آیا اسلام کاملترین دین نیست پس این قضیه کنیز وغلام چیست؟
و....
از منظر اسلام داستان غلامان و کنیزان همان برده داری متداول و شناخته شده است و اصولا این بردگان دارای دو قسمتند :
برده مرد یا غلام(عبد) و برده زن یا کنیز(اَمه) ؛ هرچند هر یک از این دو قسم بر اساس اصول و شرایطی به انواع و اقسام گوناگونی تقسیم می شوند مانند : مکاتب، مدبّر ، ام ولد و... که هریک احکام و شرایط خاص خود را در موضوعات مشخصی دارند ؛ ولی در نکاه کلی همه برده ها وضعیت مشابهی دارند . هرچه دارند، در اختیار مولاست . موظفند تا وقتی که از جانب مولا آزاد نشده اند یا به طریقی آزادی خود را به دست نیاورده اند، توان و بهره های وجودی خود را در اختیار مولا قرار دهند . ضوابط برخورد با بردگان و کیفیت خرید و فروش و حقوق معینی که اسلام برای این افراد در نظر گرفته را می توانید در این منبع بیابید (1) .
اما در مورد تبیین جایگاه کنیز و غلام و مجموعه بردگان در اسلام قبل از هر چيز توجه به اين نكته مهم ضروري است كه اسلام بردگی را ابداع نکرده است، بلکه در عصری که مسئله بردگی با تار و پود جوامع بشر آمیخته بود، آن را به عنوان امری که وجود دارد، پذیرفته و با بیان دستورهایی و پیش رو قرار دادن رویکردی منطقی در جهت رهایی بردگان و حذف این فرهنگ غلط گام برداشت که البته در این امر بسیار موفق بوده است .
این که چرا اسلام به یکباره و به صورت انقلابی در جهت رهایی بردگان گام بر نداشت، بلکه در جهت رهایی تدریجی آنان کوشید،سوال مهمی است ؛ اما پاسخ آن این است که رهایی دفعی، مشکلاتی را به دنبال داشت که اگر نظام غلطی در بافت جامعه ای وارد شود، ریشه کن نمودن آن به زمان و برنامه حساب شده ای نیاز دارد. در غیر این صورت نمی توان آن را ریشه کن نمود. درست مانند انسانی که به بیماری خطرناکی مثل اعتیاد مبتلا شده و بیماریش کاملاً پیشرفت نموده است. آزادی دفعی بردگان ممکن بود مفاسدی را در پی داشته باشد :
1ـ اگر اسلام یک باره و به طور کلی بردگی را لغو می کرد، نظام اقتصادی و اجتماعی مردم به ناگاه از هم می پاشید؛ در این صورت بردگان که فاقد کار و زندگی و خانه و مسکن بودند، ممکن بود از جهت معیشتی و اقتصادی جامعه را به بحران سوق دهند. این هم به ضرر بردگان بود و هم به ضرر دیگران.
2ـ اگر بردگان به یک باره آزاد می شدند، با توجه به ظلم و ستمی که در طول سالیانی دراز متحمل شده بودند، به انتقام جویی روی می آوردند و سرانجام امنیت عمومی، وضع سیاسی جامعه و شرف انسانی متحمل خسارات فراوانی می شد.
3ـ اسلام در مسیر حرکت تکاملی خویش خواه ناخواه با جنگ هایی روبه رو می شد و اسیر می گرفت. حال اگر اسیران را یک باره آزاد می کرد، ممکن بود بار دیگر توطئه نمایند و با مسلمانان دیگر بار بجنگند. اسلام راه بهتری را انتخاب نمود؛ اوّل اسیران جنگی را به صورت غلامان و کنیزان وارد خانه مسلمانان نمود و به مسلمانان سفارش نمود که با آنان خوش رفتاری نمایند، تا از نزدیک خوبی های مسلمانان را بنگرند و تدریجاً با فرهنگ و اخلاق اسلامی آشنا شوند و از دشمنی با اسلام دست بردارند و به تدریج آزاد شوند. در این صورت نه تنها با اسلام و مسلمانان دشمنی نمی ورزند، بلکه به یاوران و سربازان اسلام تبدیل می شوند.
