اسماء و صفات الهي

صفات جمالیه و جلالیه خداوند یعنی چه؟
صفات جمال، به صفاتی گفته می‏شود كه بیانگر كمالی از كمالات خدا می‏باشد و از ثبوت واقعیتی در ذات الهی حكایت دارد. از این صفات، به صفات ثبوتی هم تعبیر می‏كنند؛ ...

صفات جمالیه و جلالیه خداوند یعنی چه؟ لطفا مثال بزنید.

صفات جمال، به صفاتی گفته می‏شود كه بیانگر كمالی از كمالات خدا می‏باشد و از ثبوت واقعیتی در ذات الهی حكایت دارد. از این صفات، به صفات ثبوتی هم تعبیر می‏كنند؛ مثال براي صفات جمال:

علم، قدرت، حیات، اراده، ادراك، پاك، وحدانيت، حكمت، عظمت، كرم، رحم، عزّ، یقین، جود، ستر، اول، آخر، ظهور، صمد، قدرت، حيات، قدم، فرد، بر، ملك، كرم، سمع، بصر، تكلم،عدل، ودّ، حلم،مجد، خلق، و... .

در مقابل، صفات جلال به معنای سلب نقص از ذات الهی می‏باشد و  چون نقص، یعنی سلب كمال است، پس سلب نقص در واقع «سلب سلب كمال» می‏باشد. بنابراین، سلب نقص تعبیر دیگری از ثبوت كمال است. پس صفات جلال یا به تعبیر دیگر صفات سلبی، بیانگر نقص نداشتن خدا می‏باشد و بیان سلب مفاهیمی می‏كند كه شایسته مقام و منزلت الهی نیست؛ مثال براي صفات جلال:

نفي تركیب، جسمانیت، مكان­دار بودن، جهت­دار بودن، ظلم، عبث و لغو، متحرك بودن، رنج، درد، نیاز، بیم، عیب، خطا، كمیت، مثل داشتن، ضد داشتن و... .

براي مطالعه دقيق صفات جمالي و جلالي خداوند، با توجه به تعريف بالا، رجوع كنيد به دعاي جوشن كبير كه مملو از اين اسامي مبارك است.

آیا" اول" و "آخر" بودن خدا با زمان و مكان مرتبط است؟
توصيف خدا وند به اول و آخر كه در قرآن آمده(1) تعبير لطيفي است از ازليت و ابديت او كه این امر هم ارتباطی با زمان ندارد بلكه مربوط به مرتبه وجودی خداوند است ...

آیا" اول" و "آخر" بودن خدا با زمان و مكان مرتبط است؟

توصيف خدا وند  به اول و آخر كه در قرآن آمده(1) تعبير لطيفي است از ازليت و ابديت او كه این امر هم ارتباطی با زمان ندارد بلكه مربوط به مرتبه وجودی خداوند است به این معنا كه ذات الهی دارای مرتبه اولین و بدون هرنوع سباقه عدم و نبودن است و همچنین لاحقه عدم و نبودن هم برای او متصور نیست ، زيرا مي‏دانيم او وجودي است بي انتها و واجب الوجود، يعني هستيش از درون ذات او است نه از بيرون، تا پايان گيرد يا آغازي داشته باشد، و بنا بر اين از ازل بوده و تا ابد خواهد بود.او سرآغاز و ابتداي عالم هستي است، و او است كه بعد از فناي جهان نيز خواهد بود.

اصولا زمان از ویژگی ها و كمیت های مرتبط با امور مادی است و خداوند كه از هرنوع ماده و مادیت مبراست نمی تواند در محدوده زمان باشد ؛ به بیان روشن تر زمان خود مخلوق خداوند است ، در نتیجه نمی تواند در بردارنده خدا باشد و خدا را در خود جای دهد و محدود به حدود خود نماید ؛ بنا بر اين تعبير به اول و آخر هرگز زمان خاصي را دربر ندارد و اشاره به مدت معيني نيست.

 امير مؤمنان علي (ع) در این باره مي‏فرمايد:

" براي اوليت او آغازي نيست، و براي ازليت او پاياني نخواهد بود، نخستيني است كه همواره بوده، و جاويدي است كه سرآمدي ندارد، آشكاري است كه در باره‏اش نتوان گفت از چه چيز پيدا شده؟ و پنهاني است كه نتوان گفت در كجاست"؟ (2)

 

پی نوشت ها :

1. حدید (57) آیه 3.

2. سید رضی ، نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی ، نشر مشهور ، قم 1379 ش ، خطبه 163.

آیا رفتار بندگان موجب خوشنودی یا ناخشنودی پروردگار می شود؟
یكی از صفات خدا رضا است.خداوند نسبت به اعمال بندگانش گاهی راضی است و گاهی راضی نیست، ولی تعبیر احساس خوشایندی و مانندآن در باره خدا دقیق و درست نیست، چون ...

آیا رفتار بندگان موجبات خوشنودی یا ناخشنودی را در پروردگار ایجاد می كند؟

یكی از صفات خدا رضا است.خداوند نسبت به اعمال بندگانش  گاهی راضی است و گاهی راضی نیست، ولی تعبیر احساس خوشایندی و مانندآن در باره خدا  دقیق و درست نیست، چون خدا منزه از احساس  و مانندآن است. با توجه به این نكته رضایت و خشنودی خدا امری نسبی است، به این معنا كه خداوند مجموعه قوانینی را برای تكامل و پیشرفت بشر و سعادت و خوشبختی آنان فرستاده است.

