فلسفه و حکمت حج و فلسفه و حکمت اعمال حج چیست ؟
با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در ابتدا بايد گفت: حج يك سفر روحاني و معنوي به سوي خداست كه مركب از دو بخش است، يك بخش، صورت حج و بخش ديگر، حقيقت حج.
صورت حج همان بار سفر بستن و جابجائي مكاني است كه توسط همه زائران خانه خدا انجام مي شود.
شرط نزديكي به خدا در صورت حج، حقيقت حج و يا روح حج است و آن اين است كه انسان خود را در محضر الهي دانسته، از آلايش هاي مادي دور و مشغول مناسك شود. بنابر اين مقصود از نزديكي به خدا در حج ، نزديكي مكاني و مادي نيست تا ممكن الوجود بخواهد در يك سير مادي به واجب الوجود نزديك شود، زيرا وجود واجب محيط بر همه چيز است. مقصود از سفر روحاني آن مقدارش كه تحت اختيار انسان است، اين است كه بنده جز ياد خدا و دستورات او، هر چه هست، كنار گذاشته، به دور از هوي و هوس به عبادت او مشغول باشد.
علي(ع) مي فرمايد:
« جعله علامة لتواضعهم لعظمته و اذعانهم لعزّته ».(1) خداوند انجام مناسك حج را نشانه مردم در برابر عظمت خود و اعتقاد شان به عزت الهي او قرار داده است. اين فراز از كلام حضرت اشاره به آن دارد كه چون عقل قادر نيست اسرار اين اعمال را دريابد، به ناچار علّت انجام اعمال حج فقط امر خدا و قصد امتثال فرمان اوست، از آن جهت كه پيروى امر خدا واجب است. اين نهايت بندگى و فرمانبردارى را مىرساند. پس آن كه امر خدا را در اعمال حج اطاعت مىكند، بدون آن كه فلسفه آن را بداند، مخلصى است كه بر او علامت مخلصان آشكار است. معتقدى است كه تواضع او براى جلال و مرتبت پروردگار جهان روشن است. چون خداوند بر غيب و آشكار عالم است، نمىتوان گفت كه حج علامتى است كه خداوند به احوال بندگان خود(از طاعت و معصيت) آگاه مىشود. انجام حج نشانهاى است كه فرمانبرداران از نافرمانان جدا مىشوند.(2)
حضرت امير مؤمنان علي(ع) در نهج البلاغه در موارد مختلف به بيان صورت و معناي حج، فلسفه اعمال حج و آثار شگفت انگيز آن در روح و ايمان انسان و جامعه اسلامي اشاره فرموده است. شارحان نهج البلاغه در توضيح سخنان حضرت مطالب جالب توجهي گفته اند، در اين جا ابتدا برخي از فوائد و اهداف در صورت حج را از يكي از شروح نهج البلاغه بيان مي كنيم، سپس به فلسفه حج از نهج البلاغه مي پردازيم:
1. شوق:
فهميدن اين حقيقت كه خانه، خانه خداست و آن را به منزله پيشگاه سلاطين قرار داده، اشتياق برانگيز است، پس هر كس قصد خانه خدا كند ،قصد خدا را كرده است. هر كه به وسيله مثال محسوس(كعبه) آهنگ خدا كند، شايسته است به دليل شوق خويش به محضر حق و كعبه حقيقى كه در آسمان است- و كعبه زمين به منظور توجّه به كعبه حقيقى بنا شده- حركت كند. خانه حق را با همين هدف زيارت كند تا به حكم وعده خداوند كريم، وجه پروردگار را مشاهده كند.
مقصود از عزم، آن است كه تصميم بگيرد از زن و فرزند جدا شود. با ترك شهوات و لذّات به پروردگار روى آورد. متوجّه زيارت خانه حق شود. از عظمت و شأن خانه، عظمت پروردگار را دريابد. تصميم خود را براى خدا خالص و آن را از آلودگى به ريا و نام و آوازه دور گرداند.
2. زاد و توشه سفر حجّ:
زاد و توشه را بايد از جاى حلالى تهيه كرد. هر گاه احساس كند كه زاد و توشه را از روى حرص و بيش از نياز فراهم كرده يا ناپاكى در آن وجود دارد و يا اسرافى در آن صورت گرفته است، بايد پيش از رسيدن به مقصد آن را اصلاح كند. سفر آخرت را كه از اين سفر طولانىتر است و توشه آن تقواست، به ياد آورد.
3. جامه احرام و خريدن و پوشيدن آن:
بايد از پوشيدن لباس احرام به ياد كفن افتاد. شايد هم پوشيدن كفن نزديك تر از پوشيدن لباس احرام باشد. بنا بر اين از پوشيدن احرام بايد به ياد پوشش انوار الهى بود. هيچ كس از عذاب خدا، جز با پوشش انوار الهى خلاصى ندارد. پس بايد به اندازه توان در كسب انوار الهى كوشيد.