اسلام برای از بین بردن پدیده بردگی برنامه هایی را ارائه داده است. اینک به بیان برخی می پردازیم:
ا) لغو همة راه های بردگی جز یک راه:
در عصر بعثت رسول برای بردگی راه های متعددی وجود داشت. یعنی از راه های مختلف، انسان آزاد تبدیل به برده می شود مانند اسارت در جنگ، حکم و خواست حاکمان وقت برای برده گرفتن افراد آزاد. طفلی که از ام ولد(مادری که کنیز است)به دنیا می آمد، هرچند پدرش آزاد بود. کسی که از رفتن به جنگ امتناع می کرد یا از جنگ فرار می کرد، تبدیل به برده می شد. کسانی که از کشور فرار می کردند و به کشور و قلمرو حکومت حاکم دیگر پناهنده می شد، حاکمان آن سرزمین آن ها را برده قرار می دادند. کسی که مرتکب جرایمی مانند قتل و دزدی می شد، یا به واسطه فقر گاهی انسان آزاد خود یا فرزندش را در معرض فروش قرار می داد. یا همسرش را به عنوان کنیز به فروش می رسانید. یا از طریق آدم ربایی و دزدیدن فرد آزاد او را برده قرار می داد یا اگر کسی در قمار می باخت و خود را گرو قمار می داد، بعد از باخت در قمار برده دیگری می شد.
اسلام تمام این راه ها را ملغی نمود و فقط بردگی را از طریق اسارت در جنگ قبول نمود.(2) بنابراین افراد در حقیقت اسیر جنگی هستند(اما شیوه نگهداری متفاوت و خیلی بهتر از روش معمول یعنی زندان) و استفاده از لفظ غلام و کنیز نباید این ذهنیت را ایجاد کند که همان نظام برده داری است لطفا به این نکته توجه شود.
ب) زشت شمردن انسان فروشی:
حال که یک سرچشمه بردگی آن هم به ناچار مورد پذیرش قرار گرفت، ممکن است از همین راه مردم سوء استفاده کنند و سایه شوم بردگی را بر جامعه اسلامی چیره گردانند. برای این که چنین اتفاقی نیافتد، اسلام آمد و خرید و فروش بردگی را بدترین و منفورترین معاملات اعلام کرد. پیامبر(ص) فرمود: "شرّ النّاس مَن باع النّاس؛(3) بدترین مردم کسی است که انسان ها را بفروشد".
ج) رفتار انسانی با بردگان:
اسلام در مورد رفتار انسانی با بردگان بسیار سفارش نموده . پیامبر(ص) فرمود: "کسی که برادرش زیردست او است، باید از آنچه می خورد، به او بخوراند . از آن چه می پوشد، به او بپوشاند . زیادتر از توانایی به او تکلیف نکند.(4)
هم چنین اسلام برای بردگان شخصیت انسانی بیان کرد تا آن جا که از نظر شخصیت انسانی، هیچ تفاوتی میان بردگان و افراد آزاد نمی گذارد و معیار ارزش را تقوا قرار می‌دهد.(5) نیز اسلام راه های فراوانی را برای آزادی بردگان در نظر گرفته است که با توجه به این راه ها خواه ناخواه بردگی از جامعه بشری زدوده می شود. راه ها به دو دسته تقسیم می شود:
راه استحبابی و سفارش های اخلاقی:
درباره پسندیده بودن آزاد نمودن بردگان، در سخنان رسول گرامی و امامان معصوم(ع) بسیار سفارش و تأکید شده است. پیامبر فرمود: "هر که برده مسلمانی را آزاد کند، خداوند او را از آتش جهنم آزاد می سازد".(6)
راه وجوبی و دستورهای قانونی:
اسلام افزون بر سفارش های اخلاقی و ارزش نهادن به آزاد نمودن بردگان، در موارد متعددی با دستورهای الزامی، مسلمانان را به آن وادار نموده است.
اینک نگاهی اجمالی به راه های قانونی برای آزادی بردگان:
آزادی بردگان از راه معاهده و مکاتبه (مکاتبه مشروط یا مطلق)؛ عتق تدبیر؛ تبعیت اشرف ابوین؛ عتق برای تملک انثی بر احدالعمودین؛ عتق برای تملک ذکر بر احد العمودین یا محارمی از زنان؛عتق سرایت؛ عتق استیلاد (ام ولد)؛ عتق مرضی، همانند کوری، جذام، لنگ و زمینگیر؛ مسلمان شدن عبد قبل از این که مولایش در محیط کفر مسلمان شود؛ اگر مولا وارث نداشته باشد، برده با مال آزادی به واسطه عهد و نذر و قسم. آزادی به واسطه کفاره در موارد مختلف مانند کفاره روزه، قتل خطایی .(7)
اما در این میان مهم ترین راهکار همان تلاش فرهنگی و تغییر رویکرد رفتار و نگرش مردم نسبت به بردگان بود که این امر بدون وجود الگوهای عملی امکان پذیر نبود . به همین خاطر پیامبر و ائمه علیهم السلام ، خود برده و کنیزانی را می خریدند . به واسطه رفتار انسانی خود و کرامتی که در حق آنان روا می داشتند ، به صورت عملی نحوه نگرش و برخورد جامعه با بردگان را تصحیح کرده تغییر می دادند . دستورات اسلام در خصوص بردگان را خود به بهترین شکل محقق می نمودند و زمینه تشویق دیگران به این امر می شدند .