 قوانین تشریعی كه به صورت وحی و كتاب آسمانی و تفسیر و تفصیل آن توسط اولیای الهی و معصوم در اختیار انسان قرار گرفته، مجموعه‏ای از بایدها و نبایدها را تشكیل می‏دهد. انسان كامل كسی است كه با اطاعت كلیه قوانین الهی، رضایت و خشنودی خدا را كسب كرده باشد. از سویی می‏دانیم همه انسان‏ها از لحاظ معرفت و شناخت، ایمان و معنویت، اطاعت و تسلیم پذیری عملی فرمان الهی یكسان نیستند. خداوند از چهارده معصوم(ع) راضی و خشنود است، چنان كه از سلمان و ابوذر و مقداد راضی و خشنود است، اما میزان و نسبت رضایتمندی خداوند به میزان عمل آنان از لحاظ كمیت و كیفیت و اخلاص و معرفت آنان بستگی دارد. از سویی می‏دانیم برخی اعمال از ویژگی‏های برتر و ممتازی برخوردارند، به گونه‏ای كه می‏توان آن ها را به عنوان اصول و زیركارهای جلب رضایت و خشنودی خداوند دانست. باید به قرآن كه زبان خداوند است، مراجعه نمود . از زبان او كشف كرد كه انجام چه كارهایی موجب جلب رضایت حضرتش می‏گرد. رضایت و خشنودی خدا در بیش از سی آیه بیان شده است.(1)

 بنابراین خداوند دارای صفت رضا وخشنودی است. معنای رضا وخشنودی خدا چیست؟

 تغییر و تحول در ذات حق تعالي راه ندارد. او از این گونه اوصاف منزّه است، چون این گونه اوصاف از آن موجودات جسمانی است، اما خشنودی خداوند كه رضای اوست و ناخشنودی او كه مراد نارضایتی اوست ،معنای متفاوت با خشنودی و ناراحتی انسان دارد، زیرا:

 اولاً: آنچه در انسان به عنوان خشنودی و یا ناخشنودی پدید میآید، یك نوع انفعال و تأثیرپذیری از كاری است كه او و یا فردی دیگر انجام میدهد.

 انسان تحت پیامد مثبت آن و خوشایندی آن كار و یا ناخوشایندی آن خشنود یا ناخشنود میشود. در كل این حالت در انسان یك نوع انفعال روحی است. ولی خداوند از انفعال و تحت تأثیر قرار گرفتن منزه است.خشنودی و رضایت او تناسب با ساحت قدسی خود است كه حقیقت آن برای آدمی به طور كامل مشخص نیست، ولی این وصف به عنوان یك كمال وجودی در آموزههای وحیانی و عقلی و عرفان به حق تعالي نسبت داده شده است.

 همه اوصاف الهی این گونه است، مثلاً علم، قدرت، حیات و مانند آن در وجود آدمی به عنوان یك كمال مطرح است و عدم آن ها نقص است.  كمالات در سطح عالی و متناسب با شأن ربوبی و بدون شائبه نقص و كاستی به خداوند نسبت داده شده  و میگویم خداوند عالم، قادر و... است، در حالی كه این صفات در انسان همراه با تغییر و كاستی است، مثلاً وقتی به چیزی علم پیدا نمیكند یا علم و معرفت او به آن چیز بیش تر میشود، با حالت قبل از آن متفاوت میشود، ولی علم وقتی در باره خدا مطرح میشود، از این گونه تفاوتها منزه است، چون قبل از علم و بعد از علم در خدا معنا ندارد تا از این رهگذر تغییری در او به وجود آید. علم قبل از ایجاد و بعد از ایجاد اشیا در خداوند یكسان است، نه این كه تفاوت پیش آید.

صفت رضا و خشنودی نیز از همین باب است و موجب تغییر در خدا نمیشود.

دوم: رضا و سِخط (خشنودی و ناخشنودی) در خداوند از صفات فعل است و نه صفت ذات. تغییر در صفات فعل اشكالی ندارد، چنان كه خالقیت، رازقیت و مانند آن همه از صفات فعل خداست و همراه با تغییر است.(2)

سوم: مرحوم صدوق در كتاب گرانسنگ «التوحید» روایاتی زیبایی درباره مفهوم رضا و سِخط خداوند نقل كرده، كه در آن ها تأكید شده : معنای رضا و سِخط در خداوند به مفهوم آن در انسان نیست. خشنودی خدا به معنای اعطای ثواب به بنده، و ناخشنودی او به معنای كیفر بنده گناهكار است،بدون آن چیزی در او اثر بگذارد و او را از حالی به حالی نماید و تغییر در او ایجاد كند.(3)

پی نوشت ها:

1. توبه (9) آیه 19 ـ 21؛مائده (5) آیه 119؛ آل عمران (3) آیه 16 و 17.

2. سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، نشر دار الكتب الاسلامیه، تهران 1379ش. ج 17، ص 256.

3. صدوق،توحید، نشر جامعة مدرسین، قم 1416ق. باب 26، ص 169، حدیث 3.

در قرآن چند صفت برای خداوند ذكر شده است؟
معمولاً اوصاف خداوند را به دو بخش تقسیم می كنند: صفات ذات و صفات فعل. صفات ذات را نیز به دو بخش تقسیم كرده اند:صفات جمال و جلال ...

