اگر شیطان بر ادم سجده میکرد تکلیف بهشت و جهنم-امتحان-نفس لوامه واماره و.....چه بود وایا دستور از طرف خدا مبنی بر سجده بر ادم برای فرشتگان و شیطان وجود داشت فرض بر متبت بودن جواب ایا مجاز به مخالفت بود که این ناقض علم خداوند است که با علم به عصیان شیطان باز او را در زمره فرشتگان قرار داده
با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
در پاسخ قسمت اول سوال شما بايد گفت كه سجده كردن و يا نكردن شيطان ربطي به مسئله بهشت و جهنم و امتحان الهي و... ندارد و به عبارت ديگر وجود آنها وابسته به سجده نكردن شيطان نبوده است تا در فرض سجده كردن شيطان وجود آنها هم منتفي شود بلكه از آيات قرآن به دست مي آيد كه خلقت انسان به عنوان خليفه اي در روي زمين (1) و خلقت بهشت و جهنم و امتحان انسان ها (2) و... از قبل مورد اراده خداوند بوده است حال چه شيطان باشد و چه نباشد .
در نتيجه حتي اگر بر فرض شيطان بر حضرت آدم سجده مي كرد و از جمع فرشتگان طرد نمي شد باز هم بهشت و جهنم و امتحان انسان ها از سوي خداوند وجود داشت زيرا از ديدگاه قرآن تنها عامل عصيان انسان و بهشتي و جهنمي شدن او وجود شيطان نيست تا با فرض نبود او وجود اينها بي معنا شود بلكه بر اساس آيات قرآن عامل اصلي عصيان انسان و جهنمي شدن او ، تبعيت از نفس امّاره و هواي نفس است نه شيطان و شيطان تنها دعوت كننده و وسوسه گر است چنانچه قرآن مي فرمايد: هنگامي كه كار تمام مي شود شيطان مي گويد: خداوند به شما وعده حق داد و من به شما وعده (باطل) دادم و تخلف كردم. من بر شما تسلطي نداشتم جز اين كه دعوتتان كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد بنابراين مرا سرزنش نكنيد و خود را سرزنش كنيد. (3)
در نتيجه شيطان در اين زمينه تنها نقش وسوسه گري داشته است كه باعث داغ تر شدن تنور آزمايش شده است، مثل بادي است كه آتش نفس امّاره را شعله ور تر مي كند. لذا حتّي اگر شيطان نبود ، هواي نفس و وسوسه هاي نفساني انسان را در بوتة آزمايش قرار مي داد (4) و عده اي با پيروي از وسوسه هاي نفساني دست به معصيت مي آلودند و خود را جهنمي مي كردند؛ همانگونه كه خود ابليس، بدون اينكه توسّط كسي وسوسه شود از ناحيه ي نفس خودش گمراه شد.
در پاسخ قسمت دوم سوال كه آيا دستور از طرف خدا مبني بر سجده بر آدم براي فرشتگان و شيطان وجود داشت؟ مي گوييم كه آري، بر اساس آيات قرآن، خداوند بعد از خلقت حضرت آدم (ع) به تمام فرشتگان كه در آن موقع شيطان هم در جمع فرشتگان بود دستور سجده بر آدم داده است چنانچه مي فرمايد: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ؛ (5) و(ياد كن) هنگامي را كه به فرشتگان گفتيم: براي آدم سجده كنيد همگي سجده كردند جز ابليس كه سر باز زدو تكبر ورزيد و (به خاطر نافرماني و تكبرش) از كافران شد.
اما در مورد قسمت آخر سوال كه اگر دستور بر سجده بر آدم وجود داشت آيا شيطان مجاز به مخالفت بود يا نه؟ در صورت مجاز بودن باعث نقض علم خدا نمي شود؟ مي گوييم كه بر اساس آيات قرآن شيطان از طايفه جن است (6) و جنيان همانند انسان ها موجودي داراي اراده و اختيار و تكاليف ديني و رسولان الهي هستند در نتيجه شيطان هم موجودي داراي اراده و اختيار بوده است (7) كه خداوند متعال هر دو راه را به او نشان داده است، و مي توانست به راه راست برود و هرگز گمراه نشود زيرا شيطان از روز اول خلقتي پاك داشت و در جمع ملائكه بود بنابراين خداوند ابليس را از روز اول شيطان نيافريد، او خودش خواست شيطان باشد.(8)
اما بايد توجه داشت كه مختار و داراي اراده بودن شيطان منافاتي با علم پيشين الهي بر عصيان شيطان و قرار دادن او در زمره ملائكه ندارد. زيرا هر چند كه خداوند بر اساس علم پيشين خود مي داند كه شيطان با سوء استفاده از قوه اختيار خود در آينده عصيان خواهد كرد ولي اين علم خدا باعث نمي شود كه خداوند او را قبل از ارتكاب گناه و جرم مجازات كند و با اين كه او عابد است از جمع فرشتگان بيرون براند. لذا اگر خداوند از اول شيطان را طرد مي كرد و او را از خود مي راند مجازات قبل از ارتكاب جرم لازم مي آمد كه امري ناعادلانه و عقلا قبيح است و بر خداوند محال است و بدين خاطر است كه بعد از ارتكاب جرم و عصيان و اتمام حجت با او، خداوند او را از جمع فرشتگان بيرون انداخت و از خودش طرد كرد.
پي نوشت ها:
1. بقره(2) آيه 30.
2. بقره(2) آيه 155.
3. ابراهيم(14) آيه 22.
4. ناصرمكارم شيرازي، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ بيستم، 1380، ج 19، ص 346.
5. بقره(2) آيه 34.
6. كهف(18) آيه 50.
7. علامه طباطبايي، الميزان، دفتر انتشارات اسلامي، قم، ج20، ص21.
8. مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 19، ص 346.
موفق باشید.