به عنوان مثال کنیز در جامعه آن روز از ارزش و حرمتی برخوردار نبود ، اما پیامبر که دارای کنیزانی به نام های جویریه و صفیه بودند . هر دو را آزاد کرده و سپس با آن دو ازدواج نمودند (8) ، این رفتار تاثیر شگرفی در نوع رفتار و برخورد مردم با کنیزان داشت چون مردم می دیدند زنی که تا دیروز همچون حیوانات خرید و فروش می شد، به ناگاه همسر پیامبر و ام المومنین گشته، از بالاترین مقام و منزلت اجتماعی برخوردار شد .
اصولا رفتار و سیره اهل بیت درباره بردگان , از درخشان ترین فضایل اسلام در برخود با زیر دستان می باشد. همین رفتار شایسته , سبب شده بود غلامان و کنیزانِ ائمه , از آزادی خود خوشحال نشوند و تقاضا کنند برای همیشه غلام آن بزرگواران باقی بمانند. اکثر بردگان در خانه اهل بیت با معارف دینی و احکام الهی آشنا می شدند و از محضر آنان استفاده های علمی و عملی بسیاری می نمودند.
در نتیجه این افراد پس از آزادی , انسان هایی نمونه , مؤمن و حقیقت جو بودند و در مسیر ترویج حقیقت و اسلام ناب می کوشیدند .
به علاوه بهترین راه برای ریشه کن ساختن برده داری , آزاد ساختن آنان بود. اسلام آزاد ساختن بردگان را بسیار ستود . آن را کفاره بعضی گناهان قرار داد. رسول خدا و اهل بیت , به این سنت حسنه بسیار مقید بودند. مجلسی در بحار از سید بن طاووس و او از امام صادق علیه السلام روایت می کند که امام زین العابدین علیه السلام در آخرین شب ماه رمضان , غلامان و کنیزان خود را گِرد می آورد و می فرمود: من از بدی های شما در گذشتم , آیا شما از رفتار بدی که با شما کردم , در می گذرید؟
می گفتند: آقای ما! تو به ما بدی نکرده ای و ما از تو گذشتیم !
حضرت می فرمود:بگویید: خدایا! علی بن حسین از ما گذشت , از او درگذر و چنان که ما را آزاد کرد, از آتش دوزخ آزادش کن !
می گفتند: آمین !
آن گاه حضرت می فرمود: بروید! از شما گذشتم و به امید بخشش و آزادی , شما را در راه خدا آزاد کردم !
چون عید می شد, بدان ها پاداش گران می بخشید. حضرت در پایان هر رمضان , دست کم بیست تن برده و کنیز را که خریده بود, در راه خدا آزاد می کرد, چنان که غلامی را بیش از یک سال نزد خود نگاه نمی داشت و گاه در نیمه سال او را آزاد می ساخت. (9)
داشتن غلام و کنیز برای رسول خدا و ائمه را, نمی توان در تضاد با ناپسندی برده داری در اسلام دانست , زیرا این نوع برده داری به رابطه پدر و فرزندی بیش تر شباهت دارد تا به رابطه مولا و برده ! در نتیجه غلام و کنیز داشتن این بزرگواران بالاترین تبلیغ در مسیر آزادی بردگان یا لااقل آموزش رفتار صحیح و درست با ایشان و فرهنگ سازی درست در این زمینه بود .
پی نوشت ها:
1. عاملي، محمد بن مكي، اللمعه الدمشقيه، نشر علميه، قم، 1396ق، ص 232 به بعد.
2. مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه ، دار الکتب الإسلامیه ، تهران، چاپ اول، 1374 ش ، ج 21 ص 417
3. کلینی، کافی، ج 5، ص 114،نشر دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی تا .
4. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 141 و 142.نشر اسلاميه تهران ، بي تا
5. حجرات (49) آیة 13.
6. کافی، ج 4، ص 134. همان
7. محقق حلّى، نجم الدين جعفر بن حسن ، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام ، کتاب العتق ، مؤسسه اسماعيليان ، تهران ، 1408 ه ق .
8 . حسين استادولى ، امالي شيخ مفيد با ترجمه استاد ولي ، ص 305 ،انتشارات آستان قدس ، مشهد، 1364 ش
9.بحار, ج 46 ،ص 103ـ 105. همان .
