با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در اين خصوص بايد گفت:
الف)پيامبر اسلام(ص) مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه، و چند ماه بعد از هجرت در مدينه، به امر خدا به سوى" بيت المقدس" نماز مىخواند، ولى بعد از آن قبله تغيير يافت و مسلمانان مامور شدند به سوى" كعبه" نماز بگذارند. در اينكه مدت عبادت مسلمانان به سوى بيت المقدس در مدينه چند ماه بود مفسران اختلاف نظر دارند، از هفت ماه تا هفده ماه ذكر كردهاند.(1)
ب) درباره روز وماه تغيير قبله اختلاف است. ابن سعد مي گويد. رسول الله(ص) پس از هجرت به مدينه شانزده ماه ، به سوى بيت المقدس نماز گزارد و دو ماه پيش از جنگ بدر مأمور شد تا سوى كعبه نماز گزارد (2) طبري نيز مي گو يد:از ابن اسحاق نيز روايت كردهاند كه قبله در ماه شعبان، هيجده ماه پس از هجرت، تغيير يافت واقدى نيز گويد: كه تغيير قبله به روز سه شنبه نيمه شعبان انجام شد(3) ابن اثيرگزارش مي كند كه اين امر درسوم شعبان سال دوم هجرت اتفاق افتاده است. (4)
ج )در اينكه تغيير قبله، درحال برقراري نماز جماعت بر گزارشد يانه و اينكه چگونه نمازبرگزارگرديد، اختلاف وجود دارد. مورخان هركدام به به بخشي از اين حادثه اشاره كرده اند، مثلا برخي نوشته اند: در اثناي نماز ظهر حكم تحويل قبله نازل شد و پيامبر بقيه نماز را رو به كعبه به جا آورد.(7)
برخي نوشته اند اين حكم بعد از نماز ظهر و قبل از اقامه نماز عصر نازل شد، ابن كثير اين قول را به "مجاهد" نسبت مي دهد و مي گويد: در دو كتاب روايي صحيح بخاري و صحيح مسلم رواياتي در تأييد اين قول وجود دارد.(8)
مرحوم علامه طباطبايي در ذيل آيه "فولّ وجهك شطر المسجد الحرام ...؛ اي پيامبر! پس بگردان خود را به طرف مسجد الحرام و هر كجا كه باشيد، صورت هاي تان و توجه تان را به جانب كعبه بگردانيد" فرموده است: در اين آيه ابتدا حكم تغيير قبله متوجه پيامبر شده و بعداً به عموم مسلمانان تعميم داده شده. اين تعبير مؤيد اين است كه تغيير قبله در حالي واقع شد كه پيامبر در مسجد مشغول نماز بود و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.(9)
آيت الله جعفر سبحاني مي نويسد: "... با در نظر گرفتن اين جهات، در حالى كه پيامبر دو ركعت از نماز ظهر خوانده بود، امين وحى فرود آمد و پيامبر را مأمور كرد كه به سوى مسجد الحرام متوجه شود. در برخى از روايات چنين آمده است:جبرئيل دست پيامبر را گرفته متوجه مسجد الحرام كرد. زنان و مردانى كه در مسجد بودند، از او پيروى كرده و از آن روز كعبه، قبله مستقل مسلمانان اعلام گرديد.(10)
د)وضع نماز نماز گزاران
از بيشتر روايات و متون ديني استفاده مي شود كه تغيير قبله درحال نماز جماعت صورت گرفته است.(11)
در اين جا چند احتمال وجود دارد:
1 - پيامبر مشغول نماز نافله بود كه تغيير قبله رخ داد. در اين صورت پيامبر به طرف كعبه بر ميگردد و نمازش باطل نميشود و مشكلي پيش نميآيد. طبق اين احتمال نماز جماعت برقرار نبود.
2 - پيامبر مشغول نماز واجب ظهر بود و تعداد كمي مثلاً يك صف به او اقتدا كرده بودند.
چون تعداد افراد قبيله بني سالم شركت كننده در نماز جماعت خيلي زياد نبود.
در اين صورت تغيير جهت مشكلي پيش نميآورد، چون همه حدود 180 درجه برميگردند. پيامبر (ص) كه امام جماعت بود، ميتواند در همان صف اول باشد، بنابراين با تغيير جهت امام و مأمومين در يك صف به حدود 180 درجه مستلزم هيچ حركتي نيست.
