پرسش:
حاصل 43 سال انقلاب در عدالت اجتماعی چیست؟
پاسخ:
مقدمه
عدالت اجتماعی به معنای رفع تبعیض در میان جامعه است؛ اما به معنای دقیقتر عدالت اجتماعی به این معنا است که حق و حقوق مردم بهصورت عادلانه و غیر ظالمانه رعایت و ادا شود. مثلاً مؤلفههای فرصتهای برابر، توزیع عادلانه منابع کشور، رعایت استحقاقها و ... در تحقق عدالت، عدالت اجتماعی نقش فوقالعاده مهمی ایفا میکنند. (1) یکی از آرمانهای اساسی انقلاب ملت ایران در سال 57 نیز تحقق عدالت اجتماعی و رفع تبعیضها و بیعدالتیها در همه حوزهها منجمله عدالت اقتصادی بود. چنانکه شهید مطهری در این رابطه معتقد است که عدالت اجتماعی، هم علت حدوث و هم علت بقاء انقلاب اسلامی است. (2)
برخی معتقدند که جمهوری اسلامی ایران در این رابطه هیچ دستاورد قابل توجهی نداشته و حتی نسبت به پیش از انقلاب سقوط کرده است. اکنون پس از گذشت 43 سال از انقلاب اسلامی، کارنامه جمهوری اسلامی ایران در برپایی عدالت اجتماعی چیست؟
1. ابتدا باید به این سؤال پاسخ دهیم که در حوزه میزان تحقق عدالت اجتماعی، جمهوری اسلامی در چه نقطهای ایستاده است؟
از یکسو اراده نظام و رهبران و سران آن بر اهتمام به این حوزه بوده است و قدمهای فراوانی برداشته شده است، اما از طرف دیگر این اقدامات، ابداً کافی نیست و در این حوزه، ضعفهای زیادی دیده میشود. رهبر انقلاب در این رابطه معتقد است که: «... در زمینهی عدالت اجتماعی، در زمینهی توزیع عادلانهی ثروت، در زمینهی نا برخورداری طبقات ضعیف و امثال اینها، بنده در گفتارهای گوناگون انتقاد دارم؛ لکن در همین مقولهی اقتصاد هم قضاوت مراکز اقتصادی معروف دنیا این است که ایران در شاخصهای مهمی از شاخصهای اقتصاد، نسبت به قبل پیشرفتهای مهمی کرده، گامهای بزرگی را برداشته و حرکات بزرگی انجام گرفته است». (3)
2. چگونه میفهمیم که جمهوری اسلامی پس از 43 سال، در زمینه عدالت اجتماعی گامهای مهمی برداشته است؟
اگر در این زمینه به شاخصههای گوناگون بنگریم، بنای نظامِ بعد از انقلاب این بوده است که توسعه کشور در همه زمینهها متوازن باشد و تمام مردم این سرزمین بهصورت عادلانه از ثروت و مزایای رشد این کشور بهره ببرند؛ به عبارت دیگر، جمهوری اسلامی میتوانست برای گزارش کار و نمایش پیشرفت، بجای اینکه بر خدمترسانی به دورافتادهترین روستاها بکوشد و ارقام نجومی را بابت این امر صرف کند، ثروت کشور را بر مدرن سازی و تجمل پر سر و صدای چند کلانشهر متمرکز کند و منابع و ثروت ملی را بهصورت نامتوازن و نمایشی مصرف کند. این غیرقابل انکار است که در سالهای پس از انقلاب آمار توسعه برقرسانی، بهداشت و درمان، مخابرات، توسعه دانشگاهها، مدارس، گازرسانی، راهسازی و... به دورافتادهترین نقاط کشور با توجه به موانع داخلی و خارجی، خیرهکننده بوده است.
بهطور مثال طبق آمارهای بانک جهانی، در دوران پهلوی فقط 16 درصد روستائیان ایران به برق دسترسی داشتند، اما طبق آمار همین بانک در سال 1990 میلادی یعنی در 30 سالگی انقلاب، حدوداً 100 درصد روستائیان ایران به برق دسترسی دارند. (4) یا طبق آمارهای مؤسسات بینالمللی در دوران پهلوی 51 درصد از کل مردم و 30 درصد از روستائیان کشور به آب سالم آشامیدنی دسترسی نداشتند؛ اما طبق آمارهای بانک جهانی نهتنها بخش اعظم روستائیان کشور به آب سالم دسترسی دارند، بلکه ایران علیرغم پهناوری و مشکلات خشکسالی، جایگاه هفتم در ارزانی آب آشامیدنی را دارا است. (5) همچنین در آموزش و پروش و توسعه مدارس و امکان تحصیل در سطوح عالی برای پسران و دختران در دورافتادهترین نقاط کشور، آمار رشد و تلاش مسئولین نظام قابل تأمل و توجه است.
