پشیمانی

با سلام و عرض تبریک سال نو و آرزوي سال پرخیر و برکت برای شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
برادر گرامي! از اين كه در عنفوان سن پرحرارت و پرطراوت جواني در انديشۀ ساختن روح و جان خويش بر آمده تا با عزم و اراده قوي در راه پاكي و كسب رضايت خداوند قدم نهيد، خرسنديم‌. اما اي كاش خود را به اين مصيبت دچار نمي كرديد!
اميدواريم كه ارادۀ پولادين خود را به كار بسته و روح خويش را از زندان معاصي و پليدي ها رهايي بخشيد. در اين صورت يقيناً‌، نسيم دلنواز عفو و رحمت پروردگاري كريم و رئوف كه توبه گنندگان درگاهش را در شمار محبوب ترين بندگان مي‌شمرد، شامل حال تان خواهد شد.
توبه و پشيماني از گناه توفيقي است كه انسان را از گناه پاك و پاكيزه مي نمايد. انسان بعد از توبه مورد عنايت خدا قرار مي گيرد. حتي خدا وعده داده است كه گناهان شخص توبه كار را نه تنها از ذهن كساني كه شاهد گناه او بوده اند، پاك مي كنم، بلكه از ياد ملائكه مقرب و حتي خود هم مي زدايم.
چنانچه در آيات قرآن و روايات معصومين (ع) آمده است. هر چند انسان گناه زيادي انجام داده باشد، باب بازگشت به خدا و از بين بردن گناهان هميشه باز است. چرا كه خداوند در قرآن با بياني مهربانانه مي‌فرمايد: «يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَي أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً»؛«اي بندگان من كه بر خود اسراف كرده‌ايد از رحمت خداوند ناميد نشويد كه خدا همه‌ي گناهان را مي‌آمرزد. زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است.»(1)
به طور كلي، بعد از استغفار و توبه و انابه به درگاه باري تعالي، اگر گناه از سنخ حق الناس است، بايد صاحبان حق را به طريق مناسب راضي نمود و حقوق ضايع شده آنها را جبران كرد. اما اگر از سنخ حق الله است(مانند ترك نماز) بايد واجبات فوت شده را جبران نمود و اگر خداي ناكرده، فقط انجام كار حرامي بوده -كه مثال زده شده بر آن تطبيق مي كند-، آيه كريمه راه بازگشت را براي همه انسانها باز مي داند؛
إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَريبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيماً»(2)
پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى كسانى است كه كار بدى را از روى جهالت انجام مى ‏دهند، سپس زود توبه مى كنند. خداوند، توبه چنين اشخاصى را مى‏پذيرد و خدا دانا و حكيم است‏.
كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ»(3) پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض كرده هر كس از شما كار بدى از روى نادانى كند، سپس توبه و اصلاح (و جبران) نمايد، (مشمول رحمت خدا مى‏ شود چرا كه) او آمرزنده مهربان است‏.
- چگونه توبه كنم و آيا توبه ام پذيرفته مي شود؟
برادر عزيز! اظهار پشيماني در پيشگاه الهي دستور خاصي ندارد. مهم عزم بر ترك گناه و ندامت و پشيماني دروني است. اگر كسي به اين حالت دست يافت، حقيقت توبه در او محقق شده و مراحل ديگر توبه براي رسيدن به مراتب بالاتري از كمالات است.
توبه هر گاه حقيقى و واقعى باشد و از اعماق جان برخيزد و جامع شرايط باشد و واقعاً از گناهى كه مرتكب شده، احساس خجلت و ندامت كند و خود را در پيشگاه خدا شرمنده ببيند و در صدد كسب رضاى حق تعالى باشد، مقبول درگاه احديت واقع شده و آثار و بركاتش نمايان مى گردد و پاك ومنزه مي شود.
اما در عين حال توبه آداب خاصي دارد كه بايد آن را از مستحبات توبه دانست كه عبارتند از:
1. سه روز روزه گرفتن؛
2. غسل توبه؛
3. خواندن چهار ركعت نماز؛ در روز يكشنبه ماه ذي‏قعده رسول‏خدا(ص) به يارانش فرمود: كيست كه بخواهد توبه كند؟ گفتند: همه مي‏خواهيم توبه كنيم، حضرت فرمود: غسل كنيد و وضو بگيريد و چهار ركعت نماز بخوانيد. در هر ركعت پس از حمد، سوره «قل هو الله» را سه مرتبه و «قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق» را يك مرتبه بخوانيد، پس هفتاد مرتبه استغفار كنيد و آخرش بگوييد: «لا حول ولا قول الا باالله العلي العظيم»، نيز اين دعا را بخوانيد: «يا عَزِيزُ، يا غَفّارُ، اغْفِرلي ذُنُوبِي وَ ذُنُوبَ جَمِيعِ الْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ فانه لا يغْفِرُ الذُّنُوبَ اًّلاّ أنْتَ».
هر كس از امت من اين عمل را به‏ جا آورد، از آسمان ندا مي‏شود كه توبه‏ات پذيرفته و گناهانت آمرزيده شد. اصحاب گفتند: اگر كسي اين عمل را در غير اين ماه به ‏جا آورد، چگونه است؟ حضرت فرمود: مثل همان است كه بيان كردم. اين كلمات را جبرئيل در شب معراج به من ياد داد.(4)
4. دعاهاي توبه؛ مناسب است كسي كه مي‏خواهد توبه كند، دعاهاي توبه‏اي را كه از ائمه معصومين وارد شده‏ است، به ويژه دعاهاي صحيفه سجاديه، مخصوصاً دعاي 31 و يا مناجات خمسْ عشر، به‏ خصوص مناجات تائبين را بخواند.