3 - تعداد شركت كنندگان در نماز جماعت زياد بود و چند صف پشت سر پيامبر نماز ميخواندند. در اين فرض وقتي پيامبر به جهت كعبه تغيير جهت ميدهد، مأمومين كه پشت سر پيامبر بودند، بايد مقداري راه بروند و پشت سر پيامبر قرار بگيرند. در اين صورت حركت كردن و راه رفتن بين نماز به اين مقدار براي نماز در هنگام ضرورت اشكالي ندارد، چنان كه در مواردي حركت و راه رفتن در نماز اشكالي ندارد.
هر يك از اين سه احتمال را بپذيريم، مشكلي پيش نميآيد. همچنين درباره نماز زنان نيز اشكال پيش نمي آيد.
دراين باره استاد جوادي مي نويسد: ..." ممكن است معناي جابهجايي مردان و زنان اين باشد كه پس از توجه رسول اكرم(ص) از بيت مقدس به سوي كعبه، صف زنان كه در پشتسر مردان بود قهراً در جلو قرار گرفت و مردان كه در صف جلو بودند در پشتسر قرار گرفتند، بنابراين، مراد از جابهجايي زنان و مردان اين است كه مردها در جاي معمول زنان و زنان در جاي مردان ايستادند،... " (12)
ه) تغييرقبله دلايل متعدد داشت از جمله:
1- يهوديان مسلمانان را سر زنش مي نمودند، لذا پيغمبر از اين امر ناراحت بود. پيوسته انتظار مي كشيد كه مدت اين قبله موقتي پايان پذيرد و قبله ابدي مسلمانان از طرف خداوند بزرگ اعلام گردد.
2- دليل ديگر تغيير قبله تربيت و تكميل مسلمانان بوده و براي پرورش روح اطاعت در افراد تازه مسلمان و پيشرفت هدف مقدس اسلام صورت گرفته است. چرا كه اعراب حجاز مخصوصا اهل مكه علاقه زيادي به سرزمين خود داشتند. لذا در آغاز كار لازم بود بر خلاف تمايل نفساني و تعصبات محلي كعبه را براي مدتي رها كنند و به طرف بيت المقدس نماز بگزارند تا تعصبها در آنها كشته شود و روح اطاعت و فرمانبرداري در آنها تحكيم گردد.(13)
3- يكي ديگر از ادله تغيير قبله كه در آيه هم بدان تصريح شده است آزمايش و امتحان مردم و جداسازى مؤمنين از غير مؤمنين است، و هم مشخص كردن فرمانبران از عاصيان متمرد است.(14) چنانچه مي فرمايد: وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْه؛(15)و ما، آن قبلهاى را كه قبلا بر آن بودى، تنها براى اين قرار داديم كه افرادى كه از پيامبر پيروى مىكنند، از آنها كه به جاهليت بازمىگردند، مشخص شوند.
4- دليل ديگرش مي تواند عبرت گرفتن مسلمانان باشد چرا كه بيت المقدس موزه عبرت جهان و جايگاه عزت و ذلت بني اسرائيل است در بيت المقدس علل انحطاط و ترقي اين قوم مشهود است و زندگي آنها براي مسلماناني كه تازه وارد اين دين مقدس شده بودند درس عبرتي محسوب مي شد.(16)
پي نوشت ها:
1. ناصر مكام شيرازي، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه،1374، ج1، ص 480.
2. ابن سعد ،الطبقات الكبري، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، فرهنگ و انديشه، ج1، ص 228.
3. طبري، ترجمه تاريخ طبرى، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، ناشر اساطير، 1375ش، ج3، ص942.
4. ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر للطباعه والنشر، 1385، ج2، ص115.
5. آيت الله مكارم شيرازي و سبحاني، پاسخ به پرسش هاي مذهبي، قم، انتشارات نسل جوان، قم، 1388، ص444.(با تلخيص و تصرف)
6 .بقره(2) آيه 144.
7. علامه طباطبائي، الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلامي، قم، 1374، چاپ پنجم، ج1،ص490.
8. علامه طباطبائي، همان، ص488.(با تلخيص و تصرف)
9. بقره(2) آيه143.
10. جعفر سبحاني، همان، 485.
11. ناصر ماكر شيرازي، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ج1، ص491
12جوادي آملي ، تسنيم،تفسير قرآن كريم ، قم مر كز نشر اسراء، 3985، چاپ دوم، ج7، ص413-414
13. آيت الله مكارم، پاسخ به پرسش هايي مذهبي، ص445.
14. علامه طباطبائي، همان، ص488.(با تلخيص و تصرف).
15. بقره(2) آيه143.
16. آيت الله مكارم و سبحاني، همان، ص445.( با تلخيص و تصرف).
موفق باشید.
