنجم، ص 176 .
5.سوره والفجر آیه 27 و 28 .
6. ترجمه بيان السعادة فی مقامات العباده،خانی رضا و ریاضی حشمت الله ،تهران،انتشارات مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور،سال 1372 ه.ش ،چاپ اول، ج7، ص 5.
7.مکارم شیرازی ناصر، برگزيده تفسير نمونه،تهران،انتشارات اسلامیه،سال 1382 ه.ش ،چاپ سیزدهم، ج4، ص 162.