5. استغفار (درخواست بخشش)؛ قرآن مجيد مي‏فرمايد: «وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَيهِ؛(5) اي قوم! از خدا آمرزش بخواهيد، سپس به سوي او توبه كنيد!».
پرسيده ايد: هر وقت كه توبه كنيم پاك و منزه مي شويم؟
نيز بر اساس روايات، توبه آثار گناهان را محو مي‌كند. در اين صورت دغدغه‌اي براي گناهكار باقي نمي‌ماند. امام باقر(ع)مي فرمايد: «التائب من الذنب كمن لا ذنب له؛(6) كسي كه از گناه توبه كند، مانند كسي است كه گناه نكرده باشد».
- توصيه هايي براي دوام توبه:
هر كس از گناهي توبه مي كند بايد كمال مراقبت را به خرج دهد كه آن توبه را نشكند و بر تعهّد خود در پيشگاه خدا نسبت به ترك آينده باقي بماند. و به تعبير ديگر، اگر بعد از توبه از گناه، هنوز انگيزه‌هاي آن در اعماق دل و جان او باقي مانده بايد با آن به مبارزه برخيزد و جهاد با نفس را جزء برنامه خويش قرار دهد و به اين ترتيب هم در صفّ تائبان باشد و هم در صفّ مجاهدان.
مهم آن است كه توبه كننده چه دستوراتي را بايد به كار بندد كه به گناه گذشته بازگشت نكند؛ براي اين امر رعايت اموري لازم است:
1- جدا شدن از محيط گناه و عدم شركت در مجالس معصيت، چرا كه توبه كار در آغاز امر آسيب پذير است و مانند بيماري است كه تازه از بستر برخاسته، و اگر با پاي خود به مناطق آلوده به ميكرب‌هاي بيماري زا رود، احتمال آلودگي مجدّد او به بيماري فراوان است؛ همچون معتادي است كه ترك اعتياد به مواد مخدّر نموده، ولي هرگاه به مناطق آلوده برگردد، به سرعت آلوده مي شود.
2- بايد در دوستان و معاشران خود تجديد نظر كند؛ هرگاه در گذشته كساني بوده اند كه او را تشويق به گناه مي كردند، از آن‌ها شديداً فاصله گيرد.
به عقوبت‌ها و مجازات‌هايي كه بر يكايك از گناهان وعده داده شده بينديشد، و اين احتمال را از نظر دور ندارد كه تكرار گناه بعد از توبه ممكن است مجازات شديدتري داشته باشد.
3- هر زمان وسوسه ها و انگيزه‌هاي آن گناه در او پيدا مي شود، به ذكر خدا روي آورد، چرا كه: «ذكر خدا مايه آرامش دل‌ها است؛ الا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(7)
4- همواره درباره آثار زيانبار گناهي كه آن را ترك گفته بينديشد و آن آثار را نصب العين خود قرار دهد، مبادا بر اثر غفلت از آن و فراموش كردن اثرات مرگبار آن گناه، بار ديگر انگيزه ها در او رشد كند، و وسوسه ها از هر سو به قلب او هجوم آورد. پس لازم است هرگونه ارتباط خود را با آن دختر قطع كنيد.
5- در داستان‌هاي پيشينيان و كساني كه بر اثر گناهان مختلف گرفتار مصائب دردناكي شدند، بينديشد، و سرگذشت آن‌ها را از نظر بگذراند، حتّي در حالات انبياء و پيامبران معصومين كه گاه گرفتار لغزش ترك اولي شدند، مطالعه كند؛ مثلاً، ببيند كه چه امري سبب شد آدم با آن مقام والايش از بهشت رانده شود، يا حضرت يونس مورد خشم قرار گيرد، و به زندان شكم ماهي فرستاده شود يا بر اثر چه عواملي يعقوب، پيامبر بزرگ خدا، به درد جانفرساي فراق فرزند سال‌ها گرفتار آيد. مطالعه بي شك وسوسه‌هاي گناه را كم مي كند، و به توبه دوام و ثبات مي بخشد.
6- به عقوبت‌ها و مجازات‌هايي كه بر يكايك از گناهان وعده داده شده بينديشد، و اين احتمال را از نظر دور ندارد كه تكرار گناه بعد از توبه ممكن است مجازات شديدتري داشته باشد. و نيز به الطاف و عنايات الهيّه كه در انتظار توبه كاران است و شامل حال او شده است توجّه كند و دائماً به خود تلقين نمايد بكوش، اين عنايات و الطاف را حفظ كن، و اين مقام والايي كه خداوند نصيب تو كرده است به آساني از دست مده!
7- بايد وقت شبانه روزي خود را با برنامه‌هاي صحيح پر كند، برنامه تلاش براي زندگي آبرومند، برنامه عبادت و بندگي خدا و برنامه سرگرمي‌هاي سالم؛ زيرا بي‌كاري و خالي ماندن اوقات از برنامه، بلاي عظيمي است كه زمينه را براي وسوسه‌هاي بازگشت به گناه فراهم مي سازد.
پي نوشت ها:
1. زمر(39) آيۀ 53.
2. نساء(4) آيۀ 17.
3. انعام(6) آيۀ 54.
4. سيد على بن موسى بن طاوس، إقبال الأعمال، دار الكتب الإسلامية تهران، 1367 ه.ش، ص 308.
5. هود (11) آيه 3 و 52 و 90.
6. كليني، اصول كافي، ترجمه حاج سيد جواد مصطفوى‏، كتاب فروشى علميه اسلاميه، ج 3، ص 109.
7. رعد(13) آيه 28.