آیا موجودات مجرد کار قبیح انجام می¬دهند؟ علت این پرسش شبهه ای است که قرآن را کلام جبرئیل میداند که جبرئیل آن را به دروغ به خدا نسبت داده است!

با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
توان انجام كار قبيح متفرع بر اختيار و عدم آن متفرع بر عدم اختيار است يعني اگر اختيار براي موجودي ثابت شود، توان و امكان انجام كار قبيح براي وي ثابت مي شود چه مجرد باشد و چه مادي؛ لذا سوال اساسي آن است كه آيا موجوات مجرد اختيار دارند يا خير؟
اساساً اراده و اختيار خود از امور مجرّد است و اگر موجودات مادّي نظير انسان و حيوان به وضوح داراي اين صفاتند به خاطر داشتن نفس مجرد است مطابق اين بيان اگر موجودات مادّي به خاطر داشتن نفس مجرّد داراي اراده و اختيارند، مجرّدات به طريق اولي داراي اين دو صفت هستند. چرا كه صفات كمال از جمله اراده و اختيار، در مجرّدات بسيار قوي تر از موجودات مادّي است.
با اين بيان مي توان گفت عالي ترين مراتب اختيار، مخصوص به خداى متعال، بعد آن مربوط به مجردات نازل تر مانند فرشتگان است و در نهايت اين براي موجودات مادي مانند انسانها وجود دارد.(1)
بنابراين گرچه به اعتقاد ما ملائكه از هر گونه كار قبيح عمدي و سهوي مصون هستنند. اما در عين حال امكان ذاتي گناه و انجام كارهاي قبيح، در موجودات مجرد از جمله ملائكه وجود دارد. اما قدرت و امكان ذاتي، دليل بر وقوع خارجي آن نيست آن چنانكه به اعتقاد ما امكان ذاتي اين امر در خداوند و ائمه نيز وجود دارد يعني در آنها اختيار و قدرت ذاتي بر انجام گناه وجود دارد. اما به دلائل مختلف هيچگاه گناه از آنها صادر نمي شود.
اما نكته مهم در پاسخ به سوال مذكور آن است كه مطابق آنچه در سوال ذكر شد، جبرئيل متن قرآن را منسوب به خداوند مي داند حال آيا با فرض دروغگو بودن جبرئيل، مي توان پذيرفت خداوند كسي را واسطه نزول قرآن قرار داده كه به راحتي دروغ مي گويد؟ به راستي اين امر پذيرفتني است؟
به علاوه آنكه قرآن به عنوان معجزه اي ماندگار به گونه اي مقرر شده است كه در طول تاريخ مصون از تحريف مانده است آيا به راستي مي توان پذيرفت معجزه اي به اين بزرگي، با اراده و اختيار موجودي دروغ گو صورت پذيرفته و يا دريافت كننده آن در طول بيست و سه سال در توهم بوده است؟
در موارد متعددي از آيات قرآن، اخبار غيبي و احوال آينده بيان شده است آيا هيچ عاقلي مي پذيرد چنين قدرتي را در اختيار فرد دروغگو قرار داده و سبب گمراهي ميليونها انسان گردد؟ به يقين خير؛ پس چگونه مي توان چنين احتمالي را در مورد خداوند مجاز دانست؟
به اعتقاد ما حكمت خداوند مقتضي آن است هر آنچه بشر را به طاعت نزديك كرده و يا از معصيت دور مي كند، انجام دهد كه اين امر در مباحث كلامي تحت قاعده لطف مطرح مي شود كه بر اساس اين قاعده بر خداوند حكيم و عادل لازم است انسان را در مسير تحقق و شكوفا شدن استعدادهايش قرار دهد و اين امر منافي آن است كه به موجودي چنان قدرت داده تا بتواند ميليونها انسان حتي انبياء را در جهل مركب قرار دهد.
نتيجه آنكه گرچه اصل امكان افعال قبيح از جانب مجرداتي چون ملائكه را مي پذيريم. اما هيچگاه امكان ذاتي به معناي وقوع خارجي آن نيست.
فارغ از آنچه بيان شد توجه داشته باشيد مسئله مذكور از امور درون ديني است كه متون ديني نقشي كليدي در پاسخ به آن دارند در واقع اصل پذيرش سخنان منتسب به جبرئيل، متفرع بر حقانيت خدا، پيامبر و صدق گفتار آنهاست كه با عدم آن هيچ اصراري بر پذيرش حقانيت قرآن وجود ندارد؛ به هيچ عنوان از كسي كه به اين پيش فرض ها ايمان و باور ندارد، انتظار نداريم به اين اخبار اعتماد و تمسك كند چرا كه راه حل صيحيح و منطقي را در اين ميان، ابتدا تحقيق و قبول اين پيش فرضها و در نهايت حقانيت سخنان جبرئيل است.
بنابراين نمي توان مسئله مذكور را عقلي محض دانست و فارغ از جنبه نقلي در صدد پاسخ بود.
پي نوشت ها:
1. ر.ك مصباح يزدي،محمد تقي، آموزش فلسفه، چ سازمان تبليغات اسلامي، بي تا، ص 98.
موفق باشید.