مثبت اندیشی

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
بررسي مسئله مثبت انديشي در آيات و روايات در قالب مباحث حسن ظن قابل پيگيري و تحقيق است.
حسن ظن در لغت به معناي «گمان نيك و خوش بيني»؛ در مقابل سوء ظن به معناي «بد گماني و بد بيني» مي‌ باشد. در تعريف اصطلاحي«نيك انگاري درباره خداوند، فعل و انفعالات جهان و نيز پندار، گفتار و كردار انسانها، خوش بيني، مثبت نگري يا به تعبير روايات اسلامي حسن ظن نام دارد.»
اسلام با ايجاد نيروي ايمان در قلوب پيروان خود اصل خوش بيني و اعتماد را در ميان آنها گسترش داده و مسير اجتماع را به محيط مطلوبي كه مملو از اطمينان و آرامش است سوق مي دهد. البته اسلام، خوش گمانيِ ساده انگارانه را نمي‌پذيرد و آن را فريب خوردن شخص مي‌داند، ولي در جايي كه هيچ دليل آشكاري بر بدگمان شدن به ديگران وجود ندارد، سفارش اسلام، خوش بيني و خوش گماني است تا بدين گونه، شخص از پيامدهاي برآمده از بدگماني همانند قضاوت ‌هاي شتاب ‌زده، بدگويي، درگيري و اختلاف در امان بماند و جامعه دچار تنش نشود.
در روايتي حضرت علي(ع)، مي فرمايند:
« ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلًا.» (1)
«اعمال برادر ديني ات را بر نيكوترين وجهي تفسير و توجيه كن، مگر اين كه دليلي بر خلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخني كه از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر تا هنگامي كه مي تواني براي آن توجيهي مناسب و راه صحيح داشته باشي.»
از جمله مهمترين فضائلي كه در رشد و تكامل انسان و نيز در وحدت و تكامل مادي و معنوي جامعه نقش بسزائي دارد، حسن ظن مي باشد. ارزش اين فضيلت وقتي معلوم مي شود كه بدانيم اميد و نشاط در زندگي و جامعه در سايه آن حاصل مي شود. پيشوايان دين اين موضوع را در روايات خود تأكيد كرده اند و بزرگان و فقها نيز بابي مستقل براي آن گشوده اند. در مقابل اسلام به طور صريح با مسئله بدبيني و بدگماني مبارزه مي كند و مسلمانان را از اين بيماري خطرناك برحذر داشته و به حسن ظن رهنمون مي سازد.
نيك گماني، افزون بر اين كه يكي از عوامل زمينه ساز ارتباط سالم با افراد جامعه است، به نوبه خود داراي ثمرات و رهاوردهايي است كه به برخي از مهمترين آنها اشاره مي شود:
1 . حسن نيت: نيت، جان عمل است، از اين رو، درستي و سلامتي عمل در گرو پاكي و خلوص آن است و اگر نيت، نا خالص باشد عمل نيز به همان اندازه عيب ناك و آفت زده خواهد شد، به همين دليل، خلوص و پاكي نيت، پالايش و پاكي عمل را در پي خواهد داشت. حسن نيت با چنين نتايجي نيكو، يكي از رهاوردهاي حسن ظن است، چنان كه امام علي(ع) مي فرمايد:« مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ حَسُنَتْ نِيَّتُه‏»(2)
«هركس گمانش نيكو باشد، نيتش نيكوست»
2. خو گرفتن با ديگران (جامعه گرايي): از آن جا كه بد گماني به دوري از ديگران، به ويژه مظنونان مي انجامد، نقطه مقابل آن، كه حسن ظن است، ايجاد ارتباط ديگران را در پي دارد. چنان كه در برخي روايات آمده است:
« مَنْ لَمْ يُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ كُلِّ أَحَد» (3)
«هر كس پندار نيك را(در ذهن و عمل) به كار نگيرد از هر كسي هراسناك مي شود.»
مفهوم اين حديث آن است كه هركس داراي حسن ظن باشد با ديگران، جز در مواردي استثنايي، انس مي گيرد.
4. سلامتي دين: يكي از عوامل سلامتي دين، گمان نيكوست، چنان كه خداوند متعال مي فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْم» (4) « اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از بسيارى از گمانها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمانها گناه است» امام علي(ع) نيز مي فرمايد: « حُسْنُ الظَّنِّ ... وَ سَلَامَةُ الدِّين‏»(5)
«پندار نيك ... سلامتي دين است.»
در روايتي ديگر مي خوانيم:« حُسْنُ الظَّنِّ ... يُنْجِي مِنْ تَقَلُّدِ الْإِثْم‏»(6)«نيكوئى گمان، انسان را از برگردن گرفتن گناه نجات مي دهد.»
5 . آرامش دل:
در روايتي از حضرت علي (ع) مي خوانيم: «حُسْنُ الظَّنِّ رَاحَةُ الْقَلْبِ ...» (7) «نيك پنداري، مايه آسايش و آرامش دل است.»
6. كاهش اندوه: گرچه اندوه ها، دل گرفتگي ها، ناكامي ها، شكست ها و مانند آن از ويژگي هاي زندگي دنيايي انسانهاست، راه هايي براي پيشگيري و كاهش آنها نيز هست كه يكي از آنها حسن ظن و نيك گماني است، چنان كه در سخن امام علي(ع) اين گونه بيان شده است: « حُسْنُ الظَّنِّ يُخَفِّفُ الْهَم‏»(8)«پندار نيك، اندوه را مي كاهد.»
7. جلب محبت: حضرت علي(ع) فرمودند:« مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ بِالنَّاسِ حَازَ مِنْهُمْ الْمَحَبَّةَ.»(9)
«هر كس به مردم نيك گمان باشد، محبت و مهر آنان را به دست خواهد آورد.»
8 . بهشت: رهاورد نهايي حسن ظن دستيابي و بهره مندي از بهشت جاودان الهي است. اميرالمومنين(ع) در اين زمينه فرمودند: «مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ فَازَ بِالْجَنَّة»(10)
«هر كس گمانش نيكو باشد بر بهشت، دست مي يابد.»
مباحث ديگري در خصوص اقسام حسن ظن و راههاي دستيابي به حسن ظن و ...از ديدگاه آيات و روايات وجود دارد كه براي مطالعه تفصيلي مي توانيد به نوشتار مذكور (11) و ساير منابع مراجعه نماييد.
پي نوشت ها:
1. كليني، محمد بن يعقوب، كافي، تهران، دار الكتب الإسلامية‌، 1407 ه‍ ق‌، ج‏2، ص 362.
2. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات، 1366ش، ص 92.
3. همان، ص 254.
4. حجرات(49) آيه 12.
5. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات، 1366ش، ص253.
6. همان.
7. همان.
8. همان.
9. همان.
10. همان
11. ر.ك: سايت پژوهه به آدرس:
http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=39389
موفق باشید.