پرسش:
امامزاده احمد پسر امام کاظم علیه‌السلام مشهور به شاهچراغ ازنظر علمی و اجتماعی چه جایگاهی داشت؟ از رابطه او با امام رضا علیه‌السلام در روایات چیزی وجود دارد؟
پاسخ:
مقدمه
احمد بن موسی، یکی از امام‌زاده‌ای مشهور ایران است که بانام شاهچراغ شناخته می‌شوند. ازآنجاکه روز ولادت حضرت شاهچراغ مشخص نیست، در فاصله بین تولد حضرت معصومه سلام‌الله علیها و حضرت امام رضا علیه‌السلام در دهه کرامت، یک روز برای بزرگداشت حضرت احمد بن موسی در نظر گرفته‌شده است. در مورد علت وفات او نقل‌های متفاوتی گفته‌شده، اما مشهور است که مأمون عباسی (خلیفه وقت) با شنیدن خبر حرکت جمعیتی از بنی‌هاشم و دوستداران آن‌ها به سمت طوس، دستور داد که حکام بلاد مانع از حرکت این قافله‌ها شوند و همین جریان منجر به شهادت ایشان گردید. مقبره وی در شیراز، مدت‌ها مخفی بود تا آنکه در قرن چهارم قبر ایشان مشخص گردید و در قرن هفتم برای ایشان حرمی بنا شد که امروزه یکی از مشهورترین امکان زیارتی در ایران به‌حساب میآید.
در مورد شخصیت احمد بن موسی و زندگانی ایشان اطلاعات چندانی در دسترس نیست؛ بااین‌حال شواهد نشان میدهد ایشان در آن زمان، میان شیعیان از جایگاه والایی برخوردار بودند. تا آنجا که عدهای بعد از شهادت موسی بن جعفر علیه‌السلام به امامت ایشان قائل شدند و به فرقهی احمدیه معروف شدند. (1) البته واضح است که گرایش مردم به احمد بن موسی و جانب‌داری گروهی از امامت وی نه‌تنها از منزلت او نمیکاهد، بلکه مبین عظمت روحی فضائل معنوی ایشان است؛ چراکه خود ایشان هیچگاه چنین ادعایی نداشتند و از سویی کمالات اخلاقی و رفتاری ایشان سبب میشد تا برخی گمان به امامت ایشان داشته باشند.
از دیگر شواهدی که بیانگر جایگاه اجتماعی ایشان است؛ تعداد همراهان احمد بن موسی در سفرشان به ایران است که منجر به شهادت ایشان گردید. مرحوم سید جعفر مرتضی به نقل از منابع تاریخی می‌نویسد: «احمد بن موسی چون از حیله مأمون آگاه شد همراه سه هزار تن و به روایتی دوازده هزار از بغداد قیام کرد». (2)
این اعداد که بیان از کثرت یاران ایشان دارد؛ نشان میدهد که در بین شیعیان جایگاه والایی داشتند. همچنین در نقلی شیخ مفید روایتی از اسماعیل بن موسی بن جعفر علیه‌السلام نقل می‌کند: در سفری بیست نفر از خادمان پدرم با احمد بودند و او را احترام میکردند. هرگاه احمد برمی‌خاست و می‌نشست آنان هم به احترامش بلند شده و می‌نشستند؛ پدرم همواره به احمد عنایت داشت و از وی غافل نمی‌گردید و چشم از او برنمی‌داشت. (3)
این گزارش نشان میدهد که ایشان در این خاندان از سایر فرزندان موسی بن جعفر علیه‌السلام (به‌جز امام رضا علیه‌السلام) شناخته‌شده‌تر بوده و همگان از ایشان به احترام یاد میکردند.
در مورد فضائل اخلاقی و رفتاری ایشان نیز شیخ مفید از احمد بن موسی به بزرگی و عظمت یادکرده، می‌گوید: «احمد بن موسی فردی کریم النفس، جلیل‌القدر و پرهیزکار بود که پدرش او را دوست داشت و بر دیگر فرزندان مقدم می‌کرد. امام کاظم علیه‌السلام مزرعه خویش را که به یسیره معروف بود به او بخشید و احمد بن موسی هزار بنده را آزاد کرد». (4)
در مورد شخصیت علمی احمد بن موسی نقل‌شده ایشان فردی محدث، عالم به قرآن بوده و در سخنوری نیز از نهایت فصاحت و بلاغت برخوردار بوده است. (5) علامه سید محسن امین می‌نویسد:
«احمد بن موسی به دست مبارک خود قرآن کریم را نوشته است».
