جبر و اختیار

با سلام و عرض تبریک سال نو و آرزوي سال پرخیر و برکت برای شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
دوست بزرگوار به چند نكته توجه فرمائيد:
1. خداوند متعال از جميع جهات و در همه صفاتش كمال مطلق است، او وجودي دارد نامحدود و مجرد كه محدوديت هاي موجودات مادي مثل نياز به داشتن زمان و مكان را ندارد و به همين جهت در قدرت و علم و اراده او هيچ محدوديتي متصور نيست.
لذا خداوند متعال به جهت همين نامحدود بودن علم ذاتيش به همه اشياء و حوادث عالم از ازل تا ابد آگاهي و اشراف كامل دارد، و از قبل مي داند كه ما در آينده نيز چگونه رفتار خواهيم نمود و چه مسيري را انتخاب خواهيم نمود، اگر چه فهم و پذيرش اين مطلب براي انسان كمي دشوار است چون تمام تصوراتي كه انسان در مورد حوادث آينده دارد رنگ زمان و مكان به خود گرفته و درك يك حادثه قبل از وقوعش را خارج از توان خود مي بيند و همين تحليل را در هنگام تحليل علم خداوند نيز به كار مي برد كه دقيق نيست.
2. اگر چه اختيار ما نيز تحت اراده و اختيار خداوند مي باشد، ولي اين به معناي پيروي انسان در انتخاب هاي خود از اراده الهي نيست. بلكه به اين معناست كه با اراده الهي به انسان قدرت انتخاب عطا شده است، اما اينكه چه چيز را انتخاب كند ديگر از ناحيه خداوند براي او الزامي وجود ندارد، به بيان واضح تر اصل مختار بودن انسان با اراده خداوند محقق شده است، و خداوند انسان را در هنگام خلقت به صورتي موجودي داراي قدرت انتخاب آفريده است، ولي ضمن هدايت و راهنمائي او براي انتخاب بهترين مسير در زندگي او را در نحوه انتخابش آزاد گذاشته است: «إِنَّا خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعَا بَصِيرًا / إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا»؛«ما انسان را از نطفه مختلطى آفريديم، و او را مى‏آزماييم (بدين جهت) او را شنوا و بينا قرار داديم! ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس! »(1)
3. همانطور كه در نكته قبل هم اشاره شد علم پيشين الهي به حوادث آينده هيچ تاثيري در جبري و غير اختياري بودن حوادث نداشته و نخواهد داشت. به يقين خداوند نسبت به اموري كه افراد با اختيار خود انتخاب مي كنند، آگاه است‌، آن هم به دليل احاطه‌اي كه به همه امور در كل عالم دارد. اما اين به معناي عدم اختيار آن ها در كم و كيف اعمال خودشان نيست.
علم پيشين خداوند همانند آگاهي پيشين پزشكي است كه مي‏داند فلان بيمار در آينده دچار فلان بيماري خواهد شد يا با توجه به وضع فعلي اش روند بهبودي يا پيشرفت بيماري اش به كجا منتهي مي گردد. دانستن اين مسايل از طرف پزشك تأثيري در به وجود آمدن يا نيامدن بيماري و روند خاص پيشرفت يا درمان آن ندارد.
آيا اگر معلمي از قبل بداند كه كدام دانش آموز در امتحان نمره بدي مي آورد، در امتحان او تاثيري خواهد داشت؟ مسلما خير، زيرا نتايج ضعيف دانش آموز معلول علت هاي خاص خود مانند كاهلي و تنبلي خود او است كه اطلاع قبلي معلم ربطي به آن ها ندارد؛ به همين شكل علم خداوند به حوادث آينده هم ما را مجبور به حركت به سمت همان اهداف نمي كند.
پس منوط بودن عاقبت فرد به علم الهي به هيچ وجه به معني تاثير علم خداوند بر كيفيت و كميت اعمال فرد نيست. خداوند تنها مي داند كه هر فرد در هر موقعيت زماني و مكاني چه تصميم و انتخابي خواهد داشت. در نتيجه ما در موقعيت خاص انتخاب رفتار پيش رو واقعا اختيار داريم و همان را انتخاب مي كنيم كه خداوند مي داند. پس ما جبرا آن گونه كه خداوند مي داند رفتار نمي كنيم، بلكه خداوند از قبل مي داند كه ما آزادانه چگونه رفتار مي نماييم.
پي نوشت:
1.انسان(76) آيه 2و 3.
موفق باشید.