در قرآن چند صفت برای خداوند ذكر شده است؟

معمولاً اوصاف خداوند را به دو بخش تقسیم می كنند: صفات ذات و صفات فعل. صفات ذات را نیز به دو بخش تقسیم كرده اند:صفات جمال و جلال

منظور از صفات جمال صفاتی است كه برای خداوند ثابت است مانند علم و قدرت و ازلیت و ابدیت لذا آن را صفات ثبوتیه می نامند و منظور از صفات جلال صفاتی است كه از خدا نفی می شود مانند جهل و عجز و جسمانیت لذا آنرا صفات سلبیه می نامند.(1)

اینها تقسیم بندی كلی در مورد صفات خدا بود و تمام صفات خدا در این تقسیم بندی جای می گیرد. اما در قرآن صفات زیادی برای خداوند ذكر شده است.

اگر« الرحمن و الرحیم» در بسم الله الرحمن الرحیم را ملاحظه كنیم ، می توان گفت در تمام سوره های قرآن از صفات خداوند نام برده شده است. از آنجا كه شمردن تمام آنها نیاز به تحقیق گسترده دارد و در این مجال نمی گنجد  به عنوان نمونه به بعضی از اوصاف خدا  اشاره می كنیم . می توانید در آیات قرآن آن ها را بیابید :

الشافی-اللطیف-الشكور-الدیان-الخالق-الخبیر-الجلیل-الجواد-التوّاب-الباعث- البرّ-الوارث-الوكیل-الوفی-الهادی-الودود-الواسع-الناصر-الرحمان-الرحیم- و... (2)

 در آخر سوره مباركه حشر بیش از ده صفت برای خدا ذكر شده است.

جهت مطالعه بیش تر به كتاب پیام قرآن آیت الله مكارم شیرازی ،جلد 4 ،صفحات 41 تا60؛  كتاب « كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد » ، علامه حلی ؛ معجم المفهرس الفاظ قرآن از فواد عبدالباقی مراجعه نمائید.

پی نوشت ها:

1.پیام قرآن، مكارم شیرازی،انتشارات نسل جوان، ج4 ، ص41-60.

2. همان.

یعنی چه؟
استاد حكیم و فرزانه آیت الله حسن‌زاده آملی در این باب رسالة گرانسنگ به نام «كلمه العلیا در توقفیت اسماء» به نگارش درآورده ، دیدگاه‌های مختلف را در آن ذكر ...

اسماء خدا توقیفی است، یعنی چه؟

مسأله ای میان فقها از یك طرف و متكلمین و اهل معرفت از طرف دیگر مطرح است كه آیا اسماء الله توقیفی است یا توفیقی نیست؟ یعنی آیا ما فقط آن اسمائی را می توانیم بر خدای متعال اطلاق كنیم كه در قرآن یا سنت اجازه داده شده است یا اطلاق نام هایی كه در این منابع نیامده هم ممكن و صحیح است ؟ مثلا اگر به خداوند می گوییم ''متكلم'' از باب این است كه در قرآن كریم به او گفته اند ''متكلم''. یا اگر ما به خدا بگوییم ''شافی''، چون در سنت مثلا آمده است. اما اگر اسمی در كتاب و سنت نیامده باشد آیا ما می توانیم به خداوند اطلاق كنیم یا نه؟

 استاد حكیم و فرزانه آیت الله حسنزاده آملی در این باب رسالة گرانسنگ به نام «كلمه العلیا در توقفیت اسماء» به نگارش درآورده ، دیدگاههای مختلف را در آن ذكر كرده ، مسئله را از نظرگاه كلامی، عرفانی، روایی و تفسیری به تفصیل بازكاوی و بیان فرموده ، گرچه بسیار از بزرگان نظرشان بر توقفیت اسما است و تصریح و تأكید دارند كه باید تنها اسمایی را بر خداوند اطلاق نمود كه در آموزههای دینی بر خدا اطلاق شده.

 نظر شریف استاد این است كه در عین توقیفیت اسما با حفظ ادب میتواند اسما و الفاظی را كه بیانگر كمال و جلال و جمال است و ادب در آن رعایت شده، بر خدا اطلاق نمود، گرچه در آموزههای دینی نیامده باشد. از این رو تصریح نموده: هر نام نیكو كه دلالت بر كمال و صفت كمالیه او كند، بر او اطلاق توان كرد.(1)

علامه طباطبایی نیز در بحث مبسوطی كه در این زمینه ارائه میدهند میفرمایند :

« ... از آنچه گذشت روشن گرديد كه در قرآن هيچ دليلي بر توقيفي بودن اسماء خداي تعالي وجود ندارد بلكه دليل بر عدم آن هست... و اما روايات بسياري كه از طرق شيعه و سني وارد شده كه پيغمبر اكرم فرمود:" براي خدا نود و نه، يعني صد منهاي يك اسم است، هر كس آنها را بشمارد داخل بهشت مي‏شود" و همچنين روايات ديگري كه قريب به اين مضمون است هيچ يك دلالت بر توقيف ندارد، البته همانطوري كه گفتيم اين از نظر بحث تفسيري است، نه بحث فقهي، احتياط اقتضا دارد كه در اسم بردن از خدا به همان اسمايي اكتفاء شود كه از طريق نقل رسيده باشد، همه اين حرفها راجع به اسم گذاردن است، و اما صرف اطلاق، بدون اينكه پاي اسم‏گذاري در ميان بيايد البته اشكالي نداشته و امر در آن آسان است. » (2)

در مجموع به نظر می رسد گرچه  اطلاق نامهایی كه شائبه نقصی و عیب ندارد بر خداوند، بیمحذور باشد، ولی همه كس به آسانی نمیتواند تشخیص دهد كه چه اسمی چنین ویژگی را دارد و مناسب شأن خداوند است، از این رو بهتر است كه غیر از عالمان و حكیمان بزرگ، افراد دیگر به همان اسمائی كه در آموزه‌‌های دینی آمده ،اكتفا كنند تا دچار محذوری نشوند.

