بی بی شهربانو

با سلام و آرزوي قبولي طاعات و عبادات شما و سپاس از ارتباط تان با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
با رجوع به منابع مختلف درمى‏يابيم (1)كه از ميان امامان شيعى بيش ترين اختلاف درباره نام مادر امام سجاد(ع) وجود دارد(2) تا جايى‏كه برخى از محققان با استفاده از منابع مختلف چهارده نام(3) و برخى ديگر تا شانزده‏(4) نام براى مادر حضرت ذكر كرده‏اند(5). مجموع اين نام‏ها چنين است:1. شهربانو، 2. شهربانويه، 3. شاه زنان، 4. جهان شاه، 5. شه زنان، 6. شهرناز، 7. جهان بانويه، 8. خوله، 9. برّه، 10. سلافه، 11. غزاله، 12. سلامه، 13. حرار، 14. مريم، 15. فاطمه، 16. شهربان.
با آن كه در منابع تاريخى اهل سنّت روى نام‏هايى چون سلافه، سلامه، غزاله بيش تر تأكيد شده(6)اما در منابع شيعى و به خصوص منابع روايى آنان، نام شهربانو بيش تر مشهور شده است. (6)
بنا به نوشته برخى از محققان(7): اولين بار اين نام در كتاب «بصائر الدرجات» محمد بن حسن بن فروخ صفار قمى (م290ه. ق) ديده شده است. (8) بعدها محمد بن يعقوب كلينى، محدّث معروف شيعى (م 329 ه. ق) روايت همين كتاب را در كتاب كافى آورد. (9). بقيه منابع يا از اين دو منبع بهره گرفته و يا آن كه رواياتى ضعيف و بدون سند معتبر را در نوشته‏هاى خود آورده‏اند. (10)
در اين روايت آمده است:
چون دختر يزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشيزگان مدينه براى تماشاى او مي آمدند. بعد از گفتگويي كه بين دختر يزدگرد و عمر پيش آمد، امام علي(ع) به عمر فرمود: به او اختيار ده كه خودش مردى از مسلمانان را انتخاب كند و در سهم غنيمتش حساب كن. عمر به او اختيار داد. دختر آمد و دست خود را روى سر حسين(ع) گذاشت. على(ع) به او فرمود: نام تو چيست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلكه شهربانويه باشد. سپس به حسين فرمود: اى اباعبدالله! از اين دختر بهترين شخص روى زمين براى تو متولد مى‏شود. على بن حسين(ع) از او متولد گشت. حضرت را ابن الخيرتين (پسر دو برگزيده) مى‏گفتند؛ زيرا برگزيده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارسى». (11)
اين روايت از جهت سند و متن محل بحث واقع شده است. از جهت سند در آن افرادى مانند ابراهيم بن اسحاق احمر(12) و عمرو بن شمر وجود دارند كه به غلوّ متهم شده اند. علماي شيعه آن دو را مورد تأييد قرار نداده‏اند. (13) از جهت متن نيز اشكالاتي دارد، از جمله: اسارت دخترى از يزدگرد در زمان عمر و به ازدواج امام حسين درآمدن محل ترديد است. در هيچ‏ يك از منابع معتبر شيعى به جز اين روايت، لقبى با عنوان «ابن الخيرتين» براى امام سجاد نقل نشده است.
از مهم‏ترين اسناد تاريخي كه مي‏توان درباره مادر امام سجاد(ع) به آن استناد كرد، نامه‏هاي منصور به محمد بن
عبدالله معروف به «نفس زكيه» است كه رهبري مخالفان طالبي (اولاد ابوطالب) را در مدينه بر عهده داشت و هميشه ميان او و منصور نزاع و درگيري بود.
در يكي از اين نامه‏ها كه منصور قصد ردّ ادعاهاي محمد مبني بر افتخار به نَسَب خود را داده چنين مي‏نگارد: «ما وُلِدَ فيكم بعد وفاة رسول الله(ص) افضل من علي بن الحسين و هو لاُُمّ ولد».(14) يعني، بعد از رحلت پيامبر خدا(ص) در ميان شما شخصيتي برتر از علي بن حسين «امام سجاد(ع)» ظهور نكرده، در حالي‏كه او فرزند ام ولد (كنيز داراي فرزند) بود.
جالب آن است كه هيچ اعتراضي ـ نه از سوي محمد و نه از سوي ديگران ـ به اين فقره شنيده نمي‏شود كه علي بن حسين(ع) فرزند كنيز نبود؛ بلكه فرزند شاهزاده‏اي ايراني بود! در حالي‏كه اگر اين داستان واقعيت داشت، حتماً محمد بن عبدالله براي پاسخ دادن، به آن استناد مي‏كرد.
