خمس و زکات

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
با توجه به اين كه پرسش هاي شما پاسخ طولاني را مي طلبد ولي ما به طور مختصر به همه آن ها پاسخ دهيم:
اول: خمس و معني و آيه مرتبط به آن:
خمس، يك پنجم اموال را مي‌گويند و به هفت چيز خمس تعلق مي‌گيرد كه توضيح داده مي‌شود:
1 - منفعت كسب: يعني مالي كه انسان از طريق تجارت يا صنعت و ياكسب‌هاي ديگر به دست مي‌آورد. و از مخارج سال او و خانواده اش زياد بيايد.
2 - معدن: اگر از معدن طلا يا نقره يا مس يا سرب يا آهن يا نفت يا زغال يا سنگ يا فيروزه يا عقيق يا نمك و يا معدن‌هاي ديگر چيزي به دست آورد و به مقدار نصاب باشد.
3 - گنج: مالي است كه در زمين يا درخت يا كوه و يا ديوار پنهان باشد و كسي آن را پيدا كند.
4 - مال حلالي كه مخلوط به حرام باشد: اگر مال حلال به گونه اي با مال حرام مخلوط شود كه انسان نتواند آن هارا از يكديگر تشخيص دهد، بايد خمس تمام مال را بدهد.
5 - جواهري كه به واسطة فرو رفتن در دريا به دست مي‌آيد.
6 - غنيمت: اگر مسلمانان به امر امام (ع) با كفّار جنگ كنند و غنايمي در جنگ به دست آورند.
7 - زميني كه كافر ذمّي از مسلمان بخرد. كافر ذمّي به كافري گفته مي‌شود كه به صورت اقليت در كنار مسلمانان زندگي مي‌كند و شرايط ذمّه را پذيرفته است.
خمس، مال امام زمان (ع) است كه بايد تحويل حضرت گردد. ليكن در عصر غيبت تحويل فقيه جامع الشرايط مي‌شود.
خمس به دو نصف مساوي تقسيم مي‌شود: نيمي به عنوان سهم سادات كه با اجازة فقيه مي‌توان به سادات فقير داد و نيمي ديگر به عنوان سهم امام زمان (ع) است كه فقيه جامع الشرايط طبق صلاحديد براي ارتقاي حوزه‌هاي علميه و امور خيرية ديگر مصرف مي‌نمايد.(1)
در قرآن مجيد به يك مورد اشاره شده است:
وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‏ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ (2)
و اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز فرقان كه دو گروه به هم رسيدند نازل كرده‏ايم ايمان آورده‏ايد، بدانيد كه هر گاه چيزى به غنيمت گرفتيد خمس آن از آن خدا و پيامبر و خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و در راه ماندگان است. و خدا به هر چيز تواناست.
دوم : زكات و معني و آيات مرتبط به آن:
واژه «زكات» را از دو جنبه مي توان نگاه كرد: يكي با توجه به معناي لغوي زكات و ديگري با توجه به اصطلاح فقهي آن. اگر معناي لغوي زكات را در نظر بگيريم، شامل خمس و صدقه هم مي شود؛ ولي اگر اصطلاح فقهي آن را لحاظ كنيم ، در مقابل خمس و صدقه قرار مي گيرد.
اما زكات در عرف قرآن اين گونه نيست كه هميشه به معناي زكات فقهي باشد؛ بلكه در معناي لغوي آن و اعمّ از اصطلاح فقهي آن استعمال شده است و اگر مى بينيم امروزه وقتى زكات گفته مى شود، ذهن منصرف به زكات واجب فقهي مي شود، از اين جهت نيست كه بر حسب لغت عرب، زكات منحصر در همين اصطلاح فقهي باشد؛ بلكه به خاطر اين است كه در مدت هزار و چند سال گذشته از عمر اسلام، متشرعه و مسلمين، زكات را در همين اصطلاح به كار برده اند، و گرنه در حقيقت، زكات در لغت، مخصوصا اگر در مقابل نماز قرار گيرد، به معناى انفاق مال در راه خدا و مرادف آن است، كما اين كه همين مطلب از آياتى كه احوال انبياى سلف را حكايت مى كنند به خوبى استفاده مى شود، مانند اين آيه كه در باره حضرت ابراهيم و اسحاق و يعقوب مى فرمايد:« وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ». (3)
و راجع به حضرت اسماعيل(ع) مى فرمايد:« وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا». (4)
و راجع به حضرت عيسى (ع) در گهواره مى فرمايد:« وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا» . (5)
و ناگفته پيداست كه در شريعت ابراهيم و يعقوب و اسماعيل و عيسى (عليهم السلام) زكات به آن معنايى كه در اسلام است نبوده است.