امیر مؤمنان(ع) در نهج البلاغه ضمن بیان معناداری، خطاب به كسی كه چنین سؤالی داشته فرمود:

«فَانْظُرْ أَیهَا السَّائِلُ فَمَا دَلَّك الْقُرْآنُ عَلَیهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَاسْتَضِیءْ بِنُورِ هِدَایتِهِ، وَمَا كلَّفَك الشَّیطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَیسَ فِی الْكتَابِ عَلَیك فَرْضُهُ، وَلاَ فِی سُنَّةِ النَّبِی صلی الله علیه وآله وَأَئِمَّةِ الْهُدَی أَثَرُهُ، فَكلْ عِلْمَهُ إِلَی اللهِ سُبْحَانَهُ، فَإِنَّ ذلِك مُنْتَهَی حَقِّ اللهِ عَلَیك؛(3) ‏

ای پرسش كننده‏ كه از صفات خدا سؤال كردی! درست‏ بنگر آنچه را كه قرآن ‏از صفات او بیان می‏كند، به آن اقتدا كن و از نور هدایتش بهره گیر. شیطان تو را به مشقت‏ فرا گرفتن بیش از آنچه در كتاب خدا بر تو واجب است و در سنت پیامبر(ص)و ائمه هدی‏آمده است، نیفكند. چیزی را كه از صفات او نمی‏دانی، به خدا واگذار ،چه این منتها حق‏ خداوند بر تو است».

از این سخن به خوبی به دست میآید كه بهتر آن است كه اسامی بر خداوند اطلاق شود كه در آموزههای دینی آمده است.

پینوشت:

1. حسن زاده آملی ، كلمه العلیا در توقفیت اسما ،نشر دفتر تبلیغات اسلامی ،قم، 1371 ش؛ ص 67.

2. طباطبايي سيد محمد حسين‏ ، الميزان في تفسير القرآن‏ ، دفتر انتشارات اسلامي جامعه‏ي مدرسين حوزه علميه قم‏ ، قم‏ ، 1417 ق، ج 8 ص 358-359

3. سید رضی ، نهج البلاغه، فیض الاسلام ، خطبه 91.

به صفاتی چون "مذلّ"، "مانع"،"ضارّ" متصف می شود؟
هرگاه به آنان خوبي مي رسد ،مي گويند اين از ناحيه خداوند است و هرگاه به آن ها مصيبت بدي مي رسد، مي گويند اين از طرف توست. بگو: همه از سوي خداست.

چگونه خداوند كه خیر و كمال مطلق است به صفاتی چون "مذلّ"، "مانع"،"ضارّ" متصف می شود؟

در ابتدا بايد گفت: در قرآن كريم اين آيه آمده:

 وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ؛(1) هرگاه به آنان خوبي مي رسد ،مي گويند اين از ناحيه خداوند است و هرگاه به آن ها  مصيبت بدي مي رسد، مي گويند اين از طرف توست. بگو: همه از سوي خداست.

جمع بين آنچه در ذيل اين آيه آمده و آنچه در آيه ي مطرح شده در پرسش آمده ،به اين است كه گرچه خوبي از ناحيه خدا و بدي از طرف خود آدمي است، ولي همه امور بر اساس اراده  و مشيت الهي به وجود مي آيد.به تعبير آيات  خوبي ها ((من الله = از طرف خدا )) است، ولي بدي ها ((من الناس= از طرف مردم )) است، ولي ((كل من عندالله  = همه از طرف خدا)) است. منشا و سر چشمه همه امور خدا است.

 فرق است بين ((من الله =از خدا )) و ((من عندالله=از نزد خدا)) يعني همه امور از نزد خدا است، ولي همه از خدا نيست (2). اينكه همه امور به اراده و قدرت خداوند در جريان است، حقيقتي است كه تحت عنوان  توحيد افعالي از آن ياد مي شود ؛ گفتني است كه منظور از توحيد در افعال اين است كه خداوند فاعل همه امور عالم بوده و در اين امر يار و شريكي ندارد. فاعل هر فعلي كه در عالم تحقق پيدا مي كند، منحصراً ذات اوست.

همان گونه كه خداوند در ذات خود شريكي ندارد، در فاعليت نيز هيچ گونه شريكي ندارد:«ماشأ اللّه لا قوّة إلاّ باللّه »(3) هر چه خدا بخواهد، همان مي شود و نيرويي جز به [قدرت] خدا نيست.

پس فاعل هاي طبيعي و انساني در جهان، در عرض فاعليت خداوند نيستند ؛يعني خود آن ها مستقل در تأثير نيستند، بلكه چون خداوند قدرت و اراده داده، مي توانند در تحقق امري فاعل باشند؛ پس اين فاعل ها در طول فاعليت خداوند هستند.(4)

بنا بر اين اراده كار خدا در عرض اراده كار انسان نيست، بلكه اراده  عمل انسان در طول اراده خدا مي‏باشد؛ يعني، خداوند اراده كرده كه بتوانيم اراده كنيم. وقتي تمام وجود انسان و قدرت‏ها و توانايي‏هايش از خدا و به اراده اوست ،پس اراده عمل انسان نيز در طول اراده خدا مؤثر مي‏شود. مي‏توان فعل را هم به اراده انسان (به عنوان علت مياني) و هم به اراده خدا نسبت داد. مثلاً در نقش بر كاغذ كه از حركت قلم پيدا شده، حركت قلم از حركت دست و حركت دست از اراده انسان و اراده از نفس او پيدا شده، مي‏توان نقش‏هاي كاغذ را به هر يك از اين علت‏ها نسبت داد. نتيجه بحث اين شد كه بي ترديد خداوند در همه امور و كارهاي انسان نقش دارد و همه امر از نزد خدا است، ولي از خدا نيست.

