باسلام
دربین مخلوقات عالم،کدامها دارای هردو قدرت عقل وشعور ونیروی اختیار است؟وکدام ها فقط یکی از آنهاراداردوکدام هاهیچ یک راندارد؟
با سلام و عرض تبریک سال نو و آرزوي سال پرخیر و برکت برای شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در ابتدا اشاره به اين نكته لازم است كه موجودات شناخته شده عالم بر دو نوع كلي تقسيم مي شوند: 1. موجودات مادي مثل انسان، حيوانات، گياهان و در مجموع تمام موجوداتي كه در اطراف خود مي بينيم. 2. موجودات غير مادي يا ناشناخته بر اساس ماده شناخته شده مثل فرشتگان و جنيان.
بديهي است كه همه جانداران از نوعي شعور [كه البته با يك ديگر متفاوتند] برخوردار مي‌باشند. به عنوان مثال: وقتي سگ تربيت مي‌شود و صاحبش، يا دزد، يا گرگ را مي‌شناسد و حتي مي‌تواند براي صاحبش به شكار رود، يا اسب تربيت مي‌شود و يا فك و اسب‌آبي حتي با انسان بازي مي‌كنند و ...، از نوعي شعور برخوردار است. جالب است بدانيم كه نه تنها جانداران، بلكه همه‌ي مخلوقات از نوعي شعور برخوردار هستند. چنان چه در عالم مشهود و معمول مي‌بينيم كه براي گياهان موسيقي مي‌گذارند و مي‌گويند درك مي‌كند و حتي ثابت شده كه رفتار صاحبش را درك مي‌كند. لذا توصيه شده كه اگر با گياهان با ملاطفت و مهرباني رفتار شود، رشد بهتري خواهند داشت. و در عالم غير معمول نيز ديديم كه حتي سنگ ريزه تسبيح مي‌كند و يا چوب خشكي كه پيامبر (ص) بر آن تكيه مي‌داد از فراقش ناله مي‌كند.
اگر چه علم امروز تا حدودي به اين معارف دست يافته است، اما مسلمان مي‌داند كه خداوند متعال هيچ موجود بي‌شعوري اعم از جامد، مايع، جاندار، حيوان، انسان، جن و ملك نيافريده است. چنان چه در قرآن كريم تأكيد مي‌نمايد كه هر چه در زمين و آسمان است تسبيح او را مي‌كنند و به اين تسبيحي كه مي‌كنند نيز آگاهي دارند، منتهي با توجه به تفاوت سنخيت‌ها، ما تسبيح آنان را درك نمي‌كنيم:
«تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً؛ همه آسمانهاى هفتگانه و زمين و موجوداتى كه بين آنهاست همه او را منزه مىدارند، و اصولا هيچ موجودى نيست مگر آنكه با حمدش خداوند را منزه مىدارد، ولى شما تسبيح آنها را نمىفهميد كه او همواره بردبار و آمرزنده است.»(1)
اما در مورد تعريف خاص و شناخته شده از عقل و موجودات داراي اين عقل و اختيار بايد گفت كه انسانها و اجنه داراي عقل و شعور و اختيار هستند: «وَ مَا خَلَقْتُ الجْنَّ وَ الْانسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون؛ من جنّ و انس را نيافريدم جز براى اينكه عبادتم كنند (و از اين راه تكامل يابند و به من نزديك شوند)!»(2)بر اساس اين آيه جن و انسان مكلف و مختار بوده و در مقابل اعمال خويش مسؤول هستند.
انسان كه اختيار او مشخص است و نيازي به بحث ندارد. اجنه نيز داراي اختيار بوده و اين از بسياري از آيات قرآن فهميده مي شود؛ مثل: «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئكَةِ اسْجُدُواْ لاَدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِيسَ كاَنَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ؛ به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس- كه از جن بود- و از فرمان پروردگارش بيرون شد.»(3) مي دانيم كه ابليس از اجنه است و سرباز زدن از فرمان خدا مصداق كامل اختيار داشتن او و تمامي اجنه مي باشد.
ملائكه نيز داراي قدرت اختيار و به طور طبيعي قدرت تعقل هستند: «مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ؛ فرشتگانى كه هرگز خدا را در آنچه دستورشان مىدهد نافرمانى ننموده بلكه هر چه مىگويد عمل مىكنند.» البته آنچه از آيه بالا استفاده مي شود اين است آنان داراي عقل و اراده و اختيار هستند. چون اگر اين گونه نبودند، معنا نداشت به آن ها امر شود. و امر به موجودي تعلق مي گيرد كه اختيار داشته باشد. همچنان كه اگر اختيار نداشتند، سخن از معصيت درباره آن ها نيز بي معنا مي شد. در عين حال اختيار آنها با انسان و اجنه متفاوت است و هرگز به گناه تعلق نمي گيرد و هميشه مطابق دستور خدا عمل مي كنند.
پي نوشت ها:
1. اسراء(17) آيه44.
2. ذاريات(51) آيه56.
3. كهف(18) آيه 50.
4. تحريم(66) آيه6.
