این طور که از قول آیه الله بهجت نوشته اند:اول وقت سر عظیمی است ... این که نمازگزار اهتمام داشته باشد و مقید باشد که نماز را اول وقت بخواند فی حد نفسه آثار زیادی دارد،«هر چند حضور قلب نداشته باشد».
و از طرف دیگر طبق روایات، هر مقدار از نماز که با حضور قلب باشد پدیرفته می شود.
در این صورت اگر در اول وقت حضور قلب نداشتیم، آیا صبر کنیم هر وقت حضور قلب پیدا کردیم نماز را بخوانیم یا همان اول وقت و با حضور قلب کم بخوانیم؟
با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
پرسشگر گرامي! از اينكه به فكر هستيد تا نمازتان را با توجه كانل بخوانيد معلوممي شود كه دغدغه دين داريد و اين مطلب شكر زيادي مي طلبد. ابتدائا بايد عرض كنيم كه عوامل مختلفي در به دست آوردن حضور قلب مؤثر است. مهم ترين آن ها عبارت اند از:
1. شناخت و آگاهي: هر مقدار معرفت و شناخت انسان به حق تعالي و صفات و اسماي حُسنايش بيش تر باشد، عشق و محبتش نسبت به خدا و شوق خلوت نمودن و سخن گفتنش با خدا نيز بيش تر خواهد بود. شناخت و معرفت پروردگار سبب مي شود كه انسان خداوند را ناظر و حاضر ببيند و در برابرش خاضع و خاشع باشد. چه زيبا اين حقيقت را امير مؤمنان(ع) در دعاي صباح بيان مي فرمايد:
«مَنْ ذَا يَعْرِفُ قَدْرَكَ فَلَا يَخَافُكَ وَ مَنْ ذَا يَعْلَمُ مَا أَنْتَ فَلَا يَهَابُك»؛(1) «چه كسي تو را شناخت و به عظمت تو پِي برد، در پيشگاه تو خاشع و خاضع نشد و از تو ترس و خوف نداشت؟ چه كسي دانست كه تو كي هستي و در برابر هيبت و عظمت تو سر تسليم فرود نياورد؟»
2. اهميت دادن به نماز: ميزان حضور قلب در نماز، به ميزان همت آدمي و ميزان شناخت و آگاهي نماز گزار و اهميت و ارزشي بستگي دارد كه براي نماز معتقد است؛ زيرا قلب تابع همت و شوقي است كه از معرفت بر مي خيزد. پس اگر همت و شوق به نماز و شوق به سخن گفتن و راز و نياز كردن با معشوق و محبوب باشد، قلبت هم نزد نماز حاضر خواهد بود. هر اندازه كه همت و شوق انسان بيش تر باشد، قلبش هم بيش تر نزد نماز خواهد بود. هر اندازه كه توجه و شوق انسان بيش تر باشد، غفلتش از غير نماز بيش تر خواهد بود.
3. فهم معاني نماز: هر چه ميزان درك و فهم نماز گزار از معاني ظاهري و باطني نماز بيش تر باشد و هر اندازه بتواند به لطايف و بطون نماز بيش تر پِي ببرد، حضور قلب و درك لذت از نماز او افزون تر مي شود.
4. آمادگي قبل از نماز و رعايت برخي مستحبات: كسي كه مي خواهد در نماز حضور قلب داشته باشد، لازم است به مقدمات نماز توجه داشته باشد، وضو را به صورت كامل انجام دهد، اذان و اقامه بگويد و قبل از نماز لحظاتي را با خدا خلوت كند. امام صادق (ع) مي فرمايد:
«هنگامي كه به قصد نماز به جانب قبله ايستادي، دنيا و آنچه در آن است و مردم و احوال آن ها را فراموش كن. قلبت را از هر چيزي كه تو را از ياد خدا باز مي دارد، فارغ ساز. با چشم باطن، عظمت و جلال خدا را مشاهده كن.
به ياد آور توقف خودت را در برابر خدا، در روز قيامت، روزي كه اعمالي را كه انسان ها از پيش فرستاده اند، آشكار مي شود».(2) نمازگزار حال كسي را داشته باشد كه مخبر صادقي به او گفته است كه اين آخرين نماز تو است. جناب عزرائيل منتظر تو است تا بعد از نماز جانت را بگيرد.