باتوجه به مطالب ياد شده اسامي الهي نظير آنچه در پرسش آمده روشن است اينكه بر اثر عمل كرد خود آدمي خداوند با آن گونه صفات بر او تجلي مي كند و خداوند بالذات از آن صفات منزه است، ولي در مقام فعل عمل بندگان زمينه ظهور آن گونه امور را فراهم مي كند چه اين كه بر اثر عمل كرد بد انسان ها چه بسا ممكن است خداوند عطاي خود را از كسي بگيرد  ويا عزت را بگيرد و يا نفع ونعمت خود را بگي و در نتيجه زمينه براي بروز و ظهور منع و ذلت و ضرر فراهم شود.

پي نوشت ها:

1. نساء (4)آيه 78 .

2. ناصر مكارم، تفسير نمونه، نشر دار الكتب الاسلاميه ،تهران، 1378 ش، ج4، ص20.

3. كهف(18)آيه 39.

4. آية اللّه مصباح يزدي، معارف قرآن، انتشارات در راه حق، قم 1368 ش؛  3 ـ 1، ص 78 ـ 116.

چرا عدّه اي از گرسنگي مي ميرند؟
به چند نكته توجه فرمائيد: 1. خداوند متعال جهان خلقت را بر اساس سنت هاي ثابتي اداره مي نمايد كه نتيجه آن هدايت و رشد انسان و رسيدن او به سوي سعادت باشد، 2- ...

اگر خدا رزّاق است، چرا عدّه اي از گرسنگي مي ميرند؟

به چند نكته توجه فرمائيد:

1. خداوند متعال جهان خلقت را بر اساس سنت هاي ثابتي اداره مي نمايد كه نتيجه آن هدايت و رشد انسان و رسيدن او به سوي سعادت و كمال باشد، يكي از مهمترين سنتهاي الهي در اين جهت دادن قدرت اختيار و انتخاب به انسان مي باشد تا هر انساني پس از شناخت راه درست  از بيراهه با انتخاب و اختيار در مسير هدايت قدم بگذارد. زيرا هدايت اجباري افراد هيچ بهره اي در رشد و كمال آنها نخواهد داشت  خداوند متعال نيز به اين مطلب اشاره مي نمايد كه مسير هدايت را به انسان نشان داديم و او را در انتخاب  راه آزاد گذاشتيم:«إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا»؛«ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس!»(1) طبيعي است كه لازمه اين حق انتخاب اين است كه اگر عده اي با وجود همه اين ارشادات و راهنمائي ها اراده كنند كه احكام و ضوابط راهنماي الهي را ناديده گرفته و نسبت به خود و يا ديگران ظلم و تعدي نمايند نبايد خداوند به صورت كامل مانع تحقق انتخاب آنها شود، اگر چه مي تواند از طريق دستور به مؤمنان در جهت امر به معروف و نهي از منكر و مبارزه با ظلم و تعدي به گونه اي افراد را از مسير تعدي و ظلم باز نگه داشته و يا حق مظلومان را به آنها باز گرداند. ولي عملي شدن اين راه نيز وابسته به ميزان اطاعت و فرمانبرداري مؤمنان دارد.

2. همان طور كه اشاره كرديد يكي از سنت هاي قطعي الهي روزي رساني به همه بندگان و مخلوقات و روزي خواران  مي باشد. اگر چه اين روزي مقدر براي همه يكسان نيست، و با اهداف خاصي نظير فراهم شدن زمينه حركت در جامعه و يا زمينه امتحاب برخي ديگر يراي عده اي بيشتر و براي عده اي كمتر ارزاني شده است (2)، اما در عين حال خداوند روزي عموم افراد را متناسب با تقدير آنها از طرق طبيعي به آنها مي رساند، يعني جهان آفرينش به گونه اي تنظيم شده است كه اگر دخل و تصرف عدواني و خارج از ضابطه برخي انسانهاي سود جو نباشد روزي مقدر همه افراد از طرق خود به آنها مي رسد. اما به هر حال بر اساس همين قدرت انتخاب و اختياري كه انسان دارد، عده اي از افراد همواره در طول تاريخ با سوء استفاده  از اختيار خود، با ظلم و تعدي نسبت به ديگران روزي مقدر الهي كه براي همه بندگان خود اعم از مؤمن و كافر ارزاني داشته است را از مسير طبيعي آن خارج نموده و به نفع خود جلب مي نمايند، معني اين سخن اين است كه نرسيدن روزي برخي افراد كه به خاطر فقر و گرسنگي تحميلي نظامهاي سلطه و استكباري عالم به آنها بوجود مي آيد به صورت مستقيم به خواست و اراده الهي مربوط نمي شود. بلكه مربوط به ظلم ديگران است.