شهيد مطهري نيز ازدواج شهربانو دختر يزدگرد سوم را با امام حسين مشكوك دانسته و مي‌نويسد:
مورخان عصر حاضر عموماً در اين قضيه تشكيك مي‌كنند و آن را بي اساس مي‌دانند... وسعيد نفيسي در تاريخ احتماعي ايران، آن را افسانه مي‌داند.(15)
مجموعه اين قرينه‏ها ما را به اين نتيجه مي‏رساند كه دست جعل در ساختن مادري ايراني با اين اوصاف براي امام سجاد(ع) دخالت داشته و عمداً ديدگاه‏هاي ديگر درباره مادر آن حضرت(ع) ـ بويژه ديدگاه‏هايي كه او را از كنيزكان بلاد ديگر همانند سند مي‏داند ـ ناديده گرفته است. در حالي‏كه تا قبل از اواخر قرن سوم بيشتر ناقلان، او را از كنيزان سِند يا كابل مي‏دانستند.(16)
از مطالب قبل. هم‌چنين از سوي محققان معاصر با دلايل قطعي ثابت شده است كه بقعه بي‏بي شهربانو - كه در كوهستان شرق ري معروف به كوه بي‏بي شهربانو پديدار است - هيچ ربطي با مادر امام(ع) ندارد و بنايي است كه در قرون بعدي ساخته شده است. چنان‏كه تاريخ ساخت صندوق منبت كاري آن سال 888 ق را نشان مي‏دهد و درب منبت كاري آن كار عهد صفوي است و الحاقاتي از هنر دوره قاجاريه دارد.(17)
عدم ذكر چنين بقعه‏اي در آثار شيخ صدوق - كه خود ساليان دراز در ري مي‏زيسته و به آن آشنايي كامل داشته - مؤيد ديگري بر عدم وجود اين بقعه در قرن چهارم و در زمان شيخ صدوق (متوفي 381 ق) است.
ديگر نويسندگاني هم كه به ذكر احوال عبدالعظيم حسني و شخصيت‏هاي بزرگ مدفون در ري پرداخته‏اند، نامي از چنين بقعه‏اي نبرده‏اند.
اين احتمال وجود دارد كه در قرون بعدي زني پارسا با نام شهربانو در اين مكان دفن شده و با گذشت ساليان، مردمان آن سامان او را با مادر امام سجاد(ع) - كه در آن زمان مشهور به شهربانو بوده - اشتباه گرفته‏اند و يا برخي اين اشتباه را در زبان مردم انداخته و با انگيزه‏هايي به تقويت آن پرداخته‏اند.(18)
بنابراين دراصل وجود چنين همسري براي امام حسين (ع) ترديد جدي وجود دارد . واگر ان حضرت چنين همسري داشته ، در كربلا نبوده ، وشايد اصلا در ان زمان از دنيا رفته باشد .
براي آگاهي بيش تر به كتاب زندگاني علي بن الحسين (ع) از دكتر جعفر شهيدي مراجعه كنيد.
پي نوشت ها:
1. ملاآقا دربندى، اكسير العبادات فى اسرار الشهادات، ج 3، ص 110. بي تا بي جا ؛مهدي پيشوائي ، سيره پيشوايان، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1379، چاپ يازدهم، ص234.
2. سيد جعفر شهيدي، زندگاني علي بن الحسين(ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي،1374 ش، چاپ ششم، ص11.
3. همان، ص 10 و 11.
4. مقاله «حول السيدة شهربانو» نوشته شيخ محمد هادى يوسفى، مندرج در مجله رسالة الحسين(ع)، سال اوّل، شماره دوّم، ربيع‏الاول 1412.
5. علامة المجلسي، بحار الأنوار، بيروت - لبنان، ناشر دار إحياء التراث العربي سال چاپ 1403 - 1983 م ر، ج 46، ص 8-13.
6. افتخارزاده، محمودرضا، شعوبيه ناسيوناليسم ايراني، ص‏305.
7. ‏زندگانى على بن الحسين(ع)، ص 12.
8. بحارالانوار، ج 46، ص 9، ح 20.
9. الشيخ الكليني، الكافي، تحقيق، تصحيح و تعليق علي أكبر الغفاري، ناشر دار الكتب الإسلامية، طهران، ج 1، ص 466.
10. براى آگاهى از سير تاريخى شهربانو در منابع ر. ك: شعوبيه ناسيوناليسم ايرانى، ص 289-337.
11. اصول كافى، ج 1، ص 467.
12. آيت الله خويى، معجم رجال الحديث، ج 1، ص 202 و ج 13، ص 106.
13. همان.
14. ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ج 2، ص 570.
15. شهيد مطهري، خدمات متقابل اسلام و ايران، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1362 ه ش، ص108-109،
16. حول السيده شهر بانو، ص 28.
17. شعوبيه، ص 326.
18. ر.ك : ري باستان (نوشته كريميان) و دانشنامه ايران و اسلام، ذيل كلمه شهربانو.

موفق باشید.