درمجموع یکی از متر و معیارهای سنجش رشد و توسعه جامعه، شاخص توسعه انسانی (6) است. برخلاف تبلیغات و جنگ روانی گستردهای که دشمنان این انقلاب و همراهان کمدقت آنان به راه انداختهاند، طبق آمار دفتر برنامه توسعه سازمان ملل در سال 1980 میلادی یعنی حدوداً زمانی که انقلاب پیروز شد، ایران در رده کشورهای با توسعه انسانی پایین معرفیشده است و پس از 40 سال، صعودی 60 پلهای داشته و در میان کشورهای با توسعه انسانی بالا، رتبه اول را کسب کرده است. (7)
اما یکی از مهمترین معیار و مترهای عدالت اجتماعی، توزیع عادلانه ثروت و درآمد ملی در میان افراد جامعه است؛ یعنی کنار کاهش فقر، باید به کاهش نابرابری هم توجه کرد. برای تشخیص میزان کاهش نابرابری در توزیع درآمد و توزیع مناسب ثروت در یک جامعه، از شاخص «ضریب جینی» استفاده میشود. این ضریب یک واحد اندازهگیری است که برای سنجش میزان نابرابری در توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه آماری استفاده میشود. ضریب جینی بین صفر و یک و یا صفر و صد تعریف میشود. اگر ضریب جینی برابر صفر باشد، یعنی درآمد کشور بین همه افراد جامعه بهصورت یکسان تقسیم میشود. اگر ضریب جینی برابر صد باشد، یعنی درآمد کشور فقط به یک نفر رسیده و باقیِ افراد هیچ سهمی از آن ندارند؛ بنابراین اگر ضریب جینیِ کشوری در طول بازه زمانیِ مشخصی کاهش پیدا کند، نشان دهنده افزایش عدالت اجتماعی و کاهش فاصله طبقاتی در آن کشور خواهد بود. مقایسه و بررسی تغییرات این معیار در یک دوره زمانی برای هر کشور، ملاکی مناسب برای تشخیص فاصله طبقاتی و موفقیت آن کشور در زمینه عدالت اجتماعی خواهد بود.
طبق گزارش دفتر برنامه توسعه سازمان ملل متحد UNDP، در سال 2013، اکثر کشورهای دنیا، خصوصاً کشورهای در حال توسعه، رشد قابل توجهی در ضریب جینی داشتهاند، در واقع برای بسیاری از کشورها مهم بوده است که توسعه و اقتصاد قدرتمندی داشته باشند و اینکه بخش بزرگی از جامعه دچار فاصله طبقاتی قابل توجهی شود برایشان مهم نبوده است. درحالی که پس از انقلاب، ضریب جینی در ایران کاهش قابل توجهی داشته است و این نشان از اهتمام مسئولین کشور به نزدیک شدن بهرهمندی افراد از امکانات کشور است.
در ایران، تغییرات نرخ ضریب جینی از سال 1365 تا 1393 ش، 8.6 درصد کاهش داشته است. این در حالی است که بنا بر مقالهای از بانک جهانی، در سالهای آخر رژیم پهلوی، تغییرات ضریب جینی روندی افزایشی داشته است. (8) اگر تمام آمارها را کنار بگذاریم به وضوح مشهود است که بسیاری از مردم زندگی و سطح رفاهی نزدیک به یکدیگری دارند در حالی که در دهه پنجاه و شصت، بخش بزرگی از مردم بسیاری از امکانات عادی سایر مردم مانند خودرو، تلفن و ... را برای خود دست نیافتنی میدانستند.
3. در نظر نگرفتن موانع در رسیدن به آرمانها، عملی غیرمنصفانه و گمراهکننده است. جمهوری اسلامی در حالی توانسته است به این آمارها دست یابد که همیشه از سوی ابرقدرتها و همپیمانانشان مورد هجمه و حملات گسترده بوده است. جنگ گسترده نظامی و اقتصادی و انواع توطئههای تمام ناشدنی به قدری شدت داشته و دارد که بسیاری از ناظران خارجی همواره منتظر سقوط اقتصادی و سیاسی کشور بودهاند، اما کشور باهمت مردم با تمام قوا در حال پیشرفت و سازندگی است.