3. در عين حال برخي از گرسنگي ها و فقر ها علاوه بر ظلم و تعدي حاكمان و يا مستكبران عالم به عدم تلاش كافي و لازم از سوي خود افراد و يا جوامع فقير نيز بر مي گردد، زيرا همان طور كه اشاره شد خداوند عالم را بر اساس سنت هاي ثابت و طبيعي اراده مي نمايد و يكي از همين سنتها اين است كه به هر كس به همان مقدار كه تلاش مي كند نتيجه داده خواهد شد: «وَ أَن لَّيْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»؛«و اينكه براى انسان بهره‏اى جز سعى و كوشش او نيست»(3)يعني براي رسيدن به همان ميزان روزي مقدر نيز تلاشي متناسب از ناحيه خود بندگان لازم است كه گاهي بايد در جهت كسب و اقتصاد تلاش كنند و گاهي در زمينه رفع ظلم مستكبران و گرفتن حق خود از زورگويان و ... به هر حال به همين ميزان نيز نمي توان قصور و كوتاهي خود افراد را در برخي مواقع از ناحيه خداوند دانست.

پي نوشت ها:

1. انسان(76)آيه 3.

2. سبأ(34)آيه 39.

3. نجم(53)آيه 39.

پس بدی ها از كجا نشأت گرفته اند؟
در ابتدا بايد گفت: تعبير "بدي" فارسي در عين حال كه تعبيري عام و تا حدي مبهم است. اما در شايع ترين استعمالش در برابر خوبي به كار مي رود. اين دو تعبير هم معادل...

اگر خداوند خیر مطلق و كمال مطلق است پس بدی ها از كجا نشأت گرفته اند؟

 در ابتدا بايد گفت: تعبير "بدي" فارسي در عين حال كه تعبيري عام و تا حدي مبهم است. اما در شايع ترين استعمالش در برابر خوبي به كار مي رود. اين دو تعبير هم معادل"خير"و "شر" در عربي هستند؛ اگر از همين معنا به بدي نگاه كنيم، ابتدا لازم است شناخت درستي از اصل بدي و شر و آن گاه از شروري كه در عالم وجود دارد، داشته باشيم، سپس به تحليل منشا آن بپردازيم.

شر چيست؟

شر در مقابل خير است. خير در مورد ما انسان‏ها به چيزي گفته مي شود كه با وجود ما هماهنگ بوده، مايه پيشرفت و بهره مندي و منفعت ما شود. در نتيجه شر چيزي است كه ناهماهنگ با وجود ما باشد و مايه ضرر و نقصان و زيان ما گردد؛ اما آيا شر امري وجودي است كه خلق شده باشد يا عدم وجود است و ما به لحاظ نبود خيري كه مد نظرمان است، عنواني براي آن قرار داده ايم؟ 

  اگر دقت كنيم در مي يابيم كه شر امر وجودي نيست، بلكه  به نوعي نبود يا منشا  نبودي است؛ مثلا كوري، نبود بينايي است. ناداني، نبود دانايي است. فقر، نبود دارايي است. موجودات شر موجوداتي هستند كه منشا فقدان مي گردند مثلا گزندگان با گزيدن سبب از دست دادن سلامتي و مرگ مي شوند وگرنه شر به معناي چيزي كه در خارج وجود داشته باشد، بي معنا است. بنابراين، شر چيزي نيست تا مخلوق باشد و نياز به خالق داشته باشد.(1)

اما مي توان پرسيد كه فارغ از اينكه آنچه وجود دارد چيست و چه نام و عنواني دارد، چرا خداوند عالم را به گونه اي آفريد كه چنين مشكلات و نابساماني هايي در آن وجود داشته باشد؟ قبول داريم كه شر در عالم نيست. اما يقينا برخي عوامل هستند كه مانع بهره مندي ما از همه خير ها و خوبي ها هستند مانند بيماري ها و يا حيوانات درنده يا حوادث ناگوار طبيعي مانند سيل و زلزله و... چرا اين ها در عالم قرار گرفت و خداوند عالم را خالي از  بدبختي ها و مشكلات و موانع خوشبختي خلق نكرد؟

 اگر اين گونه امور شر محسوب گردند، بايد ببينيم كه اين گونه امور حقيقتا چيستند؛ آيا شرور كاملا شر هستند يا به نوعي خير هم محسوب مي شوند؟

اگر خوب دقت كنيم مي بينيم كه در عالم شر مطلق وجود ندارد، زيرا بر حسب فرض خير و شر بر سه گونه است:

أ) خير مطلق كه هيچ گونه بدي در آن راه ندارد، مانند خداوند كه خير مطلق است.

ب) شر مطلق كه هيچ گونه جهت مثبتي در آن وجود ندارد.

ج) خير و شر نسبي كه بين دو قسم بالا است.

با تحقيق و تجربه مي توان به اين يقين رسيد كه هيچ موجودي در جهان هستي نيست كه شر مطلق بوده و هيچ جهت خيري در آن نباشد؛ در تفكر ديني، از شيطان شرتر سراغ نداريم، ولي شيطان شر مطلق نيست، بلكه براي آشكار شدن انسان هاي خدا ترس از غير خداترسان ، وجود اين موجود دعوت كننده به گمراهي لازم است. وقتي شيطان تمام توانش را براي گمراه كردن بنده به كار مي گيرد و بنده خدا ترس با توكل و پناه بردن به خدا از مبارزه با او سربلند بيرون مي آيد، ارزش بنده براي كائنات آشكار مي گردد. شايسته مي شود كه خدا به  بنده بر موجودات مباهات كند.