(6) بااین‌حال در منابع کهن کمتر سخنی از بعد علمی ایشان دیده میشود. همچنین برخی معاصرین او را در زمره محدثانی می‌شمارند که احادیث زیادی از پدر و اجداد بزرگوارش نقل کرده است؛ (7)
لیکن از این احادیث، نمیتوان چیزی را در کتب حدیثی یافت؛ بلکه تنها یک روایت از به نقل از علی بن جعفـر از محمـد بـن مسلم آمده که به احمد بن موسی نسبت داده‌شده اسـت. (8) ازاین‌رو در کتب رجالی اولیهی شیعیه نامی از وی دیده نمیشود و تنها در کتب رجالی متأخر بر پایهی توثیقاتی شیخ مفید در کتاب «الارشاد» داشته به وثاقت او اشاره‌شده است. (9)
همانطور که اشاره شد برخی پس از شهادت امام هفتم علیه‌السلام معتقد به امامت احمد بن موسی شدند؛ اما ایشان هیچگاه مدعی امامت نبود؛ بلکه با صراحت اعلام کرد: «همانطور که شما در بیعت من هستید، من در بیعت برادرم علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام هستم؛ او ولی خدا، پیشوا و جانشین پس از پدرم است».
سپس همگان با علی بن موسی علیه‌السلام بیعت کردند و امام رضا علیه‌السلام در حق برادرش دعا نمود. (10)
از این قضیه برداشت میشود که اولاً: احمد بن موسی تابع ولایت و رهبری امام زمان خویش امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام بوده و این قرابت و نزدیکی ایشان به امام رضا علیه‌السلام و برخورد همراه باادب و احترام نسـبت بـه ولی امر خود، نشان‌دهنده‌ی معرفت عمیق ایشان نسبت به این مقام الهی است. ثانیـاً برخلاف بسیاری که به دنبال نسبت دادن چنین مناصبی به خود بودند، ایشان نه‌تنها خود را تابع امام رضا علیه‌السلام دانستند، بلکه مردم را به امام زمان خویش نزدیک کردند و باعث هدایت مردم گردیدند.
نتیجه
در مورد شخصیت احمد بن موسی و زندگانی ایشان اطلاعات چندانی در دسترس نیست؛ اما شواهد چون کثرت یاران و همراهان ایشان، اعتقاد برخی به امامت ایشان و رفتار امام کاظم علیه‌السلام نسبت به وی نشان میدهد که ایشان آن زمان، در میان شیعیان و خاندان امام علیه‌السلام از شهرت و جایگاه والایی برخوردار بود. در مورد جایگاه علمی احمد بن موسی هرچند در منابع متأخر از او به‌عنوان کاتب قرآن، دارای فصاحت و بلاغت در کلام و محدث معرفی‌شده؛ اما در منابع اولیه کمتر به چنین بعدی در زندگی ایشان اشاره‌شده است. همچنین گزارشها به ما نشان میدهد که ایشان تابع ولایت و رهبری امام زمان خویش امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام بوده و همواره باادب و احترام نسبت به برادرشان رفتار میکردند. در مقابل امام رضا علیه‌السلام همین رفتار را نسبت به وی داشتند و در حق ایشان دعا میکردند.
کلمات کلیدی
احمد بن موسی، شاهچراغ، امام کاظم علیه‌السلام، امام رضا علیه‌السلام، شیراز.
جهت مطالعه‌ی بیشتر
مقاله جسارتی در فضائل و مناقب احمد بن موسی علیه‌السلام نوشتهی فاطمه معتمد لنگرودی.
پی‌نوشت‌ها:
1. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، 1364 ش، ج 1، ص 199.
2. عاملی، سید جعفر مرتضی، مترجم، خلیلیان، خلیل، زندگی سیاسی هشتمین امام حضرت علی بن موسی علیه‌السلام، الحیاه السیاسه الامام الرضا علیه‌السلام؛ تهران، دفتر نر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، 1373 ش، ص 177-178.
3. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق، ج2، ص 245.
4. همان، ص 244.
5. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1363 ش، ج 48، ص 308.
6. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا، ج 3، ص 192.
7. همان.
8. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم،1362 ش، ج4، ص 406.
9. تفرشى، مصطفى بن حسین، نقد الرجال، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، چاپ اول، 1377 ش، ج1، ص 175.
10. مجلسی، بحارالانوار، ج48، ص 308.