4. این نکته را نیز باید در نظر داشت که یکی از عوامل رشد عدالت اجتماعی، تصمیمات حاکمیتی است. عوامل دیگر مانند ظرف فرهنگی در این زمینه بسیار تعیینکننده است؛ به عبارت دیگر، وقتی فرهنگ جامعه، عملاً رویکردهای تبعیضآمیز را تشویق و تقویت کند، عدالت آسیب جدی خواهد دید. وقتی جامعهای میل زیادی به پارتیبازی، رویکردهای قومیتی، دور زدن قانون و ... داشته باشد، تحقق عدالت اجتماعی به شدت سخت خواهد شد. باید این فرهنگ و اخلاق را نیز عوض کنیم که گویا انقلاب، تعدادی فرد و یا طیف محدودی خاص بوده و باید دست روی دست گذاشت و به رشد و رفاه و پیشرفت و عدالت رسید. انقلاب یعنی تحولی بنیادی که توسط ملت رخ میدهد. همه به اندازه توان خود باید با یکدیگر در رشد کشور تلاش کنند.
نتیجه
اگرچه نظام سیاسی و ملت ایران، پس از انقلاب دستآوردهای مهم و غیرقابل انکاری در حوزه عدالت اجتماعی داشتهاند، اما این دستآوردها کافی نیست و باید معایب ریز و درشت آن برطرف شود. این دستآوردها طبق آمارهای بینالمللی با شرایط عدالت اجتماعی در دوران پیش از انقلاب قابل مقایسه نیست. ضمن اینکه نباید موانع رسیدن به این دستآوردها و ارتقای آن را نادیده گرفت.
همچنین باید بدانیم که یکی از اضلاع رسیدن به توسعه پایدار و رشد شاخصههای عدالت، مسئولین کشور هستند و ظرف فرهنگی نقشی قابل توجه در این زمینه دارد.
کلمات کلیدی
عدالت اجتماعی، انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی ایران، حکومت پهلوی.
منابع بیشتر برای مطالعه
راجی، محمدحسین و محمدرضا خاتمی، صعود چهلساله، مروری بر دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی بر اساس آمارهای بینالمللی، مشهد، انتشارات معاونت تبلیغ آستان قدس رضوی، 1397 ش.
پینوشتها:
1. ر.ک: سید رضا حسینی، مفهوم و ماهیت عدالت اجتماعی با رویکرد اسلامی، کمیسیون مطالعات اسلامی مجمع تشخیص مصلحت نظام، https://www.olgou.ir/downloads/Docs/9209/Edalat8.pdf
2. ر.ک: مطهری، مرتضی، آینده انقلاب اسلامی ایران، تهران،
انتشارات صدرا، 1387 ش، ص 59 تا 63.
3. خامنهای، سید علی، بیانات در ارتباط تصویری با مردم آذربایجان شرقی، خامنهای دات آی آر، 8/11/1400
ش، https://khl.ink/f/49633.
4. راجی، محمدحسین و محمدرضا خاتمی، صعود چهلساله، مروری بر دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی بر اساس آمارهای بینالمللی، مشهد، انتشارات معاونت تبلیغ آستان قدس رضوی، 1397 ش، ص 103.
5. راجی، محمدحسین و محمدرضا خاتمی، صعود چهلساله، مروری بر دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی بر اساس آمارهای بینالمللی، مشهد، انتشارات معاونت تبلیغ آستان قدس رضوی، 1397 ش، ص 100.
6. «شاخص توسعه انسانی» Human Development Index | HDI یک ابزار آماری است که برای اندازهگیری دستاوردهای کلی یک کشور در ابعاد اجتماعی و اقتصادی به کار میرود. طبق این شاخص، ابعاد اجتماعی و اقتصادی یک کشور بر اساس سلامت، سطح تحصیلات و سطح زندگی افراد ارزیابی میشود.
سازمان ملل هرساله در گزارشی شاخص HDI را برای کشورهای عضو سازمان ملل متحد اندازهگیری میکند و کشورهای مختلف را بر اساس آن رتبهبندی میکند.
7. راجی، محمدحسین و محمدرضا خاتمی، صعود چهلساله، مروری بر دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی بر اساس آمارهای بینالمللی، مشهد، انتشارات معاونت تبلیغ آستان قدس رضوی، 1397 ش، ص 114.
8. راجی، محمدحسین و محمدرضا خاتمی، صعود چهلساله، مروری بر دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی بر اساس آمارهای بینالمللی، مشهد، انتشارات معاونت تبلیغ آستان قدس رضوی، 1397 ش، ص 152.