 بنا بر اين وجود شيطان به عنوان دام گمراهي بر راه مؤمن لازم آمد. از جهت اين لزوم، شيطان از شر مطلق بودن خارج شد.

 از نظر ديگر مي توان ديد كه غالب شرور "نسبي" هستند، يعني به خودي خود بد نيستند، بلكه وقتي نسبت به چيزي سنجيده مي شوند، شر به حساب مي آيند. به طور مثال گرگ ذاتاً حيوان خوبي است كه داراي خلقتي عجيب و يكي از مخلوقات الهي است كه باعث تعادل چرخه طبيعت مي شود. گرگ نسبت به ذات خود و مجموع نظام هستي مفيد و خير است. اگر گرگ با درختان، گياهان و سنگ‏ها سنجيده شود، نسبت به آن‏ها هيچ گونه بدي ندارد، لكن نسبت به گوسفند يا انسان شر است. (2)

نيز عقرب و مارهاي گزنده كه نيش آن‏ها براي جانداران مضر است، ولي براي خودش لازم است. مولوي مي گويد:

پس بد مطلق نباشد در جهان

بد به نسبت باشد، اين را هم بدان

زهر مار آن مار را باشد حيات

نسبتش با آدمي باشد ممات

پس در عالم، شر و بدي مطلق وجود ندارد. آنچه شر دانسته مي شود، نسبي است، يعني به نسبت با حيات موجودي مانند ما انسان ها بد و شر خوانده مي شود، ولي به خودي خود خير است، اما اين كه چرا خداوند آن‏ها را آفريده است، مصالح و فوايد بسياري مي تواند داشته باشد. بايد در مجموع جهان هستي سنجيده شود، يعني فلسفه  اين گونه مشكلات و به اصطلاح شرور در زندگي را بايد در نگاهي عميق و گسترده كه دنيا و آخرت و فلسفه خلقت انسان و قرار گرفتنش در جهان ماده را مد نظر داشته باشد، مورد توجه قرار داد.

 در اين باره نسبت به انسان‏ها مي توان گفت هدف اين بوده كه آدمي دل بسته و اسير زَرق و برق جهان نباشد . آن را جاودانه نپندارد، زيرا دل بستگي مانع تكامل انسان است. برخي از شرور و مصائب، شكننده تفاخر و غرور انسان‏ها هستند. خطراتي كه مي تواند باعث غفلت فرد از حيات حقيقي آخرتي  گردد و او را در دنيا و دنيا طلبي غرق نمايد. اصولا شرور و مشكلات داراي آثار تربيتي فراواني هستند، مانند شكوفايي استعداهاي نهفته، زيرا انسان در پرتو مصائب و مشكلات، قواي ادراكي خود را به كار مي اندازد و به قله‏هاي رفيع علم و آگاهي مي رسد.

اگر سختي‏ها و محروميت‏ها نبود، هرگز بشر از نردبان علم بالا نمي‏رفت. شرور در انسان روح مقاومت و پايداري را تقويت مي كند. او را در برابر حوادث، صبور و بردبار بار مي آورد. طوفان حوادث نمي‏تواند درخت و جود او را از جا بركند. نيز زندگي او را از يكنواختي بيرون مي بَرد و او را از غفلت بيدار مي كند.(3)

البته خداوند هيچ گاه سختي و بلا و مصيبت ما را نخواسته، بايد تلاش كنيم  با تلاش علمي و كوشش هاي اجتماعي جلوي بسياري از بيماري ها و حوادث طبيعي را بگيريم. بلا بودن يك زلزله كوچك تنها به خاطر كمبود و  رفتار ما در مقاوم سازي ساختمان ها و... است. سيل بزرگ با وجود سد هاي محكم و سيل بند هاي متعدد بزرگ ترين رحمت خداوند است، نه بلايي خانمان برانداز؛ همچنين آشوب ها و مشكلات بشر در غالب موارد مربوط به رفتارهاي غير عقلاني و غير انساني ما است و ربطي به خداوند ندارد.

به علاوه مهم ترين فلسفه قرار گرفتن انسان در عالم دنيا بروز ماهيت و حقيقت دروني او در برابر آزمون هاي دنياست تا با كيفيت برخوردش با آزمون ها و گزينه هاي مختلف، مرتبه و جايگاه خود در زندگي آخرتي را براي خود رقم بزند. اين گونه مشكلات و شرور و بلاها بالاترين و سخت ترين آزمون هاي خداوند براي انسان ها هستند. اگراين امور نباشد، خلقت انسان و قرار گرفتنش در مجموعه نظام هستي و عالم ماده بي معنا و بي هدف خواهد بود.

پي نوشت‏ها:

1. مطهري، عدل الهي، نشر صدرا،1370 ش، ج 1، ص 216.

2. استاد سبحاني، الهيات و معارف اسلامي، نشر توحيد، قم 1378ش، ص 158.

3. ر ك به عدل الهي از شهيد مطهري.

از كجا می توان مطمئن شد كه خداوند فقط صلاح مخلوقات خود را می خواهد؟
در ابتدا بايد گفت خداوند بنده خود را دوست مي دارد و محبت همواره از جانب خداست. زيرا او آفريدگان خود علي الخصوص انسان را بسيار دوست دارد و بلكه دوستي اش ...

از كجا می توان مطمئن شد كه خداوند فقط صلاح مخلوقات خود را می خواهد؟

 در ابتدا بايد گفت خداوند بنده خود را دوست مي دارد  و محبت  همواره از جانب خداست. زيرا او آفريدگان خود علي الخصوص انسان را بسيار دوست دارد و بلكه دوستي اش نسبت به انسان از آن جهت كه شايستگي حمل امانت بزرگ الهي را به او عطاء كرده است، ويژه خواهد بود.

