قیاس

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
توجه داشته باشيد كه به كار گرفتن هر قياسي حرام نيست. به طور كل دو نوع قياس داريم:
1. قياس منطقي: استدلالي است از كل به جزء كه اگر مقدمه‌هاي آن درست باشند، نتيجه به دست آمده حتما درست است.
منظور از قياس در منطق اينست كه هر گاه دو يا چند فرض را درست و مطمئن بدانيم و رابطه اين فرض‌ها چنان باشد كه بناچار از اين فرض‌هاي صحيح، نتيجه‌اي منطقي به‌دست آيد، اين نتيجه را بايد پذيرفت. اگر ما اين نتيجه منطقي يعني همان گزاره را نپذيريم دچار تناقض خواهيم شد.
به عبارت ديگر قياس، گونه‌اي برهان منطقي است كه در آن از دست كم دو قضيه (فرض مقدماتي، پيش‌گزاره)، گزاره اي (نتيجه) استنتاج مي‌شود.
براي نمونه، وقتي بگوييم: ماه سياره است.(پيش‌گزاره اول) و هر سياره مي‌چرخد. (پيش‌گزاره دوم) پس بر پايه قياس نتيجه مي شود: ماه مي‌چرخد. (گزاره)(1)
اين نوع از قياس بسيار پر كاربرد بوده و در زندگي روزمره نيز از آن استفاده فراواني مي كنيم و مشكلي هم ندارد.
2. قياس فقهي: به معني استخراج حكم مساله با استفاده از تشابه به مساله اي ديگر است كه حكمي در مورد آن وجود دارد. قياس فقهي معادل تمثيل در علم فلسفه و منطق است و از ديد فقهاي شيعه طبق روايات قياس در استخراج احكام فقهي باطل و حرام است.(2) طبق روايت شيخ صدوق أبان از حضرت صادق(ع)پرسيد: در مورد مردي كه انگشت زني را قطع كرده بود. فرمودند: ده شتر ديه است. عرض كرد: اگر دو انگشت او را قطع كرده باشد، فرمود: بيست شتر ديه است. عرض كرد: اگر سه انگشت بريده باشد، فرمود: سي شتر ديه است. عرض كرد: اگر چهار انگشت قطع كرده، فرمود: بيست شتر ديه است. در اين‌جا سائل تعجب كرده و علت را مي‌پرسد، حضرت مي‌فرمايد: «مهلاً يا أبان» اين حكم رسول خدا (ص)مي‌باشد. آيا مي‌خواهي قياس كني «والسنة اذا قيست محق الدين» اگر سنت مورد قياس قرار گيرد، دين نابود مي شود.(3)
قياس مع‌الفارق يا مقايسه نادرست يا مغالطه تمثيل از طريق اهمال در شرايط استدلال استقرايي پديد مي‌آيد كه موضوع آن سرايت حكم يك امر به امر ديگر باشد بدون آن كه شباهت كاملي ميان آن‌ها وجود داشته باشد. مثال:
معلم به دانش‌آموز گفت: تو مي‌گويي من يادداشت به سر جلسه امتحان آورده‌ام، ولي استفاده نكرده‌ام. اين حرف تو مثل اين است كه كسي با اسلحه وارد بانك شود و چون او را به جرم سرقت مسلحانه دستگير كنند، بگويد من به كسي شليك نكرده‌ام.
تشابه كاغذ يادداشت در جلسه امتحان به اسلحه در بانك درست نيست؛ زيرا ورود مسلحانه به بانك هرچند غيرطبيعي و جرم ‌است؛ اما وارد شدن به بانك با اسلحه، مطلقاً سرقت مسلحانه محسوب نمي‌شود، ولي آوردن يادداشت در جلسه امتحان مطلقا ممنوع است.(4)
پي نوشت ها:
1. جناتى‏ شاهرودى، محمد ابراهيم، ‏منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى، ج ۱، ص ۲۶۵ و ۲۶۶ با اندكي تصرف.
2. مجلسى، محمد تقى، لوامع صاحبقراني، ‏مؤسسه اسماعيليان، قم‏، چاپ دوم‏، ۱۴۱۴ ق، ج ‏۷، ص ۲۷۵.
3. عاملي، شيخ حر، وسايل الشيعه، موسسه آل البيت(ع)، قم، 1409ق، ج29، ص352.
4. منبع دانشنامه آزاد ويكي پديا، ذيل عنوان قياس مع الفارق http://fa.wikipedia.org
موفق باشید.