5. رعايت آدابي مانند نماز را در اول وقت خواندن، مسواك زدن، انگشتر به دست راست كردن، عطر زدن و... كه باعث آمادگي و تميزي و پاكي انسان مي شود. اين كارها موجب بهره برداري هر چه بيش تر از بركات معنوي نماز مي شود.
6. رفع موانع:
موانع تا نگردانى ز خود دور درون خانه ي دل نايدت نور
الف) هرزگى و پراكندگى قوه خيال:
يكى از بزرگ ترين عوامل حواس پرتى در نماز، «هرزگى و پراكندگى قوه خيال» است. اگر قبل از نماز چند دقيقه اى به وسيله ذكر خدا و مناجات و خواندن نمازهاى مستحبى و تلاوت قرآن،خود را آماده نماز كنيم، ذهن از حواس پرتى و پراكندگى و از توجه به كثرت،به سوى وحدت(خدا) معطوف مى شود.
ب) گناه:
گناهان، به ويژه خوردن غذاهاي شبهه ناك و حرام و يا تصرف در اموالي كه از طريق غير مشروع به دست مي آيد، از موانع حضور قلب است. كسى كه به مردم خيانت مي كند، يا به كلاه برداري، رشوه خواري، اختلاس، تهمت، غيبت و غيره فكر مى كند، براى او قلبى نمانده است تا خدا در آن جلوه كند. هر چه هست، غير خدا است.
دل ز دل بردار اگر بايست دلبر داشتن دلبر و دل داشتن نَبْوَد طريق عاشقان
گناه، لذت مناجات را از انسان مى گيرد و با گرفتن لذت شيرينى عبادت، حضور قلب هم خواهد رفت.
امام صادق(ع) مى فرمايد: «خداوند به داوود پيامبر فرمود: كم ترين كارى كه من با كساني كه دانسته گناه مي كنند انجام مي دهم، اين است كه شيرينى عبادت و مناجاتم را از قلبشان مى گيرم». (3)
ديگر از موانع حضور قلب عبارت اند از: پرخوري، جلوگيري از ادرار، نماز با كسالت و خستگي، نماز خواندن در محل رفت و آمد و پر سر و صدا، نگاه به اطراف و ...
اين نكته را نيز بايد بدانيم كه در روايات اسلامي، تاكيد فراوان شده است كه در عبادت، ميانه رو باشيد و اقبال و ادبار قلب خويش را در نظر بگيريد. در حالتي كه ميل و اقبال داريد، بيشتر عبادت كنيد و در حالت بي حالي و ادبار، تنها به انجام واجبات اكتفا نماييد. امير مومنان حضرت علي(ع) فرمود: «ان للقلوب اقبالا و ادبارا، فاذا اقبلت فاحملوها علي النوافل، و اذا ادبرت فاقتصروا بها علي الفرايض»(4) بدرستي كه قلب انسان را اقبال و ادباري است. پس چون در حال پذيرش بود، آن را به انجام مستحبات و نوافل بداريد و هنگامي كه در حالت روي گرداني بود، به انجام واجبات اكتفا نماييد.
اما در مورد مسجد يا نماز اول وقت با توجه به استحبابي كه در مورد آنها مطرح شده بايد گفت كه نمي توان به راحتي از اين همه اجر و ثواب گذشت و به آنها توجهي نداشت. يعني بايد با انجام نماز در اول وقت كه اين هم يكي از آداب نماز بود كه در بالا ذكر شد سعي كرد كه توجه ما از نماز به جاي ديگر معطوف نشود. همان گونه كه بزرگان سفارش كرده اند و اين كار را از وسوسه هاي شيطان دانسته اند كه به انسان اين گونه تلقين كند كه نماز آخر وقت با توجه بيشتري خوانده مي شود. و با اين كار از اجر و پاداش اين نماز در ابتداي وقت جلوگيري كند.
پي نوشت ها:
1. علامه مجلسي، بحار الانوار، ج 84، ص 339، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1404 ه ق.
2. همان، ص 23.
3. ثقه الاسلام كليني، الكافي، ج 1، ص 46، دار الكتب الاسلاميه، طهران، 1365 ه ش.
4. نهج البلاغه، حكمت 312.
موفق باشید.