به همين جهت است كه محبت خدا به بندگانش ظهور و بروز بيشتري پيدا مي كند و به واسطه لطف و عنايت خداي متعال است كه بنده توفيق پيدا مي كند كه در مسير هدايت الهي قرار گيرد و اعمال صالح را به انجام رساند.(1) از آنجا كه خداوند بنده خود را دوست دارد  معلوم مي شود همواره صلاح و مصلحت و خير دنيا و آخرت او را مي خواهد و براي همين مسأله است كه اين همه پيامبر براي هدايت آنها فرستاده است.

البته خواستن صلاح بندگان در مراحل بعدي و در مراتب ابالتر نيازمند تحصيل برخي مقدمات از جانب بندگان ايت كه موجب نزول خير و صلاح هاي جديد خداوند در حق بنده مي شود و اين كه از كجا و چگونه بدانيم خدا در اين مرحله خاص نيز بنده خير ويژه اي براي بنده اش مي طلبيد بايد گفت در اين باب ممكن است راه كارهاي متعدد مطرح باشد از جمله اين نكته هاي است كه در روايات آمده:

مثلا رسول خدا فرمود: إذا أراد اللَّه بعبد خيرا صيّر حوايج النّاس إليه.(2) وقتى خداوند براي بنده اي خير بخواهد حاجت‏هاى مردم را در دست او قرار مي دهد.

امام صادق(ع)فرمود:

إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً زَهَّدَهُ فِي الدُّنْيَا وَ فَقَّهَهُ فِي الدِّينِ وَ بَصَّرَهُ عُيُوبَهَا وَ مَنْ أُوتِيَهُنَّ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ لَمْ يَطْلُبْ أَحَدٌ الْحَقَّ بِبَابٍ أَفْضَلَ مِنَ الزُّهْدِ فِي الدُّنْيَا وَ هُوَ ضِدٌّ لِمَا طَلَبَ أَعْدَاءُ الْحَقِّ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مِمَّا ذَا قَالَ مِنَ الرَّغْبَةِ فِيهَا وَ قَالَ أَ لَا مِنْ صَبَّارٍ كَرِيمٍ فَإِنَّمَا هِيَ أَيَّامٌ قَلَائِلُ أَلَا إِنَّهُ حَرَامٌ عَلَيْكُمْ أَنْ تَجِدُوا طَعْمَ الْإِيمَانِ حَتَّى تَزْهَدُوا فِي الدُّنْيَا(3)

چون خدا خير بنده‏ اى را خواهد، او را نسبت بدنيا بى ‏رغبت و نسبت بدين دانشمند كند. و به عيوب دنيا بينايش سازد، و بهر كه اين خصلت ها داده شود، خير دنيا و آخرت داده شده، و فرمود: هيچ كس حق را در راهى بهتر از زهد دنيا نجسته است و آن ضد مطلوب دشمنان حق است.

راوى گويد: عرض كردم: قربانت، آنها از چه راه مي جويند؟ فرمود: از رغبت بدنيا. و فرمود آيا شخص پر صبر كريمى نيست؟ همانا دنيا چند روز اندكست، همانا حرامست بر شما كه مزه ايمان چشيد جز آنكه نسبت بدنيا بى ‏رغبت شويد.

پس طبق اين دو حديث  كساني  كه از مصادق اين دو حديث است معلوم مي شود كه خداوند صلاح آنها خواسته است.

پي نوشت:

1.  غزالي، احياء علوم ادين نشر دار الفكر بيروت، 1402 ق، ج4، ص 304.

2. نهج الفصاحة، مترجم ابوالقاسم پاينده، تهران سازمان چاپ وانتشارات جاويدان، 1354ش، ص 180.

3. كليني، الكافي، نشر دار الكتب الاسلاميه تهران 1380 ق، ج 2، ص 120.

لطفا كتابهایی را در مورد اسماء الله و شرح آن ها معرفی نمایید.
در اين رابطه مطالعه منابع ذيل مفيد است: 1- شرح الاسما الحسني، 2- اسماء الحسنی، 3- خواص و مفاهيم اسماء الحسني ...

لطفا كتابهایی را در مورد اسماء الله و شرح آن ها معرفی نمایید.

در اين رابطه  مطالعه منابع ذيل مفيد است:

1- شرح الاسما الحسني، تاليف حكيم ملاهادي سبزواري، نشر دار الكتب العلميه

2- اسماء الحسني: شرح دعاي جوشن كبير، نوشته مهدي افتخار، نشر مطبوعاتي ديني

3-  خواص و مفاهيم اسماء الحسني: نامهاي زيباي خداوند؛ تاليف علامه حبيب الله شريف كاشاني، ترجمه محمدرسول دريايي، نشر ياس بهشت.

در مورد تفاسير هم مي توانيد به تفاسير گوناگون مانند تفسير نمونه و مانند آن مراجعه بفرماييد ذيل آيات مربوط به اسماء الهي مانند آيات آخر سوره حشر و يا آيه 180 سوره اعراف مراجعه بفرماييد؛ بخصوص مي توانيد به ترجمه تفسير الميزان نوشته علامه طبا طبايي، نشر  جامعه مدرسين قم، بي تا، ج 8، ص447 مراجعه بفرماييد.

صفحه‌ها