4. بيرون آمدن از شهر و ديار براى سفر:
هنگام خروج بايد به ياد داشت كه از زن و فرزند جدا مىشود. به سفرى غير از سفرهاى دنيا و رو به خدا مىرود. نتيجه سفر اين است كه به پيشگاه پادشاه پادشاهان و بزرگ بزرگان و در زمره زائرينى است كه او را به طواف كعبه فرا خوانده و او اجابت كرده است. شوق آن چيزى را در سر دارد كه مشتاق بود. علايق را قطع كرده و از مردم جدا شده و روى به خانه خدا آورده و اميدوار است كه به وجه خداوند كريم نظر افكند. در دل بايد اميد وصول به پيشگاه خداوند و قبولى اعمالش را از باب تفضّل خداوند داشته باشد.
بايد معتقد باشد كه اگر پيش از رسيدن به طواف خانه بميرد، خدا را ملاقات كرده و بر او وارد شده است.
5. احرام و لبيك ميقات:
حاجى بايد متوجّه باشد كه با لبيك گفتن نداى خدا را اجابت كرده است، ولى در اين كه اجابت او مورد قبول واقع مىشود يا خير، بايد بين خوف و رجا باشد. در عين حال امر خود را به خدا واگذار و بر او توكّل كند.
6. ورود حاجى به مكّه:
هنگام ورود بايد توجّه داشته باشد كه به حرم امن خدا وارد مىشود. اميدوار باشد كه با ورود به خانه حق از عذاب خدا در امان خواهد بود. بترسد كه از اهل قرب نباشد، ولى اميدوارى او بايد غالب باشد. هر گاه نظر حاجى به كعبه بيفتد، بايد در دل عظمت خدا را درك كند. فكرش را به مشاهده محضر صاحب خانه در جوار فرشتگان مقرّب به پرواز در آورد. علاقهمند شود كه خداوند نظر در وجه كريم خود را به او روزى فرمايد، چنان كه رسيدن به كعبه را به او روزى كرده، از اين كه خداوند او را به اين مرتبه رسانده است، فراوان ياد خدا كند و شكرگزار او باشد.
خلاصه آنچه از اعمال و افعال حجّ و منازل آن مىبيند، نمونه اعمال و احوال آخرت قرار داده و از آن غفلت نكند و آن ها را دليل بر مشاهده احوال آخرت بداند.
7. طواف كعبه:
حاجى بايد قلباً متوجه عظمت، خوف و خشيت، و محبّت خدا باشد. بداند كه با طواف شبيه فرشتگان مقرّبى است كه بر اطراف عرش طواف مىكنند. نبايد چنين بپندارى كه هدف طواف مادّى و فيزيكى خانه است، بلكه دلت بايد به ذكر صاحب خانه مشغول باشد تا آن جا كه جز به ياد او كلام را آغاز نكنى و جز به ياد او ختم نكنى.
8. استلام حجر:
حاجى بايد به هنگام استلام حجر توجّه داشته باشد كه با خدا بيعت مىكند تا از او فرمان برد و تصميم قطعى داشته باشد كه به اين بيعت وفا كند.
9. آويختن به پرده كعبه و چسبيدن به آن:
حاجى بايد با گرفتن پرده كعبه طالب قرب حق و محبّت الهى و شوق به ملاقات پروردگار باشد. به منظور تبرّك يافتن و اميد رهايى از آتش، پرده خانه را بگيرد، بلكه در دست زدن به هر جزئى از اجزاى خانه بايد نيّتش اين باشد كه اصرار در طلب آمرزش و آسايش داشته، ذهنش را به سوى واحد حقيقى متوجه كند و رهايى از عذاب را بخواهد.(3)
اما فلسفه حج:
امتحان شدن بندگان به وسيله حج.
عامل پايدارى امّت اسلامى.
مركز تجمّع امّت اسلامى.
عامل وحدت.
تحقّق روح فروتنى.
دور كردن عوامل خودبينى.
تمرين ساده زيستى.
خالص كردن بندگان.
نزول رحمت بر بندگان.
راه رسيدن به بهشت.
رسيدن به پاداش فراوان الهى.
خارج كردن تكبّر از قلب بندگان.
پرورش روح تواضع و فروتنى.
رسيدن به نعمتهاى الهى.
رسيدن به عفو و بخشش الهى.
تحقق مبارزه سخت با شيطان.(4)
پي نوشت ها:
1. نهج البلاغه، نشر موسسه امير المومنين قم، 1375 ش، خطبه 192 .
2. ابن ميثم بحراني، شرحنهجالبلاغه، نشر دار الكتب لاسلاميه تهران، ج 1، ص 467.
3. همان، ص 457-470.
4. دشتي، فرهنگ معارف نهج البلاغه، نشر موسسه امير المونين قم . 1375 ش ج 1، ص 504.
موفق باشید.