و همچنين خداوند متعال مى فرمايد:« قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى» (6) و مى فرمايد:« الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى» (7) و آيات ديگرى كه در سوره هاى مكى و مخصوصا سوره هايى كه در اوايل بعثت نازل شده مانند سوره « حم سجده» و امثال آن كه اين سوره ها وقتى نازل شدند كه اصولا زكات به معناى معروف و مصطلح هنوز واجب نشده بود، و اين استعمال نشان مي دهد كه معناي زكات در قرآن، اعمّ از اصطلاح فقهي آن است و تنها برخي از اين آيات در خصوص بيان حكم زكات اصطلاحي و بيان مسائل آن مي باشد. (8)
از سوي ديگر بايد اين نكته را هم متذكر شويم كه بسياري از احكام الهي اين گونه اند كه، اصل حكم آن ها در قرآن بيان شده اما تفصيل مسائل آن در قرآن كريم بيان نشده است و تبيين و تفصيل آن ها بر عهده رسول خدا (ص) و اولي الامر كه ائمه معصومين (عليهم السلام) هستند، نهاده شده است؛ چنان كه خداوند متعال مي فرمايد: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم؛ (9) و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم، تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى» .
و يا مي فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في شَيْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْويلاً؛ (10) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را [نيز] اطاعت كنيد؛ پس هر گاه در امرى [دينى‏] اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به [كتاب‏] خدا و [سنت‏] پيامبر [او] عرضه بداريد، اين بهتر و نيك‏فرجام‏تر است!».
سوم: زكات فطره و معني و حديث مرتبط به آن:
«زكات فطره يا فطريه » يكى از زكات هاى واجب است كه همه‌ساله بر هر فرد مكلّف واجب مى‌شود كه بايد آن را با قصد قربت و نزديك شدن به خداوند متعال به مصرف فقرا و مستمندان جامعه برساند؛(11) در اين موضوع آيه خاصي وجود ندارد. اما در حديثى از حضرت امام جعفر صادق (ع) چنين نقل شده است: «پرداخت فطريه كامل كنندۀ روزۀ ماه مبارك رمضان است، همانگونه كه صلوات بر پيامبر اكرم (ص) كامل كنندۀ نماز مى‌باشد و كسى كه روزه بگيرد ولى‌ فطريۀ خويش را نپردازد روزه‌اش مورد قبول خداوند نيست همان‌گونه كه اگر در تشهد نماز بر پيامبر اكرم (ص) درود نفرستد نمازش مورد قبول نيست. و پرداخت اين نوع زكات چنان كه از برخى روايات ديگر به دست مى‌آيد انسان را از مرگ هاى ناگهانى حفظ مى‌نمايد.(12)
چهارم: انفاق و معني و آيه مرتبط به آن:
در معارف اسلامي، انفاق مفهوم گستردهاي دارد، به معني بذل نمودن و هزينه كردن هر چيزي است كه خداوند روزي انسان نموده است، اعم از مال، علم، قدرت، مقام و منصب، محبّت و...بر اين اساس هر مالي يا اقدامي براي حفظ آبرو و شخصيت خود يا ديگران هزينه شود، انفاق به حساب مي آيد.(13)
چنانچه خداوند مي فرمايد: « خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها...؛ (14) از اموال آنها صدقه‏اى (به عنوان زكات) بگير، تا به وسيله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى، و زكات دادن مال سبب رشد و نموي اموال مي گردد.
پي نوشت ها:
1. توضيح المسائل مراجع، تهيه سيد محمدحسن بني هاشمي، ناشر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ هفدهم، 1390ش، ج 2، ص 13ـ 59.
2. انفال (8) آيه 41.
3. أنبياء (21) آيه 73.
4. مريم (19) آيه 55.
5. مريم (19) آيه 31.
6. أعلي (87) آيه 14.
7. ليل (92) آيه 18.
8. علامه طباطبايي، الميزان، ترجمه موسوى همدانى ،ناشر دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، 1374 ش، نوبت5، ج‏6، ص1.
9. نحل (16) آيه 44.
10. سوره نساء (4) آيه 59.
11.نجف‌آبادى، حسين على منتظرى، معارف و احكام نوجوانان، در يك جلد، نشر سرايى، قم - ايران، اول، 1423 ه‍ ق ، ص309.
12. محدث عاملى‏،تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة،ناشرآل البيت‏، قم‏، سال 1409 ق‏، نوبت اول‏، باب 1 از ابواب زكات فطره، حديث 5، ج 9، ص 318 و 328.
13. مكارم شيرازي ناصر، تفسير نمونه،دارالكتب الاسلاميه، ج1، ص105 تا 107؛ ج 18، ص 136.
14. سوره توبه، آيه 103.
موفق باشید.